Mavzu: ilk diniy tasavvurlar

Download 255.62 Kb.

bet	2/2
Sana	04.06.2020
Hajmi	255.62 Kb.
	#114394

1 2

Bog'liq
Abdurahimova Nargiza mustaqil ish (dinshunoslik)

tabiat hodisalari odam fikrini o’ziga tortgan. Ana shu hodisalarni tushuntirib berish qo’lidan kelmagan inson momoaqaldiroq ,

yashin, shamol, yomg’ir kabi tabiat kuchlariga sig’ina boshladi. Bora- bora eng qadimgi odamlarda insin vafot etgandan keyin yashahsni davom

ettiradigan o’zga bir olamga ketadi deganaqidaga ishonch paydo bo’ldi.

Odamni o’rab turgan muhitda jonlar va ruhlarning mavjudligiga e’tiqod fanda

animism nomini olgan . Yil fasllarining almashinuvi , momaqaldiroq bo’ronni

qadimgi odamlar ruh mujassamlashgan tabiat kuchlari harakati deb

tushuntirganlar. Eng qadimgi odamlar u yoki bu buyumlar omad keltirishiga yohud balo- qazoni bartaraf etishiga ham e’tiqod qilganlar,bu e’tiqod fetishism nomini olgan so’nggi paleolitga oid bo’lgan qoya

rasmlarining topilishi eng qadimgi odamlarda diniy e’tiqodlat bo’lgani to’g’risidagiisbotlardan biridir. Qoyatosh rasmlaridan eng qadimiylari

Ispaniyadagi Altamir va Boshqirdistondagi Kapova g’orlaridan topilgan.Diniy e’tiqodlar kurtaklari va va marhumlar ko’milgan eng

qadimgi qabrlar o’rta paleolit davrida vujudga kelgan.

ANIMIZM - (lotincha anima - jon, ruh) - jon va ruhlar borligiga ishonish. Ibtidoiy davrda paydo bolgan. Ibtidoiy odamlar tabiat kuchlariga qarshi kurashda ojizlik qilgan, hayotdagi turli hodisalar (tush, gallyutsinatsiya, va

hokazo)ni tushunmagan. Ruhlar odamlar hayotiga, turmushiga tasir qiladi deb tasavvur qilingan. Shu sababli zarur paytlarda ularga qurbonliklar qilganlar.

TOTEMIZM (Shimoliy Аmеrikа indеyslаrining оjibvе qаbilаsi tilidаgi

«оtоtеm» - «uning urug`i» so`zidаn) - ibtidоiy diniy e`tiqоdlаrning ilk

shаkllаridаn biri. U kishilаrning mа`lum guruhi bilan hаyvоn vа o`simliklаrning

muаyyan turlаri (bа`zаn tаbiаt hоdisаlаri, jоnsiz nаrsаlаr) o`rtаsidа g`аyritаbiiy

аlоqа, qоn-qаrindоshlik bоr dеgаn e`tiqоdgа аsоslаnаdi. Hаyvоnlаr,

o`simliklаr, jоnsiz prеdmеtlаr tоtеm hisоblаngаn. Tоtеmlаr (ko`pinchа hаyvоnlаr) оv qilinmаgаn, o`ldirilmаgаn, go`shti

yеyilmаgаn, ulаr go`yo kishilаrning qudrаtli himоyachisi hisоblаngаn. Qаbilа, urug` hаr bir а`zоsining hаyoti vа fаrоvоnligi tоtеmgа

bоg`liq dеb qаrаlgаn. Ulаr o`z tоtеmini qаrindоshi, аkаsi, оtаsi, do`sti dеb hisоblаgаn. Hаr bir qаbilа, urug` o`z tоtеmining nоmi

bilan аtаlgаn. Tоtеmistik e`tiqоd vа mаrоsimlаr muаyyan ko`rinishdа ko`p

xаlqlаrdа, аyniqsа, Аvstrаliyadаgi qаbilаlаrdа sаqlаnib qоlgаn.

FITESHIZM (portugalcha fetico, fransuzcha fetiche - sehrli narsa, tumor) -

g`аyritаbiiy xususiyatlarga ega deb hisoblanadigan jonsiz narsalar - fetishlarga

sig`inish. Sig`inish obyektlari, yani fetishlar - tosh, tayoq, ko`zmunchoq, tumor va har qanday buyum bo`lishi mumkin. Fiteshizm dinining qadimgi unsurlaridan biri. Barcha ibtidoiy xalqlarda bo`lgan.

KOHINLAR – qadimda diniy marosimlarni olib borgan, xudolar va odamlar o“rtasida vositachi hamda qurbonlik bag“ishlaydigan ruhoniylar.

RIGVEDA - Qadimgi Hindiston yozma adabiyotining qadimgi yodgorligi – Vedalarning bir qismi. Vedalar 4 ta qismdan: “Rigveda” (qasida, madhiya, duolar to`plami), “Samaveda” (qo`shiqlar to`plami), “Ayurveda” yoki “Yajurveda” (qurbonlik qilish yo`llari), “Atharvaveda” (sehrli duolar

to`plami) yetib kelgan. Vedalar ichida eng qadimgisi bo`lmish Rigveda 10 kitob

(mandala)dan iborat. Bunda tabiatdagi narsa va hodisalar ilohiy kuchlar sifatida

gavdalantirilib, ular sharafiga qo`shiqlar, madhiyalar, to`qilgan, ularga qurbonliklar keltirilgan.

O`rta Osiyoda diniy tasavvurlarning paydo bo`lishiga doir arxeologik manbalar.

Qon qarindoshlikga asoslangan urug`chilik davri manbalari. Diniy qarashlarning paydo bo’lishi to’g’risida ko’plab yozma manbalar kamroq, negaki

diniy qarashlar yozuv paydo bo’lishidan ancha oldin paydo bo’lgan. Aniq ishonch

bilan aytish mumkinki, O’rta Osiyoda xalqlarning ibtidoiy diniy qarashlari so’ngi

paleolit davridan boshlab paydo bo’la boshlagan. Mustye davriga oid Teshiktosh

g’oridan topilgan neandertal bola qabridan qizil rang – ohira ilarining topilishi va

qabirning hayvon shoxlari bilan o’ralishi bu fikrning yaqqol ashyoviy dalili bo’lib

hizmat qiladi. Neolit va Eneolit davrida, ya’ni qon – qarindoshchilikga asoslangan

urug’chilik jamoasi davrida jamoaning alohida ajratilgan sajdagoh – sig’inish

xonalari paydo bo’ladi. Bu davrda butun jamoa uchun bitta umumiy sig’inish

xonasining bo’lshi xarakterligi. Huddi shunday xonalar , Pasadiqtepa, Chaqmoqli,

Yassitepa, Yalong’och yodgorliklarida o’rganilgan.

Neolit davridagi diniy tasavvurlar. Neolit revolutsiyasi odamlarning

turmushini, ularning ta’sir etadigan barcha sohalarini tubdan o’zgartirdi. Odam

o’simliklarni o’stirish, ozuqa zahilarini hosil qilishni asta sekin o’rgandi. Va bu

odamni ot’troq hayot kechirishga majbur etdi. Odam hayvonlarni qo’lga o’rgatgan

hamda ular berayotgan maxsulotdan foydalanishni o’rgandi. Bu nafaqat go’sht,

balki sut va teridir. Ovqat pishirish bilan tanishish hamda idishlar yasash odamga

yangi muhim materiallarni o’zgartirishga majbur etdi. Odam ovqat va ichimliklar

saqlash uchun mo’ljallangan idishlar, uy qurish uchun foydalanilgan loyni

tayyorlashni o’rgandi. Neolit davri yuqori paleolitdan keskin farq qiladi. Shu

jumladan tosh buyumlarni silliqlash va sayqal berish – bu esa muhim farq va shu

farq davrga nom berdi ( Neolit – yangi tosh davri, yangi tosh ishlash yangi usullar

davri ). Neolit davri dehqonlarga yangi ishlab chiqarish imkonini berdi. Dehqonlar

zich va ko’pchilik dehqonlar bilan o’rnashardi. Tinch va ovqat bilan ta’minlash,

tug’ilish va bolalarni tirik qolishi, o’sishiga imkon berar edi. Aholining keskin

ko’payishi yangi yerlarni o’zlashtirishga hayot tarzini o’zgarishi diniy

tasavvurlarning rivojlanishiga yangi imkoniyatlar yaratadi.

Dehqonchilikning ehtiyojlari xosilini uzoq vaqt sabrsizlik bilan kutish

kerakligiga hamda aniq vaqtni hisoblash muhimligi, yer shari sikllari – bu

hammasi dehqon qabilalarining osmonu yerga quyoshu oyga, yomg’iru shamolga

yangi qiziqishni paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Bu degani qudratli ruhlarga

bog’liqlik sezilarli va ko’zga tashlanadigan bo’lib qoldi, iltijo va qurbonlik ularga

atalarda ularga ataladi, ammo o’ta tabiiy imkoniyatlar to’g’risidagi tasvirlar keskin

o’sar edi. Natijada qadimgi ruhlar animistik sig’inish obyekt asta sekin o’ta

qudratlidir hudolarga aylandilar. Ular uchun mikrop hamda cherkovlar tashkil

etadilar va ulardan kecha va kunduz dehqonlar jamoasidan maxsus ajratilgan

mutaxasis hizmatkorlarning – kelajakdagi kohinlar hizmat qilardi. Qadimgi

totomistik tasavvurlar ham o’zgarardi dehqonlarni kasbi ov natijasiga bog’liq

bo’lmagan holda, hayvonlarni qadirlay boshladi, ammo hayvonlar va totomistik

tog’risidagi tasavvur avlodlar hotirasida saqlanib qolavergan. Bu esa tashqi

qiyofani biron – bir ko’tarilgan hayvon siymosida o’tmishda aks etgan.

