Mavzu: Geografik xaritalar va ularning turlari Kirish Reja: Geografik xaritalarning mazmuni va mohiyati

1. Geografik xaritalarning mazmuni va mohiyati
Avvalambor, xarita tushunchasiga to`g`risida ma`lumotga ega bo`lishimiz lozim bo`ladi. Xaritalar nima? Sodda qilib aytganda, xaritalar Yer yuzasining rasmlari. Xaritalarga albatta barcha xaritalar kiradi. Manbalarga ko`ra, dastlab koinot xaritalari kashf qilingan. Ibtidoiy davrda insonlar yulduzlarga qarab kerakli manzillariga yetib olishgan. Xaritalar hozirda geografiya sohasining ajralmas qismi hisoblanadi. Qadimgi ajdodlarimiz uchun dunyo ko'pincha ularni o'rab turgan va oziqlantirgan yer bilan cheklangan. Ammo hatto eng qadimgi insoniyat tsivilizatsiyalari hamon bu dunyoning ko'lamini o'lchashga harakat qilishdi va xaritalashga birinchi urinishlarini qilishdi. Birinchi shunday xarita 2500 yildan ko'proq vaqt oldin Bobilda yaratilgan deb ishoniladi va u Bobil podshohligidan tashqaridagi dunyoni zaharli suvlar va xavfli orollar ko'rinishida ko'rsatadi (ular ishongan) odamlar omon qololmaydilar. Vaqt o'tishi bilan xaritalar asta-sekin kattalashib bordi, chunki odamlar O'rta er dengizi tashqarisida joylashgan narsalar to'g'risida bilimga ega bo'lishdi. XV asrda sarson-sargardonlik va izlanishlar davri boshlanishi bilan dunyoni ko'rish tushunchasi o'zgarib, Sharq xaritalarda paydo bo'la boshladi va Amerika o'rnida ulkan noma'lum okean paydo bo'ldi. Va Kolumbning qaytishi bilan dunyo xaritalari biz zamonaviy odamlar uchun allaqachon tushunarli bo'lgan shaklga kira boshladi. Eng qadimgi dunyo xaritalaridan biri qadimgi Bobilda vujudga kelgan dega manbalar mavjuddir.
1-rasm. Bobildan ma`lum bo`lgan eng qadimgi dunyo xaritasi( mil.avv. 7asr).
Dunyoning markazida Bobil shohligining o`zi joylashgan. Uning atrofida "achchiq daryo bor”. Daryonong narigi tomonindagi yettita nuqtaga farazlarga vko`ra yetib boorish mumkin emas..

Qadimgi davrning eng mukammal xaritalari miloddan avvalgi 2 -asrda yashagan Ptolomeyning geografik xaritalari hisoblanadi. NS. Misrning Iskandariya shahrida. Klavdiy Ptolomey ikkita katta asar tufayli fan tarixiga kirdi: 13 kitobdagi "Astronomiya bo'yicha qo'llanma" va 8 ta kitobdan iborat "Geografiya qo'llanmasi". "Geografiya qo'llanmasiga" 27 ta xarita qo'shildi, ular orasida - dunyoning batafsil xaritasi. Hech kim Ptolomeyga qadar yoki undan 12 asr keyin ham eng yaxshisini yaratmagan! Bu xaritada allaqachon darajali tarmoq mavjud edi. Uni yaratish uchun Ptolomey deyarli to'rt yuz ob'ektning geografik koordinatalarini (kenglik va uzunlik) aniqladi. Olim gnomon yordamida peshin vaqtida quyoshning balandligi bo'yicha kenglikni (ekvatordan masofani gradusda), uzunlikni (boshlang'ich meridiandan gradusli masofa) - Oy tutilishini kuzatish vaqtidagi farq bilan aniqladi. turli nuqtalardan.

