Mavzu: Guruhlararo munosobatlar

Mavzu: Guruhlararo munosobatlar
Har bir shaxs o‘z faoliyatini turli guruhlar sharoitida yoki turli guruhlar ta’sirida amalga oshiradi. Chunki jamiyatdan chetda qolgan yoki insonlar guruhiga umuman qo‘shilmaydigan individning o‘zi yo‘q, inson jamiyatda yashar ekan, u doimo turli o‘ziga o‘hshash shaxslar bilan muloqotda, o‘zaro ta’sirda bo‘ladi, bu muloqot jarayonlari esa doimo kishilar guruhida ro‘y beradi. Shuning uchun ham guruhlar muammosi, uni o‘rganish va guruhlarning shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chiqarish ijtimoiy psixologiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir. Psixologik ma’noda guruh – bu umumiy belgilar, umumiy faoliyat, muloqot hamda umumiy maqsad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Demak, odamlar guruhi tashkil topishi uchun albatta qandaydir umumiy maqsad yoki tilaklar, umumiy belgilar bo‘lishi shart. Masalan, talabalar guruhi uchun umumiy narsalar ko‘p: o‘quv faoliyati, bilim olish, yoshlarga xos birliklar (o‘spirin yoshlar), ma’lum o‘quv yurtida ta’lim olish istagi va hokazo. Ko‘chada biror tasodif ro‘y berganligi uchun to‘plangan kishilar uchun ham umumiy bo‘lgan narsa bor – bu qiziquvchanlik bo‘lib o‘tgan hodisaga guvohlik, unga umumiy munosabatdir. Guruhni alohida shaxslar tashkil etadi, lekin har bir guruh psixologiyasi uni tashkil etuvchi alohida shaxslar psixologiyasidan farq qiladi va o‘ziga xos qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Ayni shu qonuniyatlarni bilish esa turli tipli guruhlargi boshqarish va ana shu guruhlarni tashkil etuvchmilarni tarbiyalashning asosiy mezonidir. Guruhlarning turlari ko‘p, shuning uchun ham ularni turli olimlar turlicha klassifikatsiya qiladilar.Bizning nazarimizda, G.M.Andreyevaning “Ijtimoiy psixologiya” darsligidagi klassifikatsiya guruhlarning asosiy turlarini o‘z ichiga qamrab olgan. U har qanday kishilar guruhini avvalo shartli va real guruhlarga bo‘ladi. Real guruhlar aniq tadqiqot maqsadlarda to‘plangan laboratoriya tipidagi hamda tabiiy guruhlarga bo‘linadi. Konkret faoliyat va odamlarning ehtiyojlari asosida tashkil bo‘ladigan bunday tabiiy guruhlarning o‘zi kishilarning soniga qarab katta, kichik guruhlarga bo‘linadi. Katta guruhlar uni tashkil etuvchilarning maqsadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlariga qarab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa o‘z navbvtida endi shakllanayotgan – diffuz hamda taraqqiyotning yuksak pog‘onasiga ko‘tarila olgan jamoa turlariga bo‘linadi. Guruhlarning ijtimoiy psixologiya uchun ayniqsa muhim hisoblangan turlariga ta’rif berish va ularning psixologik qonuniyatlarini o‘rganishni maqsad qilib qo‘ygan holda, bevosita katta guruhlarning ijtimoiy psixologik qonuniyatlarini o‘rganishga o‘tamiz. Katta guruhlar kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni avvalo ko‘pchilikni tashkil etib, ma’lum sinfiy, ilmiy, irqiy, professional belgilar ularning shu guruhga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar ko‘p sonli bo‘lganligi va ular xulq-atvorini belgilovchi mexanizmlarining o‘ziga xosligi tufayli bo‘lsa kerak, ijtimoiy psixologiyada olimlar ko‘pincha kichik guruhlarda ish olib borishni afzal ko‘radilar. Lekin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatga ega. Bu sohadagi tadqiqotlarning kamligi bir tomondan, aytib o‘tilganidek, ko‘pchilikni qamrab olishdagi qiyinchiliklar bo‘lsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini o‘rganishga qaratilgan metodik ishlar zahirasining kamligidir, ya’ni, katta guruhlarning psixologiyasini o‘rganishga mo‘ljallangan maxsus metodikalar kam ishlab chiqilgan. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi o‘rganilishi kerak, deylik. Avvalo o‘sha ishchilarning soni ko‘p, qolaversa, ishchilarning o‘zi turli ishlab chiqarish sharoitlarida ishlayotgan, turli iqlim sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini qamrab oladigan yagona ishonchli metodikani topish masalasi tadqiqotchi oldiga juda jiddiy muammolarni qo‘yadi. Shuning uchun ham har bir katta guruhga taalluqli bo‘lgan asosiy, yetakchi sifatni topish va shu asosda uning psixologiyasini o‘rganish hozircha ijtimoiy psixologiyadagi asosiy metodologik yo‘llanma bo‘lib kelmoqda. Qolaversa, katta guruhlar jamiyatning tarixiy taraqqiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bo‘lgani uchun ham har qanday guruhni o‘rganishdan oldin, xoh bu sinflar bo‘lsin, xoh millatlar yoki xalqlar psixologiyasi bo‘lsin, uning hayot tarzi, unga xos bo‘lgan odatlar, udumlar, an’analar o‘rganiladi. Ijtimoiy psixologik ma’noda, hayot tarzini o‘rganish deganda, u yoki bu guruhga taalluqli bo‘lgan kishilar o‘rtasida amalga oshiriladigan muloqot tiplari, o‘zaro munosabatlarda ustun bo‘lgan psixologik omillar, qiziqishlar, qadriyatlar, ehtiyojlar va boshqalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruhga mansub bo‘lgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan, 90-yillar yoshlariga xos bo‘lgan tipik sifatlar ana shu yoshlar o‘rtasida keng tarqalgan urf-odatlar, moda, so‘zlashish xususiyatlari, qadriyatlar, qiziqishlar va hokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun ham 20 yoshli kishining psixologiyasini to‘liq ravishda o‘rganish uchun undagi bilish jarayonlarining o‘ziga xosligi, shaxsi, xarakteri va boshqa individual psixologik xususiyatlaridan tashqari, yana unga o‘xshash yoshlarda ustun bo‘lgan psixologik xislatlarning qanchalik namoyon bo‘lishini, u mansub bo‘lgan va asosan vaqtini o‘tkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va ularni o‘rganish zarur. Bu degani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida orttirgan shaxsiy tajribasiga aloqador psixologik tizimlardan tashqari, uning qaysi millat, elat sinfga mansubligiga aloqador psixologik xususiyatlar ham mavjuddir va uni ilmiy tadqiqotchi inkor etmasligi kerak. o‘zaro kelishmovchiliklarni bo‘lib turishi muqarrar. Shuning uchun ba’zan olimlar ziddiyat yoki nizolarning nafaqat salbiy, balki ijobiy tomonlari ham bo‘lishi mumkinligini ochiq e’tirof etadilar. Masalan, G. Andreyeva ayrim ziddiyatlarning konstruktiv oqibatlari to‘g‘risida yozadi. Uning fikricha, ba’zan ikki shaxs o‘rtasida kelib chiqqan nizo ularning istiqbolda to‘g‘ri xulosa chiqarib, shunady harakatni boshqa qaytarmaslikka, omilkorlikka, xushyorlikka undaydi. Yoki bir qarashda tanbehga assolangan shaxslararo ziddiyat shaxsni o‘z ustida muttasil ishlashga, o‘z xulqini o‘zi tuzatishiga sabab bo‘ladi. Bunday nizolar oqibatida ko‘ra konstruktiv deb ataladi. Destruktiv nizoning oqibati esa ko‘pincha salbiy bo‘lib, u shaxslararo antogonizmni keltirib chiqaradi, tomonlarning asablari charchaydi, ular xastalanib qolishi ham mumkin. Yoki er va xotin o‘rtasida, yohud qaynona va kelin o‘rtasidagi nizo oila ajrimiga sabab bo‘lishi va bir butun oila buzilib ketishi mumkin. o‘sh, ijtimoiy psixologik fenomen sifatida nizo yoki ziddiyatga qanday ta’rif berish mumkin? Konflikt, nizo yoki ziddiyat – bu ayrim alohida olingan shaxs ongida, yoki shaxslararo muloqot jarayonida, guruh doirasida yoki guruhlararo o‘zaro muloqot va ta’sir paytlarida biror muammo, masala yoki qarashlar borasida bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan, qarama-qarshi fikr, qarash va pozitsiyalarning to‘qnashuvi oqibati paydo bo‘lgan salbiy hissiyotlarga to‘la munosabatlar maromini bildiruvchi ijtimoiy psixologik xodisadir. Guruhlararo munosabatlarni empirik o'rganish, shuningdek ijtimoiy psixologiya, keyingi yillarda juda katta o'sdi Ikkinchi jahon urushi. Voqealari Ikkinchi jahon urushi, shu jumladan ko'tarilish Adolf Gitler va Fashizm, Holokost va keng foydalanish tashviqot, ko'plab ijtimoiy olimlarni o'rganishga olib keldi guruhlararo ziddiyat, itoatkorlik, muvofiqlik, insonparvarlikdan chiqarish va boshqa tegishli hodisalar. Ijtimoiy olimlar nemis aholisining xatti-harakatlarini tushunishdan manfaatdor edilar Natsist qoida, xususan ularning munosabatiga qanday ta'sir qilganligi tashviqot va shuncha odam yahudiylarni va boshqa ozchilik guruhlarini ommaviy ravishda o'ldirishni amalga oshirish yoki qo'llab-quvvatlash haqidagi buyruqlarga bo'ysunishi mumkin Holokost. Natsistlarning harakatlariga bir nechta taniqli ijtimoiy psixologlar bevosita ta'sir ko'rsatdilar Yahudiy imon, shu jumladan Kurt Levin, Fritz Xayder va Sulaymon Asch. Muzafer Sherif 1944 yilda Turkiya hukumati tomonidan kommunistik va antifashistik e'tiqodi uchun qisqa vaqt ichida hibsga olingan. Ushbu olimlar ushbu tajribalardan kelib chiqib, guruhlararo aloqalarni tadqiq qilishda katta nazariy hissa qo'shishga va shuningdek, psixologiya.