Tangrilarni ko’pining ko’rinishi hayvon, Qush baliqlarning yo boshi yo tanasidan

bo’lar edi. Mifologik ajdodlarning yuqorida aytib o’tilgan tangriga qarindoshligi

saqlanib qolgan.

Fetishizmning sokin va harakteri o’zgardi tangrilarning qudrati butler

mehroblar yoki cherkovlar yonida keltirilgan qurbonliklar yirik haykallar shakliga

aylandi. Ba’zan butlar o’rniga shartli ramziy narsalar obelisk, yumoloq katta toshlar guruhi foydalanildi. Ilk fetishizmning yuksalishda bu haykal va qurilmalar ibodatxonalarni ramz etadi. Bu yerda ibodat va diniy marosimlar o’tkazilar edi.

Afsun ham o’zgardi. Afsungarlarning dushmanlarga ziyon yetkazish va

omadli ovdan ta’minlash va ruhlardan istaganiga yetishdik. Ibtidoiy usullar

o’rniga juda ham qattiq ham yumshoq, puxta o’ylangan ilohlar bilan ovqat

marosimlari, shu jumladan diniy marosimlar mexri, ibodat va qurbonlik qilish

tartibi yuzaga keldi. Bular asosida qadimgi afsunlar yodlanar edi. Ammo bir

qancha yangiliklar yuzga keldi. Afsun prinsiplari va usullari edi. Ammo uning

maqsadi boshqa edi – bu xoxish harakatini yuzaga keltirmasdan uni bilishdir,

chunki mantiq folbinlikni ilk shakillari neolit davrida yakunlandi. Neolit davridagi

dehqonlar qudratli tangridan qo’rqqan holda uning yaxshi niyat munosabatlariga

juda qiziqar edi. Buning uchun ( qurbonlik ) tabiat kuchlari ilohlariga yoki

ilohiylashtirilgan ajdodlarga ibodat qilishar edi. Ularning hayolida keltirilgan

qurbonliklar hamda ilohiylashtirishga ibodat qilishlari ularga yordam keltiradi va

iltimosini rad etmaydi. Ammo buni qanday bilish mumkin? Mana shu yerda

barcha usul va prinsiplari bilan mantiqa yordamga kelar edi. Xar bir shamanga

mansub bo’lgan ibtidoiy afsun marosimlaridan farqliroq mantiqqa yuqori saviyali

madaniyatni talab etardi. Marosimlarni olib boruvchi folbin kiyimi shartli belgilar

tizimiga rioya qilishi shart edi. Bu shartli belgilar imlosini qoniqtirganligini hamda

ularning iltijolariga aniq javob berisha tayyorligini anglatardi.

Belgilar tizimi xar hil – elementlarga, ko’ra tashlashdan murakkab

chiziq yoriq nuqta va chiziqlarni qo’shilishigacha.

Mintaqadan tashqari neolit davrida unumdorlik va ko’payishga sig’inish

keskin rivojlana boshladi. Qadimgi totemistik tasavvurlardan ko’p narsa olib bu

sig’inish yerning unumdorligi, honadon chorvasi ko’payishi hamda ayollarning

serpushtligini birlashtira oldi. Sig’inish davri ( ko’pincha bahor va kuzda ) iloh

hamda ruhlarga atab tantanali diniy marosimlar bilan o’tar edi. Bu diniy

marosimlar hamda udumlar faollik timsoli va ramzlari bilan Hoshiyalangan edi.

Bu o’rinda shuni aytib o’tish kerakki, yuqorida aytib o’tilgan timsol va ramzlar

erkaklarni urug’lantirish va ayollarni serpushtligiga manosini hamda ijodiy

potensiyallarini bog’lashni anglatdi. Unumdorlik, ko’payish, serpushtlikka sig’inishlar mifologiyalarda o’z aksini topgan. Rivoyatlarda ko’pincha erkak va ayol qiyofasida qudratli ilohlar uchraydi. Ular bir-biri bilan xar xil sarguzashtli, yolg’onli nikoh aloqalariga kirgan. Ayniqsa tangrini ayol bilan bo’lgan aloqasi mifologik syujetda aks etgan.

Shu tasavvur etilgan aloqalardan totemizm tasavvurlarining ildizlari kelib chiqadi,

unda afsonaviy qaxramonlar dunyoga kelib u yoki bu etnik jamoalarning ajdodlari

yoki hukumdorlari bo’lib chiqadi.

Neolit davrida yangi mazmunli yana bir eng muhim sig’inishlardan biri

marhum ajdodlarga sig’inish yuzaga keldi. Bu sig’inish shu bilan ma’lum ediki

bunda o’lganlar dunyoda o’ta tabiiy kuchga ega bo’lib, triklarga ta’sir etishga

qodir edi. Neolit davrining boshida bu sig’inish ancha murakkablashdi.

Birinchidan, marhumning faqatgina ruhi nargi dunyoga ketmay, balki

uning material substansiyasi, ya’ni yerdagi paytida foydalangan buyumlarni ham

o’zi bilan olib ketar edi. Bular neolitik dafn marosimlarida aks ettirilgan: Dafn bu

o’ziga xos zahiradir, ya’ni dafn ettilayotgan marhum bilan birga uning yoniga

kiyimlari, mehnat qurollari, qurol aslahalari, ovqat va ichimliklari bilan birga

idishlar, taqinchoqlar va h.k. qo’yilar edi. Bu holatda dafn etishda eng yaxshi

kiramikadan bo’lgan hamda murakkab va ritual harakterga ega bo’lgan yozuvli

idishlar qo’yilar edi.

Ikkinchidan, ijtimoiy holatidan kelib chiqib dafn etilayotgan farqlanadi,

ya’ni ibtidoiy neolit dehhqonchiligda ularning roli va uni o’rni marhumlarning

tengsizligini ko’rsatadi: ba’zilari boy, ular ko’p narsalar bilan dafn etilar edi,

ba’zilari esa sanoqli narsalar bilan. Bufarqdan ma’lum bo’ladiki, neolit davrida

mumkin ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jarayonlar bo’lib o’tgan. Bu davrda jamoa

bilan ishlab chiqarayotgan yalpi mahsulotlarning o’tishi oshiqgarchilik vujudga

keltirishga shart sharoit yaratishdir. Bu oshiqcha maxsulot ijtimoiy tengsizlikni

yuzaga kelishiga iqtisodiy asos bo’ladim, ya’ni harbiy sohada 1

hunarmandchilikda qurilishda va h.k.da boshqaruvchi odamlar qatlamini shakillanishi uchun.

Arxeologik tadqiqotlar asosida quyi Zarafshon vohasida neolit yodgorliklarini

xronologik jihatdan uch bosqichga bo’lish mumkin. Vinagradov A.V. Kaltaminor

moddiy madaniyatini atroflicha o’rganib bu madaniyatni xronologik jihatdan

uchta taraqqiyot bosqichiga bo’ldi: birinchi bosqich Daryosoy, ilk neolit. ikkinchi

bosqich Jonboz bosqichi rivojlangan neolit. So’ngi neolit bosqichi sharqiy

Oyoqagitma yodgorligi. Kaltaminor madaniyati tadqiqotlari jarayonida neolit

davri jamoalari uy joylari haqida ham qimmatli ma’lumotlar olingan. (Jonboz IV,

Uchashi, Darvozaqir, Lavlakan). Bu uylar ona urug’i jamoalari umum uylaridir,

bu uyular ichida devorlar bo’ylab kichik o’choqlar mavjud. O’choqlar asosan

chaylalarning tashqarisida joylashgan. Sopoldan yasalgan ayollar haykalchalari

topilishi ham o’ziga xos diniy tasavvurlarni bildiradi. Kaltaminor manzilgohi dafn

marosimlari bilan bog’liq bo’lgan qabrlar topib o’rganilishi juda qiziqarlidir.

Shunday manzilgohlar Tumek, kichik Jiklardir. Neolit davri moddiy

madaniyatining xranologik chegarasi diniy ahloqiy tushunchalari o’zaro madaniy

aloqadorliklari va kelib chiqish ildizlari xo’jalik asoslari kabi masalalarni

oydinlashtirishda muhimmanba bo’lib xizmat qiladi. Neolit davri juft oilalarining

paydo bo’lishi o’troqlashish jarayoni jamiyatdagi ijtimoi o’zgarishlar ayollar

mavqeini oshganligini loydan yasalgan kichik haykalchalarida ko’rinadi. Diniy

e’tiqod marosimlari borasida umumurug’ jamoa uylari o’rtasida so’nmas olovli

katta o’choqlar topilishi, qoyatosh rasimlari mavjudligi hamda qabr tadqiqotlari

jasadning joylashish holati, atrofidan topilgan ashyoviy dalilarqizil rang ohiralar

qimmatli ma’lumotlar beradi. Respublikamiz hudularidan topilgan qoyatosh

suratlari 146dan ortiq bo’lib dunyoning boshqa joyidan topilgan suratlaridan

keskin farq qiladi. Hozirgi kungacha eng mashhurlari Zarautsoy, Sarmishsoy,

Suratisoy va boshqalardir. Zarautsoy suratlari Lomayev tomonidan topilgan.