O'rta asr Evropasida qadimgi olimlarning asarlari unutilgan, lekin ular arab dunyosida saqlanib qolgan. U erda Ptolomeyning xaritalari XV asrda nashr etilgan va yana qariyb 50 marta qayta nashr etilgan! Balki aynan shu kartalar Kolumbga mashhur sayohatda yordam bergan. Ptolomeyning obro'si shu qadar kuchayganki, hatto uzoq vaqt davomida xaritalar to'plamlari "Ptolemeylar" deb nomlangan. Faqat XVI asrda, Yer yuzida Atlas chizilgan, Jerardus Mercator tomonidan"Dunyo atlasi" nashr etilganidan so'ng, xaritalar to'plamlari "atlas" deb nomlangan.³
Geografik xaritalar — yer yuzasining tabiat va jamiyatdagi voqea va hodisalarning maʼlum bir vaqtdagi holati umumlashtirib, kichraytirib koʻrsatilgan tekislikdagi tasviri. Geografik xaritalar uchun xaritagrafik proyeksiyalar, shartli belgilar va xaritagrafik generalizatsiya (saralash) xos. Geografik xaritalar oʻzining mazmuni, tasviri, koʻrgazmaliligi va zamonaviyligi boʻyicha xaritagrafik model hisoblanadi. Geografik xaritalarning birinchi xususiyati — xaritagrafik proyeksiyalar yordamida yerdagi va b. sayyoralardagi obyektlarning oʻrni, planli oʻlchamlari va shakli haqida toʻgʻri maʼlumotlar olishga imkon beradi. Geografik xaritalarning ikkinchi xususiyati — xaritagrafik belgilardan foydalangan holda: a) yer yuzasining biror qismini yoki hammasi (hatto sayyoralardagi) ni masshtab asosida kichraytirib, masshtabga toʻgʻri kelmaydigan zarur obyektlarni masshtabsiz shartli belgilar b-n tasvirlash mumkin; b) xaritada yer yuzasining relyefini (mas, gorizontallar yordamida) tekislikda yoyib koʻrsatish mumkin; v) Geografik xaritalarda tasvirlanayotgan voqea va hodisalarning faqat tashqi koʻrinishigina emas, ularning ichki tuzilishi va mazmuni ham tasvirlanadi (mas, dengiz xaritalarida chuqurligi, suvining kimyoviy tarkibi, oqim tezligi, dengiz tubining relyefi, flora va faunasi va h. k.); g) sezgi organlari bevosita qabul qilmaydigan hodisalarning tarqalishini va bevosita erishib boʻlmaydigan aloqa va munosabatlarni koʻrsatish mumkin (mas, magnit strelkasining ogʻish burchagini); d) ayrim obyektlarga xos kam ahamiyatli tomonlari, hodisa va detallarini istisno qilish va ularning umumiy hamda asosiy belgilarini ajratib berish mumkin. Geografik xaritalarning ayniqsa uchinchi xususiyati — tasvirlanayotgan voqea va hodisalarni tanlash, toʻldirish, yaʼni xaritagrafik saralash (generalizatsiya) va umumlashtirish mumkin. Geografik atlas va uning turlari. Atlas — to‘la va aniq ma’- lumotga ega bo‘lgan, yagona dastur asosida tuzilgan, tartibga solingan xaritalar to‘plamidir. «Atlas» atamasi fanga flamand xaritashunosi Merkator tomonidan kiritilgan. U o‘zi tuzgan xaritalar to‘plamini (1595- yil) Livanning afsonaviy qiroli Atlas nomi bilan ataydi. Birinchi xaritalar to‘plami II asrda Klavdiy Ptolemey tomonidan tuzilgan. Hozirgi zamon atlaslarining asosiy xususiyatlari undagi xaritalarning bir butunligi, bir-biriga muvofiqligi va bir-birini to‘ldirishidir. Atlaslar ham xaritalarga o‘xshab juda xilma-xil bo‘ladi. Ular qamrab olgan maydoniga ko‘ra sayyoralar, dunyo, materiklar, tabiiy geografik o‘lkalar, davlatlar, viloyatlar atlaslariga; mazmuniga ko‘ra umumiy geografik va mavzuli atlaslarga bo‘linadi; vazifasiga ko‘ra ilmiy, ommabop (o‘lkashunoslik), o‘quv atlaslari, sayohat va yo‘l atlaslariga bo‘linadi. Ilmiy atlaslar ma’lum bir joy haqida to‘la, ilmiy asoslangan ma’lumot beruvchi atlaslardir. Bunday atlaslarda shu joyning tabiiy sharoiti, xo‘jaligi, aholisi va madaniyati ko‘rsatiladi. Ommabop (o‘lkashunoslik) atlaslar keng o‘quvchilar ommasiga mo‘ljallangan bo‘lib, ular foydalanishga qulay va oson qilib tuziladi. Ularda rasmlar, chizmalar, ma’lum bir hudud to‘g‘risidagi ma’lumotlar, tarixiy yodgorliklar ko‘rsatiladi. Hozirgi paytda xarita va atlaslar xalq xo‘jaligining turli sohalarida, tadqiqot ishlarida keng qo‘llaniladi. Ulardan joyning aniq o‘rnini belgilashda, ilmiy tekshirish ishlarida, xalq xo‘jaligi (dasturlar tuzish, loyihalashtirish, qurilish, yerlarni o‘zlashtirish, foydali qazilma konlarini qidirish, ob-havoni bashorat qilish va h. k.)da, harbiy va o‘quv ishlarida foydalaniladi. Xarita yordamida masofa, maydon va burchaklar ham o‘lchanadi. Xaritada masofa masshtab yordamida quyidagi tartibda aniqlanadi:
1. Xarita masshtabidan xaritadagi 1 sm masofa joyda necha km ga teng ekani topiladi.
2. Berilgan ikki nuqta orasi xaritada necha sm ekani aniqlanadi.
3. Bu ikki son (km va sm) ko‘paytirilsa, berilgan nuqtalar oralig‘i necha km ga teng ekani, ya’ni haqiqiy masofa chiqadi. Masalan, xaritaning masshtabi 1:1000 000, ya’ni 1 sm 10 km ga teng. Xaritada ikki nuqta oralig‘i 4,5 sm ga teng. Binobarin, 4,5 x 10 = 45 km yoki 45 000 m.
2-rasm. Dunyoning siyosiy xaritasi