Texnologiyalarning rivojlanishi guruhlararo munosabatlarni o'rganishni shakllantirdi, avval kompyuter dasturiy ta'minotini, keyin esa neyro-ko'rish kabi texnikalar FMRI. Psixologlarning yangi texnologiyalardan foydalangan holda guruhlararo munosabatlarni tadqiq qilishda bir misol yashirin assotsiatsiya testi (IAT), tomonidan ishlab chiqilgan Entoni Grinvald va 1998 yilda hamkasblar ob'ektlarning turli xil aqliy tasvirlari orasidagi yopiq (avtomatik) birlashma kuchini o'lchash vositasi sifatida.IAT odatda kuchini o'lchash uchun ishlatiladi yashirin tarafkashlik turli xil konstruktsiyalar uchun, shu jumladan jinsdagi ish joyidagi stereotiplar va stereotiplar poyga. Kichik guruhlarning yana bir bo'linishi kichik guruhlarning rasmiy va norasmiy bo'linishini o'z ichiga oladi. V rasmiy Uning a'zolarining barcha pozitsiyalari guruhga aniq belgilab qo'yilgan, ular guruh normalari bilan belgilanadi va guruhning barcha a'zolarining hokimiyat tuzilmasi deb ataladigan bo'ysunish tizimidagi rollari qat'iy taqsimlanadi. Norasmiy guruhlar o'z-o'zidan shakllanadi va paydo bo'ladi, bu erda na statuslar, na rollar belgilanmagan, vertikal munosabatlarning berilgan tizimi mavjud emas. Norasmiy guruh rasmiy guruh ichida tuzilishi mumkin, lekin u o'z-o'zidan, undan tashqarida ham paydo bo'lishi mumkin. Aslida, qat'iy rasmiy va qat'iy norasmiy guruhlarni farqlash qiyin, ayniqsa norasmiy guruhlar rasmiy guruhlar ichida paydo bo'lgan hollarda. Shu sababli, ijtimoiy psixologiyada ushbu dixotomiyani olib tashlaydigan takliflar tug'ildi. Guruhning “rasmiy” va “norasmiy tuzilmasi” (yoki “rasmiy va norasmiy munosabatlar tuzilmasi”) tushunchalari kiritildi va bu guruhlar emas, balki ular ichidagi munosabatlarning turi, tabiati bilan farqlana
Uchinchi tasnif a'zolik guruhlari va mos yozuvlar guruhlarini ajratib turadi. ostida a'zolik guruhlari shaxs haqiqatan ham kiritilgan guruhlar hisoblanadi; ulardan farqli o'laroq mos yozuvlar guruhlari- bular, aslida, shaxslar kiritilmagan guruhlar, lekin ular o'z me'yorlarini qabul qiladilar. Keyinchalik mos yozuvlar guruhlarining ikkita funktsiyasi aniqlandi: qiyosiy va normativ; shaxsga o'z xatti-harakatlarini u bilan solishtirish yoki uni me'yoriy baholash uchun standart sifatida mos yozuvlar guruhi kerak.Ularning mavjud bo'lish muddatiga ko'ra, kichik guruhlarga bo'linadi vaqtinchalik va statsionar.Rivojlanish darajasiga ko'ra guruhlar quyidagilarga bo'linadi. Jamoa- qo'shma faoliyat orqali shaxslararo munosabatlarning vositachiligining yuqori darajasi va ijtimoiy ma'qullangan maqsadlarning mavjudligi (masalan, ijtimoiy-psixologik etuklikka erishgan mehnat jamoasi) bilan tavsiflangan odamlarning ixtiyoriy birlashmasi.
Korporatsiya- ijtimoiy-psixologik etuklik darajasi yuqori bo'lgan, lekin ijtimoiy ma'qullanmagan maqsadlarni ko'zlagan guruh (o'ta uyushgan jinoiy)
Ijtimoiy uyushma qo'shma faoliyat va maqsadlarning ijtimoiy tabiati (masalan, yangi tashkil etilgan o'quv guruhi) orqali shaxslararo munosabatlarning vositachiligining past darajasi bilan ajralib turadi. Assotsial uyushma faoliyatning g'ayriijtimoiy tabiati, bu faoliyat bilan shaxslararo munosabatlarning vositachiligining past darajasi bilan tavsiflanadi.