Zaraut kamar ovchilar yashaydigan joy emas balki ovga tayorlanadigan ba’zi urf

odatlar o’tkaziladigan joydir. Sarmishsoy suratlari Zarautsoy rasimlaridan farqli

ravishda urub cho’kichlab ishlangan. 1958 – yil tarix va arxealogiya instituti ilmiy

xodimi X.Muhammedov qisman o’rgangan. Sarmishsoy rasmlarining asosiy

qismi tog’ darasi toraygan qoyatoshga ancha silliq ishlangan. O’rta Osiyo xalqlarining ko’pchiligi qadimdan mo’jizavi narsalar va jonivorlarga shu jumladan

toshga sig’inish odati bo’lgan. Sarmishsoy davri odamlari qadimgi ajdodlar ibodat

qilgan, sig’ingan muqaddas dargoh bo’lgan. U davr kishilari ma’lum vaqtlarda bu

muqaddas dargohdagi rasmli qoyalar yonida ibodat qilib, diniy udumlar, irim

sirimlarni bajo keltirgan bo’lishlari kerak. Anashu irim sirimlardan biri qoyalarga

rasm chizish odati bo’lgan. Ba’zi etnografik ma’lumotlarga qaraganda qoyalarga

va xar hil buyumlarga ishlangan rasmlar kishilarga baxt keltiradi, chorva mollari

va yovvoyi hayvonlar tuyog’ini ko’paytiradi, ularni xar xil kasalliklardan asraydi

deb hisoblaganlar. Sarmishsoydagi turli davrlarga mansub bo’lgan son sanoqsiz

rasmlar hilma hil manzaralar xissiy go’zallik uchun yoki bekorchilikdan bezash

uchun ishlangan emas. Alohida alohida ishlangan rasimlar ham ayrim voqea

hodisalarni ifoda etuvchi manzaralar ham qadimgi davr kishilarining ibtidoiy

tushunchalari va diniy e’tiqodlari bilan bog’liq bo’lgan sexrli ma’noni anglatadi.

Rasmlarning mazmuni, mavzusi, tuzilishi, joylashishiga qarab xulosa

chiqaradigan bo’lsak, ibtidoiy kishilar tomonidan afsungarlik, sexrgarlik va yana

qandaydir diniy maqsadlarda ishlanganligiga amin bo’lish mumkin.

Neolit davri diniy tasavvurlari o’ziga xos ijtimoiy hayot nbilan birgalikda

kechgan. Ma’lumki neolit davri o’rtoqlashuv jarayonida diniy tasavvurlar

dexqonchilik soxasi bilan bog’liqdir. O’rta Osiyo beolit davri diniy e’tiqodlarini

jahon madaniyati manzilgohlari bilan bog’laydigan bo’lsak bu vaqtda har qanday

oziqa ilohiy hisoblanganligini ko’rish mumkin. Hayvonlar turli masalliq va

ichimliklar bizning zamonaviy tushunchalarimizdan kelib chiqgan holda Xetlar bu

oziqalarni o’z navbatida “yemish” deb atalishi va “qurbonlik” tushunchalarini

mosligi deyarli bir xildir. Ayniqsa dafn marosimlarida nonni o’rniga termik

ishlov berilgan donlar bilan almashtirish e’tiborlidir. Don sochish shuningdek

nikoh marosimlari va yangi hayot tug’ilishi bilan ham bog’liq. Barcha tarixiy

dinlarga ma’lum jinslar o’rtasidagi aloqalarni tartibga solish va ular buzilgan

taqdirda jazolash aynan neolt davriga borib taqaladi. Ammo ajdodlarga bu kabi

e’tibor ular hayotida aks etmay qolmasdi. Ajdodlar qabrlarini qavm

yodgorliklarini iloji boricha tiriklarga yaqinlashtirish ular hayotini bir bo’lagiga

aylantirish kerak edi. Avlodlar tom ma’noda ota bobolar suyaklari hoki ustida

tug’ilishlari kerak edi. Bekorga qabrlarni neolitik uylardagi loy o’tirg’ichlar tirik

odamlar o’tirgan va uxlagan uylarni ostidan topishmagan.

Yuqori paleolitga xos yerni xomilador ayol timsolida qadrlash neolit davridan saqlanib qolgan va murakkablashgan. Ammo bu ehtiromni tub ma’nosi o’sha –o’sha bu hayot urug’ining asoosi bo’lmish unsurni e’zozlash. Protoneolit va neolet davrida o’simlik u’rug’i don va dukkaklilar insoniyat urug’ini ramziga aylangan. Non ajdodlar va avlodlarni bog’lab turuvchi muqaddas hisoblangan. Ibodatxonalr bizga ma’lumki ilk uylardayoq paydo bo’lgan. Imoratlarda noinsoniy kuchlar borligini belgisi turli tasvir va oddiy predmetlar, hayvonlar haykalchalari ilk bosqichlarda esa ularning boshi va shoxlar hayvon yoki odam ko’rinishidagi idishlar, noodatiy shkaildagi toshlar va boshqa manbalarda namoyon bo’lgan. Erta neolitga xos nasliy ibodatxonaning ustunligi o’ziga xos diniy markaz bilan almashadi. O’troq hayot tarziga o’tish bilan birgalikda odamlarni o’z hayoti haqida tushunchalari o’zgargan. Qavmni muqaddas butunlik deb bilish marhumlarni uylar ostigako’mishga ularni chanoqlarini olovxona yainiga qo’yishga undagan. Aynan bu kabi tushuncha uyni muqaddas makonga aylantirgan. Olovxonalarda mexrob atrofida ko’pincha yirik toshlar turgan, lekin ularning ko’pligi va ajdodlar qabrlariga yaqinligi vafot etgan va shu yerda ko’milgan qarindoshlar bilan aloqani ko’rsatadi. Shu yerda duo o’qib ajdodlardan madad so’rashgan. Neolet davri boshlarida marhumni ko’mguncha uni embrion yoki uyqu holatida yotqizishgan. Demak uni uyg’onishiga ishonishgan. Ibtidoiy odamlarda o’limdan keyingi hayot haqida umumiy tushuncha bo’lmagan. Ibtidoiy odam dafn marosimi uni bajarganlar ongida odam tabiatini ikkilamvhiligi, qabrda chiriydigan tana va o’liklar makoniga ketadigan rux haqida tushuncha bo’lgan. Erta neolitga xos uylar ostidagi qabrlar mill. Avv. VII – VI ming yillik shaxarlarida ham saqlanib qolgan, lekin bundafaqatgina yosh bolalarning qabrlari uchraydi. Katta yoshlilarni uylarga ko’mmay qo’ygan. Neandertal va kramonyon kabi neolit odamlari bolalarni o’zga dunyoda ulg’ayadi deb xisoblashgan. Yana bir izohi esa kattalar gunohkor hisoblanishgan. Aynan marhumlar bilan birgalikda uy ro’zg’or anjomlarini birgalikda ko’mish jahon neolit davriga ham oiddir. Bu idishlar marhumni ko’kragi, qo’llari, kamdan – kam hollarda oyog’i va boshi teppasiga qo’yilgan. Marhum qilgan gunohlarini yuvaolmaydi,uning yaqinlari esa yaratuvchi marhamatiga umid qilishlari mumkin. Shuning uv=chun ham shifobaxsh zaytun yog’li idishchalar marhum yoniga qo’yilgan.

Aynan neolit davri diniy e’tiqodlari O’rta Osiyo bilan solishtirilganda Joytun madaniyatining o’ziga xos yangi qirralarini ko’rishimiz mumkin. Bu davrda matrarxar davrining ya’ni ona urug’i davrining ahamiyati ijtimoiylik bilan bog’liq bo’lib ayol xudolar vujudga kelishiga asos bo’lgan. Neolit davri Jaytu madaniyati dehqonchilik munosabatlarida kishilarning diniy ong o’zgarishlari eng yetakchi o’ringa chiqdi. Aynan ona urug’i rahbarligida qon – qarindoshchilikga asoslangan ijtimoiy tuzum ona urug’i atrofida birlashadi va bu birlashuvni ayol ona urug’i butun jamoani o’choq atrofiga birlashtiradi.

