Mavzu: Ijtimoiy iqtisodiy tizimlar va ularning andozalari Kirish Reja

SHaxsiy mulk ob‘ektlari – bu turar joylar, bog’-hovli va uylar, transport vositalari, pul jamg’armalari, uy-ruzg’or va shaxsiy iste‘mol buyumlari, yakka tartibda faoliyati uchun kerakli bo’lgan ishlab chiqarish vositalari hisoblanadi.
Xususiy mulk – bu ayrim tadbirkolarga, sohibkorlarga, ishbilarmonlarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va egasiga foyda keltiruvchi mulkdir.
O’zbekiston Respublikasining ”Mulkchilik to’g’risida”gi Qonunda (7-modda), xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir deb ko’rsatilgan va qonunlar doirasida uning miqdori va qiymati cheklanmasligi ham qayd etilgan. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, turli shakldagi mulklarning qo’shilishi natijasida aralash mulk paydo bo’ladi va bu mulkdan hosil bo’lgan daromaddan har bir sub‘ekt - mulk egasi - o’zining ulushini oladi va bu mulkni rivojlanishidan manfaatdor bo’ladi.


5 – savol. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari
Iqtisodiyotni rivojlantirishning bozor yo’li - bu kup mulkchilikdir yoki ko’p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashuvchi muhitni shakllantirishdir. Buning asosida davlat tasarrufida bo’lgan mulkni xususiylashtirib, uni jamoa, ijara korxonalariga, aktsiya jamiyatlarga, ma‘suliyatli cheklangan jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir.
Xususiylashtirish - fuqarolarning va davlatga taaluqli bo’lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki obe‘ktlarini yoki davlat aktsiyali jamiyatlarining aktsiyalarini davlatdan sotib olishdir.[1] Prezident I. Karimov mulkchilik masalasini hal qilishni “....bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo’lib xizmat qiladi”[1] deb ko’rsatadi. Shu sababli O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat berilib, “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida”gi Qonuni 1991 yil 19 noyabr qabul qilindi.
Xususiylashtirish davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o’tishini bildiradi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish – bu xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirishning ham ko’zda to’shadi. U bir qator yo’llar bilan amalga oshiriladi:
1. Davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish;
2. Davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish;
3. Mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar (vaucher) bo’yicha fuqarolarga bepul berish;
4. Mulkni ayrim tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish;
5. Ayrim davlat korxonalarini chet el firma va fuqarolariga sotish yoki qarz hisobiga berish;
6. Davlat mol-mulkini auktsionlarda kimoshdi savdosi orqali sotish va hakozo.
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo’lib, ularni 3-guruhga ajratish mumkin:
1. Davlat mulkini bepul bo’lib berish orqali xususiylashtirish;
2. Davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish;
3. Davlat mulkini bepul bo’lib berish hamda sotishni uyg’unlashtirish orqali xususiylashtirish.

Davlat mulkini xususiylashtirish usullari

↓ ↓

Mulkni bepul bo’lib berish orqali xususiylashtirish

Mulkni sotish orqali xususiylashtirish

↓ ↓

Mehnat jamoalariga bepul topshirish

Mehnat jamoalariga sotish

↓ ↓

Barcha jamiyat a‘zolariga bepul bo’lib berish

Barcha jamiyat a‘zolariga sotish

↓ ↓

Aholining ayrim ijtimoiy qatlashmlariga bepul berish

Kim oshdi savdosida fuqarolarga yoki yuridik shaxslarga sotish

↓ ↓

Har bir jamiyat a‘zosining davlat mulkini hosil qilishdagi ishtiroki, ya‘ni qo’shgan hissasiga qarab bo’lib berish

Korxonalarni keyinchalik mehnat jamoalari tomonidan sotib ijaraga berish

↓

CHet el firmalariga va fuqarlariga tashqi qarzni o’zish evaziga berish yoki sotish

___________↑_____________________________________________↑
↓

Mulkni bepul bo’lib berish hamda sotish usullarini uyg’unlashtirish orqali xususiylashtirish.