Mavzu: Hozirgi davrda chizmalar chizishning takomillashib borishi chizma geometriyani o‘rganish, rivojlantirish uchun nimalar qilish mumkinligi haqida

Mavzu: Markaziy Osiyo allomalarining geometrik izlanishlari.

Tayyorladi: Qo‘ziyeva Guliraʼno

MARKAZIY OSIYO ALLOMALARINING GEOMETRIK IZLANISHLARI.

IX-XI asrlarda yashab, fanning bir yoki bir necha sohasini mukammal egallagan, turli yo‘nalishlar bo’yicha yirik tadqiqotlar olib borgan O‘rta Osiyolik buyuk allomalar, qomusiy olimlar Muhammad al Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino va boshqalarning «Geometriya» va «Astronomiya» asarlarida bayon etilgan ba’zibir tasvirlash usullarini keltiramiz. Bu allomalarning hayoti va tadqiqotlari va hayotlari to‘g‘risida ayrim ma’lumotlarni keltiramiz.

AHMAD FARG’ONIY

Ahmad Farg’oniy Abul Abbos ibn Muxammad ibn Kasir Farg’oniy (861-yilda Bag’dodda vafot etgan) — buyuk astronom, matеmatik va gеograf. O’rta asr Yevropa ilmiy adabiyotida uni Alfraganus dеb ataganlar. Farg’oniy arab xalifaligining Bag’dod va Damashk, shaxarlarida IX asrda yashagan.

AHMAD FARG’ONIY

U Bag’dodda Xorun ar-Rashidning o’g’li al-Ma’mun xukmronligi (813—833) davrida O’rta Osiyolik olimlar Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abbos ibn Sa’id Javxariy bilan birga ishlagan. Ular dastlab yunon olimlarining asarlarini arab tiliga tarjima qilishgan, kеyin esa o’zlari mustaqil asarlar yaratishgan. Xalifa al-Ma’mun 829-yil Bag’doddagi «Bayt al-xikmat» («Donishmandlar uyi») qoshida, 832-yil Damashkda rasadxona (obsеrvatoriya) qurdirgan. Bu rasadxonalarda muntazam ravishda kuzatuv ishlari olib borilgan. Ularda Farg’oniy ham faol qatnashgan. Kuzatuvlarning natijasini «Al-Ma’munning tеkshirilgan jadvallari» nomi bilan kitob holiga kеltirgan. Bu astronomik jadvallarni aslida faylasuf al-Kindiy oxiriga yеtkazishi zarur edi, ammo u xalifa Mutavakkil (846—862)ning g’azabiga uchrab qatl qilinganidan so’ng uni davom ettirish va ohiriga yеtkazish Farg’oniyga qolgan. Farg’oniy bu vazifani muvaffaqiyatli hal etgan.

Farg’oniyning birinchi mustaqil asari «Astronomiyaga kirish» dеb ataladi. Bu asarda u o’zigacha yashagan astronomlarning ishlarini tartibga solib, izchil bayon etadi va ularda uchraydigan ba’zi kamchiliklarni tanqid qiladi. Shu asari bilan Farg’oniy o’zining yеtuk astronom ekanini kursatdi. Farg’oniy avvalrok astronomiyani chuqur egallaganini isbotlab, 812-yil quyosh tutilishini oldindan aytib bеrgan edi.