Oila va patriarxal oilalarning paydo bo`lishi va diniy tasavvurlar haqida

manbalar. Geoksur manzilgohida katta diniy madaniyat markazlari topilmagan, ammo katta oilali qavmlar turar joyi massiv uylar tarkibiga kiritilgan, unchalik katta bo’lmagan ibodatxonalar yaqqol ajralib turipdi. Ularga oq uyli disk o’choqlar xos va shuningdek tosh idishlar hovonchalar va keli kabi idishlar predmetlar e’tiborga loyiqdir. Bu kabi uy ibodatxonalari Geoksur 1da (Sarianidi V.I. 1960 b. 231)Changtepada(Sarianidi V.I. 1965.b.12) topilgan. Oxirgi yillarda esa Oltintepada (Masson V. M. 1977.b-165.) topilgan. Ibodatxonalarning birida to’rtburchak podium o’choq topilganiga qaramay, aylana shakli qurbonlik keltiriladigan joy shubhasiz sharqiy guruh madaniyatini o’ziga xos jihatidir. Geoksur ibodatxonalarida katta yong’in izlari topilgan. Bu esa Sarianidiga ularning ataylab yoqilgani haqida ma’lumot berishiga imkon beradi. (Sarianidi V.I. 1962-1966. bu ibodatxonalarda suyak qoldiqlari borligiga qaramay o’sha muallifning

boshqa farazi ibodatxonalarning dafn marosimi bilan bog’liqligi masalasi

tekshirilmay qolmoqda. Nima bo’lganda ham olov yoqish izlari bo’lgan o’ziga xos

vazifani bajaruvchi binolar o’rta osiyoda turli davr turli hududiy guruhlarda keng

tarqalgan. Ammo bu inshoatlarda qaysi xudo ilohlar sharafiga olov yoqilganligi

masalasiga oydinlik kiritmaydi. Bu masalani yechish uchun mayda plastika

haykaltaroshlik predmetlarini ko’rib chiqsak. Ular hammasi antromorflar ham

zoomorflar ham ishlanishi bo’yicha 2 asosiy guruhga bo’lishi mumkin; 1.

shoshma shosharlik bilan yasalgan pishirilmagan yoki bir qismi pishirilgan. 2)

obdon yasalgan bo’yoqlar yordamida turli detallar tushurilgan, pishirish borasida

tosh suyaklarga oxshash terakotalar. Birinchilardan bir marta ishlatish obektlarini

ko’rish mumkin bo’lsa ohirgilari uzoq muddatga mo’ljallanganligi ko’rinib

turibdi. Bu borada hayvonlar haykalchalari cho’ponlar bajargan qandaydir bir

martalik marosimlar uchun tayorlangan degan xulosaga kelamiz. (Xlopin I.N.

1964. b 163). Ba’zida bu haykalchalar olovga tashlangan, biroq odatda maxsus

pishirilmagan. Shunga o’xshash xodisa Joytun neolitik madaniyat yodgorliklarida kuzatiltilgan u yerdagi ba’zi haykallarda ataylab uchli suyak yoki cho’plar

yordamida sanchish izlari topilgan (Masson V.M. 1960. Berdiyev O.K. 1976). Bu

kabi sanchish izlari eneolitik yodgorliklar – hayvonlar haykallarida ham uchraydi

(Sarianidi V.I. 1960.) shoshib tayorlangan pishirilmagan antropomorf, baziak

qo’llari tepaga ko’tarilgan haykalchalarni iltijo qilayotgan odam deb talqin qilish

mumkin. (Sarianidi V.I. 1956. ). Anologiya sifatida odatda akkatlarning gilgamish

dostonidan matnlar beriladi: tong yorishgandanoq Gilgamish loydan shakl yasadi.

Haykallarning ba’zilari Shamashga chiqarib berdi (Epos..., 55 - 56).

Biroq, shubxasiz, asosiy qiziqishni obdon ishlangan ko’p marta ishlatiladigan

boshqa madaniyatlar kabi Anov madaniyatlarida ham terokatlar tashkil qiladi,

asosan ayollar ta’sviri. Ularni semantikasini (ma’no) ko’rib chiqish uchun 1-

navbatda haykalchaning o’ziga xos jihatlari, unga tushirilgan detal va ramzlar

idishlardagi haykalcha ta’sviri ishlatilgan. O’rta Osiyo eneolitiga oid ayol

haykallarining uchta turi ham umuman olganda birinchi obraz (siymo)ni

ta’svirlaydi: turgan, o’tirgan, (sonlari katta to’liq) va to’la ko’krakli yalang’och

ayol. Kech paleolitik terokatlarida massivlik (to’lalik) chiziqlarning nafisligi bilan

almashadi, ya’ni asosiy g’oya – estetik ta’sir. Asosiy tiplar ichidagi paoltiblar

“butunni o’rniga bo’lak” prinsipini aks etadi. Bu prinsipga ko’ra birinchi navbatda

qo’llar kamdan kam holatda ko’krak ta’sviri tushurib qoldirilgan doim asosiy

element bo’lgan. Qadimgi terrokatlarning tablisi shuni ko’rsatadiki obraz

yaratilayotganda kuchli, to’la serpushtlilik bilan ajralib turuvchi ayol nazarda

tutilgan. Buni haykalchiga tushirilgan to’ldiruvchi detallar to’laligich isbotlaydi

(Antonolar Ye.V. 1972 1977.) bu kabi to’ldiruvchi detallarga ayol jinsini

anglashuvchi uchburchak marjon bilak uzuklar kiradi. Ko’pincha marjon ikkitalik

chiziq qilib ta’svirlanadi. Yalaong’och tepadagi yirik haykalchada 3 tizm

munchoq nuqtalar bilan ko’rsatilgan, ikki uzliksiz chiziq esa yana qandaydir

taqinchoq. Yuqorida aytib o’tilgan detallarda dafn inventari bilan taqqoslanishi

qadimgi ustalarni ayolning terrokat obrazini ko’rsatishga intilishgan. Badandagi

qiya chiziqlar va avval yopishtirilmalarining ma’nosi unchalik tushinarlimas. Sehrli ramzlar eng kam uchraydiganlar. Qadimiy totem ramzini saqlab qolgan

echki haykalchasi shular qatoridadir. Qoratepadagi umumiy qabrda topilgan

haykalcha sonida tepaga sudirilayotgan ilon ta’sviri tushirilgan. Yalong’ochtepada

yodgorliklaridan topilgan bir qator haykalchalarda o’rtasida nuqta tushirilgan

aylanalar ta’svirlangan, bu quyosh diskin ramzi degan ehtimol katta. Xaykalda 15

ta shunday aylanalar ta’svirlangan, bu Xlosin I.N. ning fikricha, dehqonlarning

agrar kalendarini anglatadi, unga ko’ra yil har biri 24 kundan iborat 15 oyga

bo’lingan.(Xlopin I.N. 1964. b).

O’rta Osiyo yodgorliklari terrekotlari asosiy qismi ko’chirilgan (biror yerga

o’zgartirilgan) holatda topilgan shuningdek tragmentlangan (bo’laklangan).

Terrakot bo’laklar sehrli maqsad yo’lida maishiy o’choqlarda o’rnatilgan

(qo’yilgan) degan fikr aytilgan (Xlopin 1964 b.), ammo bu marosim

ommaboplashmagan. Qoratepadagi boy qabrda topilgan ilon surati (ta’sviri)

tushurilgan ayol haykalchasi ahamiyatliroq. Qadimiy ibodatxonalarda butun

xaykalchani topilishi holati xozircha yo’q, ammo bu kabi muqaddas siymoga

sig’inish sahnasi Qoratepadan topilgan naqishli >>>>>>>>> fragmentiga

ko’rsatilgan bo’lishi mumkin. Bu yerda yuzlari bir biriga qaratilgan odam

shakillari saqlanib qolgan. Ular o’rtasida og’ir to’rtburchakli yelkali “qush”

boshli o’tirgan holatdagi terrakota ta’svirlangan. Aftidan, bu sig’inish sahnasi,

sig’inish obekti esa odam bo’yining 8/3

qismiga teng. Yirik antropomorf haykallarning mavjudligi haqida.

Namazgatepadan topilgan marmar tors guvohlik qiladi. Shunga o’xshash

naqshinkor ayol haykalchalar, qushlar, xoldor hayvon ta’svirlangan idish,

Oltintepadan topilgan idish tubida esa ilon bilan birgalikda ta’svirlangan. Va

nihoyat Oltintepaga yarimxoch bilan bo’lingan haykallar topilgan 1967-yilda.

Keltirilgan faktlar terrakot ayol haykalchalari O’rta oOsiyo eneoliti sig’inish

obekti o’ziga xos ilon – xosildorlik ilohasi obrazi bo’lganligiga shubxa qilmaydi.

