Mavzu: Hujayrada mayda zarrachalar va simbiotlarning irsiylanishi

Organizm qancha murakkab tuzilgan boʻlsa, uning bir butunligi shuncha aniq namoyon boʻladi. Hujayraning asosiy strukturaviy elementlari shakllangan yadroga ega boʻlgan eukariot organizmlar hamda yadrosiz prokariotlar uchun ham tegishli. Mustaqil hayot kechirishga moslashmagan hujayra parazitlari hisoblangan viruslarning mavjudligi tirik organizmlarning hujayraviy tuzilishi universal ekanligini koʻrsatadi. Tirik organizmlar hujayraviy tuzilishining mushtarakligi hujayralarning kimyoviy tarkibi va metabolitik jarayonlarning oʻxshashligi bilan ham tasdiqlanadi. Nuklein kislotalar va oqsillar kabi muhim hayotiy komponentlar, ularning hosil boʻlishi va almashinib turishi barcha tirik organizmlar hujayralari uchun universal xarakterga ega.

Eukariotlar (yunoncha: yei yaxshi, haqiqiy, butun va kaguop — yadro) — toʻliq shakllangan, haqiqiy yadroga ega boʻlgan hujayrali organizmlar. Eukariotlarga suvoʻtlar, yuksak oʻsimliklar, barcha hayvonlar, zamburugʻlar kiradi. Eukariotlar DNK si yadrodagi xromosomalarda joylashgan boʻlib, gistonli oqsillar bilan birikkan nukleosomalarni hosil qilishda ishtirok etadi. Eukariotlarning hujayralarida membranali organoiddar yaxshi rivojlangan; ayrim organoidlari (mitoxondriyalar va xloroplastlar) da DNK va avtonom oqsil sintezlovchi apparat mavjud.

1980 yilda tadqiqotchi Karl Vuz va uning hamkorlari molekulyar texnikalar yordamida tirik mavjudotlar o’rtasidagi munosabatlarni o’rnatishga muvaffaq bo’lishdi. Bir qator kashshof tajribalar orqali ular beshta shohlikning an’anaviy ko’rinishini qoldirib uchta domenni (“super shohliklar” deb ham ataladi) tashkil etishga muvaffaq bo’lishdi. Vuzning natijalariga ko’ra, biz Yerning tirik shakllarini uchta ko’zga ko’ringan guruhga ajratishimiz mumkin: Arxeya, Eubakteriyalar va Eukarya. Eukarya domenida biz eukaryotlar deb biladigan organizmlar mavjud. Ushbu nasl juda xilma-xil bo’lib, bir qator va ko’p hujayrali organizmlarni o’z ichiga oladi.

Barcha eukariotlar hujayrasi bir xildagi organoidlar va metabolizmni boshqarish mexanizmlariga ega. Ular prokariotlar singari metabolizmni boshqarish, energiyani jamgʻarish va saqlash, oqsil sintezida genetik koddan foydalanish xususiyatiga ega. Barcha hujayra membranasining funksiyasi ham oʻxshash. Hujayra tuzilishi va funksiyasining oʻxshashligi ular kelib chiqishidagi umumiylikdan dalolat beradi. Biroq organizmdagi hujayra oʻlchami va shakli, u yoki bu organoidlari soni, fermentlar majmui bilan bir-biridan farq qiladi. Bu farq organizmdagi hujayraning oʻzaro kooperatsiyasi va ularning funksional ixtisoslashuvi bilan bogʻliq. Bir hujayralilar hujayrasining tuzilishi va funksiyasi oʻrtasidagi tafovutni koʻp jihatdan ularning yashash muhitiga moslanishi bilan tushuntiriladi. Genetik apparat tuzilishidagi oʻxshashlik prokariot va eukariotlar kelib chiqishidagi umumiylikni tushuntirish uchun dalil boʻladi.