Qayd etilganidek, rivojlangan enolit ohiridan boshlab nisbatan kamyob, erkaklarni

asosan – harbiylarni ta’svirlovchi terrakot haykalchalar paydo bo’lgan. Bo’lishi

mumkinki bu kabi terrakotlar ajdodlar kulti bilan xususan muvofaqqiyatli xarbiy sardorlar kulti ilohiylashtirish bilan bog’liq. (Masson. 1960. b 401.). Qoratepa

Namozgoh 3 qatlamida topilgan. Ustalik bilan ishlangan hayvonlar xoldor sigir va

buqa terrakot haykalchalari bi muncha qiziq. Ular marmal buq haykalchasi kabi

uzoq muddatga mo’ljallangan. Balki ular ibodatxonalrda saqlangan buyumlar kabi

fetish bo’lgan. Sopol idishlar naqshiga yuzlansak shuni unutmaslik kerakki, bu

aniq qoidalarga bo’ysunadigan amaliy san’at turi. Shu bilan birgalikda ishlatilgan

naqshlar shuningdek alohida tas’virlarda o’ziga xos ma’no bor. O’rta Osiyo idish

naqshlarida xoch shular qatorida. Oddiy xoch ko’p pog’onali murakkab xoch

shaklida sopol idishlarni bezashda keng qo’llanilgan. Bu borada estetik va sehr

jodu ramzi sifatida foydalanilgan. Alohida qiziqish hayvonlar haykalchalari

uyg’otadi. Ko’pincha bu Namozgoh I, II, III idish naqishlarida uchraydigan ichki

ta’svirlari. Qoratepa kulolchilik usulida echki obrazi xoldor hayvonlar bars,

qushlar, o’rdak va qanotlari yoyilgan burgut obrazi bilan to’ldirilgan. Bu hayvon

va qushlar yovvoyi bo’lganligi sababli ularni dehqon va chorvadorlar orasida keng

tarqalganligi totemizm bilan bog’liq. Quyosh diski va qush ta’sviri uyg’unligi tez

tez uchragan. Ba’zi holatlarda idishlarda o’ziga xos ramz bilan birgalikda

hayvonlar ta’svirlangan. Shunday qilib o’rta Osiyoning eneolitik masalasi

oldimizda ayollar hosildorlik iloha kultidan tashqari totemistik davr azolari ham

aniq bir rol o’ynagan. Jamiyatday gavdalanadiki bekorga echki ta’sviri ayol

terrakot haykalchalariga tushirilmagan. Qoratepadagi bir biriga yaqin ibodatxona

deb yuritish mumkin bo’lgan binolar juda qiziq. Balki ular ibodatxonalrda

saqlangan buyumlar kabi fetish bo’lgan. Sopol idishlar naqshiga yuzlansak, shuni

unutmasilik kerakki bu aniq qoidalarga bo’ysunadigan amaliy san’at turi. Shu

bilan birgalikda ishlatilgan qo’llanilgan naqishlar shuningdek alohida ta’svirlarda

o’ziga xos ma’no bor. O’rta Osiyo idish naqishlarida xoch shular qatorida. Oddiy

xoch ko’p pog’onali murakkab xoch shaklida sopol idishlarni bezashda keng

qo’llanilgan, bu borada estetik va sehr jodu ramzi sifatida.

Alohida qiziqish hayvonlar haykalchalari uyg’otadi. Kopincha bu

Namozgoh I II III idish naqshlarida uchraydigan echki tasvirlari. Qoratepa

kulolchilik usulida echki obrazi xoldor ulardan biri hosildorlik ilohi ya’ni ayolga bag’ishlangan bo’lsa tabiiyki 2- ayol jufti erkakga bag’ishlangan. Aynan shu

vaqtda Qoratepadan topilgan terrakot buqa haykalchasi erkak iloh bilan bog’liqligi

mustasno emas. Nima bo’lganda ham bronza davrini o’rtalariga oid Oltintepa

ibodatxona majmuasida samoviy buqa ilohi erkak bilan birgalikda namoyn bo’ladi

(Masson V.M 1974.b) eneolit dehqonlari san’ati ularning mafkuraviy

tushunchalari ijtimoiy hayot taraqqiyoti qadimiy qavmlarning ishlab chiqarish

imkoniyatlari bilan zich bog’liq. Turmushni yaxshilashga urunish ham aniq bir rol

o’ynaydi. Erta eneolit davridayoq umumiy mehnat vakili sifatida jamoa rolini

o’sishi bilan qarorgohlarda mafkuravviy birlikni ifodalovchi markazlar yararish

ahamiyati oshadi. Arxitektura (me’morchilik) sifatida bu masala uylarni bir

qatorda qurish bilan yechilgan. Bir qator qazilma ishlari shuni ko’rsatadiki bunda

devorlarning naqshiga alohida e’tibor berilgan. Ba’zida naqsh devorga ko’chirgan

rangni bo’yra bo’lgan. Asosiy qurilish materiali (hom-ashyo) sifatida to’rt burchak xom g’isht ishlatilgan.(uzun tomoni 45-50 sm). Erta enolit davrida idishlarga naqsh solish keng tarqalgan: deyarli 30% sopol idishlar naqshlangan. Asosiy naqsh – geometrik shakllar ayniqsa uchburchak. Bu yerda to’liq yorqinlik ham dekarativlik ham kuzatilmaydi. Echki shakllari sxematik. Ta’svir,profil (yonbosh) dan emas: rassom bu holatda ko’rinadimi

yo’qmi bundan qattiy nazar bir juft shox va bir juft oyoqlarni ta’svirlagan.

Qoratepadan topilgan chanoqda ham huddi shunday ta’svirni ko’rishimiz mumkin

ayollar haykalchalari esa bunu aksi: serpusht ayol obrazi to’liq iloji boricha

haqqoniy ta’svirlangan. “Butun o’rniga bo’lak” prinsipi bo’yicha ba’zi detallar

qoldirilgan, ammo bundan usul o’zgarmaydi.

O’rta eneolit davriga kelib ibodatxonalar inshoat sifatida (yaqqol) aniq reja

bilan qurila boshlagan. Devorlarda odatda unchalik baland bo’lmagan naqshlar

o’rniga yopishtirilgan detallar baydo bo’ladi. Inshoatlarning yangi turi ham paydo

bo’ladi – to’g’ri aylana shaklidagi uylar. Namozgoh II chi kulolchiligidagi

naqshlar umuman olganda nomozgohga I chi sopol idishlarida ham qo’llanilgan.

Shu bilan birgalikda nafis dekaratirizmni o’tish kuzatiladi. Naqshlarda ikkinchi

bo’yoq paydo bo’ladi. Yalong’ochtepa kulolchiligi esa oddiy boy emas chiziqlar naqshi xos: sharqiy qaorgoh guruhlarida o’ziga xos Utilitar usul paydo bo’ladi.

Antropomorof haykaltaroshlikda onalik va serpushtlik sifati yaqqol ko’rsatilgan

ayol haykalchalarini yasash davom etadi. Bu qo’llar va yelkalarda mosivo qilingan

ikkinchi statuar tur. Aynan to’la ko’krak va sonlarg haykaltarosh e’tibori

qaratilgan. Qizg’ishroq tanalarga qora rang bilan taqinchoq va boshqa detallar

chizilgan. Bu umumiy variantdan tashqari hosildorlik ilohini endividual

ta’svirlovchi haykallar bo’lgan. Oynatepada topilgan haykalcha aynan shunday:

qulay o’tirgan ayol ta’sviri. O’rta eneolit ayol terrakotlari obdon yasalgan; ular

yaratgan obraz hotirjamlik va o’ziga bo’lgan ishonchga Janubiy Turkmanistonlik

dehqonlarning amaliy san’ati kech eneolit davrida eng yuqori nuqtaga yetadi. Bu

davr memorchiligida Geoksiyur 1 avval dafn kameralarida qayd etilganidek

binolarda hom ashyolarda qoplama qo’llanilgan. Qarorgohning aniq bir reja

asosida qurish ko’chalar tizimini taminlash kurtaklari qayd etiladi. Qoratepa

ibodatxonalri endi alohida bino emas inshoatlar tizimiga kiritilgan kompleks.

Yalong’ochtepa kulollarining naqshlarni soddalshtirishga urunishlari keyingi

ustalar ta’sir ko’rsata olmagan. Sopol idishlarni dekarativ bezatish sharq hamda

g’arb guruhlari kulolchik naqshlarida mahkam o’rnashadi. Bu davr naqshiga

mavhumlik bilan uyg’unlashib ketgan ornomentalizm va simvolik ramzlar xos.

Qoratepa usulidagi idishlarning mayda naqshlari har kunlik hayotga bayramonalik

keltirgan. Hayvonlar ta’siri endi profil chizilgan tushirilga. Geoksiyur

sopolchiligiga naqsh sxemalarining muayyanligi va bir maqomdaligi va ikkinchi

bo’yoq kiritilishi xos. Umumiy geometrik usul (still) foydasi bu yerda hayvonlar

tasviri ham bor: ammo ular shunday chizilgan ba’zida qanday hayvon (ilon yoki

echki yoki boshqa yirtqichlar ta’svirlanganligini tushinish qiyin. Mayda

haykaltaroshlik xilma xillashadi. Hayvonlarning loydan yasalgan haykalchalari

naqsh bilan bezatiladi bu kichik haykalchalarda to’ng’iz tog’ echkisi buqani tanib

olish qiyin emas. Qadimgi haykaltaroshlar yangi hom ashyo – marmar simon oq

ohak toshni o’zlashtirishga urunishadi. Undan tanasi ko’proq to’ng’izga

o’xshaydigan buqa yasalgan, bu esa ustalarning hali tajribasi kam bo’lganligini

ko’rsatadi. Ayol terrakotlarning ham yangi tipi paydo bo’ladi. To’ladan kelganlarni o’rnini nozik nafis kelishgan ayollar egallaydi. Dubulg’a kiygan

xarbiylar ta’sviri ham keng tarqaladi. O’rta Osiyo qavmlarning

haykaltaroshlikdagi umumiy stilistikasi yaqin sharq kech eneolit dehqonlarning

sanatdagi yuksak yutuqlaridan biri. Kech eneolitga oid Namozgohtepadan

topilgan. Ma’lumotlarga ko’ra odamlarning katta haykallari ham marmardan

ishlatilgan.

Eenolit davrida marhumlarni ko’mish jarayoni qo’l oyoqlari bukilgan

holatda yon tomoni bilan dafn etish Janubiy Turkmanistonning ilk dehqonchilik

yodgorliklarida, enolit davriga tegishli qoratepa manzilgohidagi 26 ta qabrda

uchratilib, marhumning boshi janub va janubiy g’arbga qaratilgan. Qabrlar asosan

manzilgohning poli ostidan topilgan. Yana yashash uyning ostonasi ostiga va poli

ostiga dafn etganlik holati V.I Sarianidi tomanidan Geoksur vohasidagi

manzilgohdan topilgan..

Taqinchoq va tumorlar.

Turli taqinchoq va tumorlar asosan marosimdan bazilari madaniy qatlam va

qazilma manbalardan kelib chiqadi.

Munchoqlar fani asosan, Qoratpa qabridan topilgan, yuzdan ortiq. Ularning

ko’pi oq gipssimon toshdan yasalgan. Bo’lim shakillari turfa xilligi bilan ajralib

turadi. Ular bilan 1 qatorda feruza lazurit, xaltsedan, serdolik, marmar va boshqa

parodalardan yasalganlari ham uchraydi. Ularni qo’lda yasashgan. Tosh

munchoqlardan tashqari oltin va 1 nechta suyakdan yasalganlari topilgan.

Boshqacha usulda yasatgan oltin munchoq Geoksyurda topilgan.

Pronuzka (qo’l taqinchog’i) umuman olgannda kattaroq. Bir qismi dafn

etilgan, bilagida topilgani bu ularni tumor sifatida taqilganligini ko’rsatadi. Bu

ham Geoksyurdan topilgan pronizka e’tiborga loyiq. Uni tayorlash uchun

chiziqlari bor tosh ishlatilgan; unga shunday ishlov berilganki toshni bir tomonida

ko’z rasmi hosil bo’lgan. (Bu pronizka yomon ko’zdan asraydigan bo’lishi

mumkin) Shuningdek ko’z tegishdan saqlovchi tumor vositasini bajargan xoch

tasvirini tushirilgan tumorlar e’tiborga loyiq. Qoratepadan topilgan gips

predmetlari to’plami qiziq. Bu to’plamga sharlar, konuslar, sxematik shakillar

kirgan. Bir qator taqinchoqlar misdan yasalgan. Ulardan mi simdan yasalgan

sirg’a, to’g’nog’ich, chap tomonida ilmoqli ko’zgu va shunday atalmish kurakcha.

Shunisi qiziqki faqat ko’zgu va kurakcha tarkibida kumish aralashmasi

aniqlangan. Buyumlarni alohida guruhiga qandaydir marosimlar bilan bog’liq

nisbatan kamyob va puxta pushti va oq marmarsimon oxaktoshdan ishlangan

buyumlarni qo’shishimiz mumkin. Bular asosan nafis yupqa devorli idishlar. Ular

odatda biroz komus yoki yarimshar shaklida bo’lgan. O’sha materialdan

shuningdek bizgacha fragmentlarda yetib kelgan katta idishlar yasalgan. Bir

nechta idishlar (aftidan marosim uchun mo’ljallangan) silindir simon asosga ega

bo’lib unchali katta bo’lmagan dumaloq rezervuar bo’lgan; ularning balandligi 30

m yetgan. So’zsiz o’ziga xos shakilga ega idishni yasash mushkul bo’lgan

rezervuar jihatida to’rtburchak komus simon asosda. Erta enolit Namozgoh I

qabirlari faqatgina ba’zi qarorgohlarda Koped – dara tog’ osti tizmasida topilgan.

Anau janubiy tepaligida Qoratepadagi shurt №1 Anou janubiy tepaligida

Nomozgoh I qatlamlarida bolalar qabri topilgan. Qoratepada kechki Namozgoh I

davrining yagona qabrida sklet boshi janub – janubiy g’arbga yo’naltirilgan.

Bo’ynida pushti ohaktoshdan yasalgan 38 munchoq topilgan. Rivojlangan va

so’ngi enolit davri qabrlari haqida ma’lumotlarimiz ko’proq. Qoratepa

qarorgohining turli joylarida 120 dan ortiq qabr topilgan. Ulardan ba’zilari

Namozgoh II davrining so’ngi bosqichlariga, Namozgoh III davrining

boshlanishiga taluqli.

So’ngi uch qurilish gorizantlari davomida rivojlangan enolit, Qora III, Qora

II, Qora I dafn etilganlari qat’iy janubiy janubiy g’arb yo’nalishi saqlanib qoladi.

Ular odatda, oyoqlari bukilgan holda o’ng tomonga yonbosh yotqizilsa, qo’llari

ko’pincha ko’krak yoki yuz qarshisida bo’lgan. Ularga xamrohlik qiluvchi

inventarlar boy emas: Qora III va Qora I qatlamlarida deyarli har doim

munchoqlar, biroq Qora bir B qatlamida ularga idish, suyakdan yasalgan qurollar

va maxsus mis kurakchalar topilgan. Eng kam qabirlar Qora I A qatlamiga

ta’luqli: bor yo’g’i 12 ta. Ular hammasi o’ng tomonga yotqizilgan, ammo yo’nalishi bir muncha qiziq: ulardan 6 tasi janub – janubi g’arb yo’nalishiga

qolgani esa janub yo’nalishiga. Xamrohlik qiluvchi inventar ancha boyigan.

Qabrlarning birida to’kis bezatilgan ayol haykalchasi topilgan, boshqa

marhumning qo’lida yarim shar shakilli rezervuar bo’lgan. Baland ibodat uchun

mo’ljallangan tosh idish topilgan. Enolit davri uchun odatiy bo’lgan yakka

qabirlardan tashqari xobxona ham topilgan. Qoratepada bu xobxona xom

g’ishtdan qurilgan bo’lib 2,2 x 2,6 hajimli to’rtburchak qurilgan bino. Uning

ichida 23 ta tartibsiz qabirlar bo’lgan. Ularda boy inventar bo’lgan – naqshli va

ganch idishlar ( Massom V.I. 1964) bu qabirlar shuningdek Qora I A davriga oid.

Geosyur I tepaligida shuningdek ko’p sonli qabrlar topilgan. Bir qismi yakka qabr

o’ralarda muayyan yo’nalishsiz holda bo’lgan. Dafn etilganlar yo o’ng, yo chap

yonboshda, janub yoki shimolga yo’naltirilgan. To’qqiztadan faqatgina ikkitasida

naqishli sopol idishlar topilgan. Dafn etilganlarning asosiy qismi maxsus dafn

kameralariga joylangan. (Sarianidi, 1960. g): ular kamera ba’zida to’rtburchak

(1,6x 2,5m), aylana (1,5x 1,8m) shakillariidagi xom g’ishtdan qurilgan bino.

Kameralardagi skletlar holati shuni ko’rsatadiki xobxonalar uzoq vaqt davomida

ishlatilgan, har safar yangi qabr o’rnatilganda undan oldingisi devor tomon

surilgan. Keyingi buzilmagan qabrlar har bir kamerada bir tomonga yo’naltirilgan.

A kamera janub – janubi sharqga B kamera janub –janubi g’arbga, V kamera

g’arb – janubi g’arb. Shunuisi qiziqki birinchi to’rtta kamera deyarli faqat ayollar

dafn etilgan. Hozirgi vaqtda 1963 1964 - yillar qazishmalari natijasida( Sarianidi,

1965) qarorgoh chekkasidagi o’ziga xos qush uyali (4 – 6 ta) 30 tachalar atrofida

qabrlar ochilgan ularda 2 dan 10 tagacha sklet topilgan, chanoqlar soni esa 100

dan ortiq. So’ngi enolit qarorgohlari dafn etilganlardan anchasi ustida

antropologik tekshiruv olib borilgan. (Trofimova va Gizburg 1960, Trofimova

1961 - 1964). O’rganilgan chanoqlar morfologik jihatdan Oldi Sharq serialariga

yaqin. Yuz skleti tuzilishi va boshqa sifatlardan kelib chiqib ko’pgina chanoqlarini

Yevro – Afrika tipi O’rta Yer qatlamiga oidligini aytish mumkin. Cho’l bronzasi,

oltoy va Minusin quyi povolji madaniyatlaridan farqi shuni ko’rsatadiki enolit va

bronza davrida O’rta Yer dengizi qatlamini tarqalish joyi – bu janubiy Turkmaniston. Geoksurdan topilgan ayol chanoqlari o’ziga xos sharqiy O’rta yer

dengiz tipiga bo’linib Qoratepa chanoqlaridan farqlanadi. Qoratepa va geoksyur

aholisini bo’yidagi farq ham qiziq. Qora tepa erkaklari bo’yi o’rtacha 170,8 sm,

ayollar esa 154,7 sm. Geosyur erkaklari bo’yi 163,6 va 150,5 sm bo’lgan. Ijtimoiy

tizimdagi o’zgarishlar o’z aksini enolit va bronza davri yodgorliklari va

qarorgohlarida keng tarqalgan terrakot haykaltaroshligida topgan. Eng ko’p

tarqalgani bu ayollar kichik terrakot haykalchalridir. Oq tepaga oq yoydan

yasalgan ayollarning o’tirgan hildagi haykalchalar topilgan. Son va oyoqlar silliq

chizig’i Qoratepa enolit haykaltaroshligini eslatadi. O’tirgan ayollar haykalchalari

hapuztepada, Namozgoh IV qatlamida topilgan. To’g’ri ulardan qizg’ishroq

loydan yasalgan sonlari xaddan tashqari to’laligi oq tepa haykallariga qaraganda

biroz qo’pollashtiradi. Shu bilan birgalikda Namozgoh IV ning yuqori qatlamlari

Namozgoh V ning qatlamlarida umuman boshqa turdagi haykalchalar kelib

chiqadi. Enolitning realistik ananalaridan butkul ajralishi yaqqol ko’rinadi.

Qo’llari yoyilgan ayol mavhum ramz. U ayolning haqiqiy jismidan butunlay farq

qiladi. Bu kabi tasvirlarning tarqalishi diniy fikrlashning murakkablashishi diniy

tushunchalarni haqiqatdan ajralishini ko’rsatadi. Uy mafkurasini bu kabi

o’zgarishi bronzani enolitdan ajratib turuvchi jihatlardan biridir. Shartli stil

alohida ko’p sonli detallarni mustasno qilmagan. Ba’zida haykalchalar tanasi

o’yma naqshlardan bezatilgan. Boshqa asosi tasmalar bilan o’ralgan, bosh kiyim

ishlangan. Tasma yoki bog’ichlar bo’yinda ham bo’lgan. Namozgoh V davrining

eng yaqqol jihatlaridan biri haykalchalardagi ko’krakga tushib turuvchi qalin soch

o’ramidir. Ayollar haykalchalrini yangicha turini paydo bo’lishi bronza davridagi

ijtimoi hayot o’zgarishini ko’rsatadi. Yuqorda aytilganlaridan bronza davrida

san’atni qulashi haqida izoh chiqarish noto’g’ri. Gap faqatgina diniy simvollikdagi

o’zgarishlar haqida ketayapti, Sho’r Tepadan topilgan mis echki haykalchasi kabi

alohida topilmalar aksincha qadimgi haykaltarosh va rassomlarning yanada

mukammallashganidan dalolat beradi.

O`rta Osiyo diniy tasavvurlarning paydo bo`lishi to`g`risida

yangi qarashlar.

Diniy qarashlarning xilma xilligi.

1.Diniy ong asoslarining shakillanishi. Sopient odamning jismoniy

(antropologik) tusdagi, fiziologik (eng avvalo miya), asab indokrin, biologik,

psixologik va boshqa soxalari ulardan oldin yashab etganlarinikidan keskin farq

qiladi. Bu nafaqat uning xati va faoliyatining fe’l atvoriga va oykumenna bo’yicha

kuchli xayajonlanishiga, tasavvur etishiga mustaxkam xaqiqiy yoki yolg’on

mantiqiy aloqalarni o’rnatishga ta’sir ko’rsatadi. Sapient odam iptidoiy (yovvoyi)

odam bo’lsa ham u aqilli, fikr yurituvchi, ma’lum taxlilga qobiliyatli,konkrent

holatda fikr yurita oladigan, doimiy faoliyatida vujudga kelgan amaliy tajribalarga

ega bo’lgan odamdir. Bunday taxlil nimaga asoslangan? Bilim miqdorining

nixoyatda ozligi, oldindan turgan qastdan qo’rquv bu bilim ozligini va amaliy

tajribani uzluksiz to’g’irlash demak, tabiat kuchlariga mutloq tobelik, atrof muxit

injiqligi va kerak. Buning barchasi shunga olib bordiki sopient odamning ilk

qadamidan nafaqat mantiqiy talabchanlik sabab oqibat aloqalari tajribasidan, balki

emotsional – aseotsiativ kaspiy – fantastic ilovalardan kelib chiqqan. Gai “ongli

yovvoyi” yoki “Abstrak fikrlovchi kishi” to’g’risida borayotgani yo’q. Ayni

jamoaning qonun qoidalaridan chiqmagan holda qolaversa 20-50 kishidan iborat

bo’lgan kichik qabila, mexnat faoliyati jarayoni (ov oziqa izlash, qurol yasash,

turar joyini jixozlash, olovni saqlash va k.k.) doimiy ijtimoiy munosabatlar,

oilaviy urug’doshlik aloqalari va xodisalar jarayonida (ayollar almashuvi va nikox

aloqalari, tug’ilishi va o’lim) am etishdan ushbu jamoaning rux homiylari istalgan va haqiqiylik o’rtasidagi jodu aloqalari to’g’risida ibtidoiy tasavvurlar

mustahkamlanib joylashgan.

Bunday kaspiy fantastik tasavvurlarni kelib chiqishini yuqori diniy orqali

namoyon etishimiz mumkin. Ikki muxim yangi usullar bilan namoyon etishimiz

mumkin bu davrdagi sopient odam sopientgacha bo’lgan davrdan tubdan farq

qiladadi.

Birinchidan kumish jarayoni. Gorli sopient odam o’z qarindoshlarini

kumishda maxsus marosimlar o’tkazar edi, shu bilan birga marxumlar ma’lum bir

tayorgarlik udumlari bilan ko’milar edi: jasadni qizil mineral bo’yoq bilan qonlar

edilar, uning yoniga kundalik extiyoj buyumlari, zeb-ziynatlar, asbob anjomlar va

k.k. qo’yilar edi. Bularning bari o’z jamoa azolarini dafn etayotgan jamoa oxirat

mavjud ekanligi ekanligi xaqida ibtidoiy tasavvurlari bo’lganligidan dalolat

beradi. Tasavvurlar qanchalik iztirobli bo’lmasin, yuqori Paleolit odamlari uchun

yerdagi hayot bilan bir qatorda o’zga dunyo mavjudligi to’g’risida g’oyalr

vujudga keldi: marxumlar tiriklar hayotiga qandaydir ta’sir eta oladilar deb

hisoblanardi (marhumlarga alohida e’tibor shunga ko’ra izohlanardi).

Ikkinchidan bu tordagi rasmlarda sekirli tasvirlar amaliyoti, bu sopient

odamning paydo bo’lishi bilan,- ya’ni yuqori paliolit davrining boshlarida vujudga

kelgan. Fanga ma’lum bo’lgan go’ordagi suratlarning ko’pchiligi bu ov saxnasi

odam va xayvonlarning ta’svirlari yoki hayvon terisini kiygan odamlar tasviri

hamda yarim odam yarim hayvon qiyofasidagi suratlar. Bu suratlar orqali ibtidoiy

odamlar va hayvonlar o’rtasidagi o’ta tabiy aloqalar mavjudligiga ishonch hosil

qilar edilar. Shu bilan birga marhum ajdodlarining ruhlar dunyosidagi qudrati

sehirli usullar biln hayvonlar kulguga ta’sir etish imkoniyatiga ishosnar edilar

yohud tiriklar marhumlar bilan vositachilarga ya’ni har hil turdagi sehirgarlar va

shamanlarga ishonar edilar.

Odamlar va hayvonlar o’rtasidagi bu aloqalar ma’lum yuqori paleolit

odamining tug’ilsh va ko’payish ibodati bilan namoyon bo’lar edi

(arxeologlarning qazishmalariga ko’ra ko’pincha g’or odamlarining manzillarida

topilgan ayol onalarining ko’ylakchalarida jinsiy belgilarga alohida e’tibor

berilgan).

Magiya. Material natijalar olish uchun ilohiy kuchlarga ta’sir etish

maqsadida ishlatiladigan ritual urf odatlar majmuasi bu magiyadir (afsun). Afsungarlik totemizim va animism bilan bir vaqtda paydo bo’lib, u orqali totemlar

ota bobolar ruxlar dunyosi bilan hayolan bog’lanishlarini amalga oshirib

kelganlar. U qadim o’tmishda paydo bo’lib, minglab yillar davomida rivojlanishda

davom etib, saqlanib kelgan. Odatda afsungarlik urf odatlari bilan maxsus odamlar

shamanlar, afsungarlar shug’ullanganlar, ular orasida ayniqsa uzoq, o’tmishda

ayollar ko’p o’rinni egallaganlar, bu shamanlar va afsungarlar jazavali va asabiy

kishilar bo’lib, o’zlarini ruhlar bilan muloqotda bo’lish ularga jamoaning umid va

niyatlarini yetkazish, ularning irodasini talqin qilish qobiliyatiga chuqur

ishonganlar. Shamanlar holatda ma’lum ritual harakatlar orqali ovoz chiqarish,

ashula aytish, raqisga tushish, sakrash bilan nog’oralar va qo’ng’iroqlar ovozlari

bilan o’zlarini jazavaga solib o’zini yo’qotish yuqori darajasiga yetkazish bilan

afsungarlik qilish, tomoshabinlar ham odatda o’zini yo’qotish darajasiga yetib

marosimlar ishtirokchilari bo’lib qolishar edi. Odatda shaman marosim oxirida bir

holatga kelib hech narsani eshitmay, ko’rmay qolar edi. Shuning uchun uning

ruhlar dunyosi bilan muloqoti xuddi shu holatda amalga oshadi deb hisoblanardi.

Umuman olganda ritual marosimlar qismlardan iborat bo’lgan afsungarlik

jamiyatini haqiqiy talabalaridan keib chiqqan holda hayotda amalga oshirilgan.

Ilohiy kuchlar dunyosi bilan bunday boshlanish yo’li hayotda ma’lum oldindan

bilib bo’lmaydigan sharoitlardan kelib chiqqan. Lekin shu bilan birga afsungarlik

odamlarning prologik fkir yuritishi, ongini mustahkamlashda katta rol o’ynaydi,

bu esa diniy ongni shakillanish jarayonida muhim o’rin tutdi. Afsungarlik fikr

yuritish rivojlangan sari odamga o’z o’zidan bo’ladigan va aniq, ma’lum narsalar

ham olinadigan natijalar faqatgina maqsadli yo’nalishdagi harakatlardan emas,

balki ilohiy kuchlar afsuni bilan bog’liq bo’lgan sharoitlardankelib chiqadi deb

hisoblangan. Bu esa o’z navbatida hunchilik aniq hodisalar, hattoki alohida

buyumlar, afsungarlik kuchi egasi sifatida qabul qila boshladilar.

5. Shunday qilib fetishism paydo bo’ldi, unung ma’nosi shundan iboratki,

alohida buyumlardan hohlagan natijani olishga va voqealar sodir bo’lishga ta’sir

ko’rsatuvchi afsungarlik kuchi ta’sir qiladi, degan xulosaga kelishdi. Fetish

haqida ham zararli ( o’lik shunday xisoblangan, shuning uchun ko’mish xaqida tashvish,o’likni tabu qilis, o’lim marosimidan keyin tozalash marosimini o’tkazish

kabilar shundan kelib chiqqan), ham foydali fikr paydo bo’ldi.

Fetishizm daraxtdan, loydan va boshqa materiallardan yasalgan

buyumlar va xar xil turdagi narsalar va timsollardan iborat bo’lgan buyumlarni

paydo bo’lishidan shakillangan. Bu buyumlar va tilsimlarda guruhlar o’tmish

avlodlar va totemlar dunyosidan keladigan ilohiy qudratni qisman buyumlardagi

egalarini qurdilar.

Bunday fetishga odatda afsunlar shamanlar ega edilar. ular kontakga va

o’xshash afsunlik usullariga binoan bunday buyumlarga ta’sir ko’rsatganlar.

Ibtidoiy odamlarning dastlabki diniy ta’ssurotlari umumiy majmuasini

shakillanish jarayonida fetishism yakiunlovchi bosqich bo’lb qoldi. Haqiqatda

ajdodlarni va tabiatni jonlantrish bilan bog’liq bo’lgan animism va totetmlar

hamda o’lib ketgan avlodlar shaxsiga bog’liq totemlar orqali ibtidoiy odamlar

ongida real buyumlar bilan birga ilohiy va ilyuziya dunyosi borligi haqida

tushuncha paydo bo’ldi. Shu bilan birga bu ikki dunyo doirasida unda

yashovchilarning jonsizligiga qaramasdan ibtidoiy odamning aqli xuddi birinchi

dunyodagidek so’zsiz borlikni qurdilar. Bu degan so’z favqulot irodasidan bog’liq

bo’lgan va sabab yakunlovchi aniq munosabatlarga suyanish olarning ongidagi

urologic afsonaviy fikr yuritishni mustahkamladi. Va nihoyat fetishlar paydo

bo’lishi shuni ko’rsatadiki, afsonaviy qudrat faqatgina vaqt va bo’shliqda uchib

yurish xususiyatiga ega bo’lib qolmasdan, balki bor dunyodagi buyumlarda ham

bo’lishi mumkin. Shunday qilib, urug’chilik jamiyatining tashkil toppish

jarayonida ibtidoiy odamlarning ongida dastlabki diniy ko’rinishlarni keng aniq

tog’ri majmuasi ishlab chiqildi.

Uning ma’nosi shuni anglatadiki, odamning hayotining bu dunyoning katta

imkoniyatlari erkin irodasi va erkin kuchli odamning haqiqiy hayotini bo’linmas,

xattokiy asosiy qismi bo’lib qoldi. Jamiyat va tabiat qonunlarini albatta o’sha

ta’minlangan bo’lishni istasa birinchi vazifasi г qudratni juda ham xurmat qilishi

kerak. Dunyo haqidagi bu tasvir vaqtlar o’tishi bilan tabiat o’z- o’zidan bo’ladigan

ta’svirga aylanib jamiyatni bugun ananaviy hayotiga uzoq o’n minglab yillar davomida shu oqimda o’tdi- ham deganda neolit davrigacha ham qoloq xalqlar

uchun undan keyin ham alohida holatlarda esa xozirgi kungacha .

6. Ibtidoiy mifalogiya. Ibtidoiy odamning tasavvuri va e’tiqodlari

majmuasi ularning real hayotdagi qiyinchiliklari muammolari va yutuqlari

og’zaki ijodda aks etgan va bu odamlarning ongida yod qolib afsonalarni

yaratilishiga sabab bo’lgan, hamda ibtidoiy mifalogiyani vujudga keltirgan poetic

ijod doim odamlarning manaviy hayoti ibodat, ruhlantirish va diniy tasavvurlar

bilan chambarchas bog’liq edi. Buni tushinish oson: Agar ibtidoiy odamning

asosiy ma’naviy hayotda totem, marhum ajdodlarga ibodat, dunyoni but va

tuiflarga sexrli kuchlarni qo’shishi bilan qarindoshligi bo’lsa,unda mifologiyaning

markaziy o’rnida zooantropomorfik ajdodlar yoki har xil mo’jizalar kuchiga ega

bo’lgan ilohiylashtirilgan qaxramonlar turardi. “Madaniy qaxramon” larning

ismlari afsonalarda biron bir muhim yaratilgan ixtiro yoki yangilikda

assotsiyalangan. Masalan: Olovni topish, oila va nikohlarni shaklini o’rnatish,

mehnat quroli va qurol-yaroqlarni yasash yoki tashabbuskorlik qoidalarini tashkil

qilish. Kosmogonik syujetlar ibtidoiy mifologiyada eng katta o’rinni egallaydi,

ya’ni yer va osmon, quyosh va oy, o’simlik va hayvonot va nihoyat odamning

yaratilishi to’g’risida rivoyatlar va afsonalar totemizmning ta’siri aniq

ko’rsatilgan, ruxlar yangi shakilga kirish, sehirli hususiyatga ega ya’ni o’z husnini

o’zgartirish odam va hayvon orasidagi nikoh aloqalarini oddiy narsa deb oki

fontastik fonster deb hisoblashardi.

Ibtidoiy mifologiyada hayot va o’lim tabiat va madaniyat, ayol va erkaklar

orasidagi muhim aloqalar tasvirlangan edi. Bular odamning kuzatuv jarayonida va

dunyo qoidalarini o’rganishni odam biln faxmlagan bunday muhim

qaramaqarshilikni tahlil qilish asosiy mifologiyaning syujetlaridek hozirgi

sharoitda inson tarixining qaddimgi bosqichini qayta tiklash uchun muhim manba

hisoblanadi. Xususan bu tahlil ibtidoiy jamoalarda madaniy ta’sirlar va

o’zlashtirilishida muhim rolini aniqlashda imkon beradi. Ma’lumki yuqori paleolit

davri o’ziga xos tabiat inomlari o’zlashtiruvchi va yozuvchi ibtidoiy qarindoshlik jamoalari 10-12 ming yil oldin tugagan va nixoyat uning izidan mezolit davri

boshlangan, so’ngra esa neolit

Ming yillar mobaynida ibtidoiy odamlar yangi tusdagi jamoaga o’tish

og’ir jarayoni davom etdi, ya’ni dexqonchilik va bu jarayon neolit revamtsiyasi

deb ataladi. Chunki jamoa tarixida ular bilan bog’liq bo’lgan tub o’zgarishlar

revalutsion to’ntarishlar katta ahamiyatga ega bo’ldi.

Nixoyat uchinchi ijtimoiy tengsizlik dinsiz jarayonda neolit davridagi

sig’inish asta sekin marhumlar vakillarining qatlamiga sig’inish shakliga o’zgara

boshladi. Eng avvalo dohiylarga hamda oqsoqollarga. Bu oddiy va mantiqiy

tushuntirilardi dohiylar jamoaning birinchi hamda bosh vakili hisoblanardi. Ular

jamoaning farovonligiga yuklatilgan edi.

Dohiyga afsonaviy kuchga, hudoning marhamatiga, tabarruklikga ega

bo’lgan shaxsdek qarashar edi. Vaqt o’tishi bilan dohiy odamlardan yiroqlashardi

uning badani, ovqati, kiyimi boshqalar uchun taqiq etila boshladi.

Dohiylarga sig’inish trik yoki marhumlar dini kompleksini o’zgarishida

va rivojlanishida eng muhim rol o’ynadi. Bu sig’inish birlashtiruvchi rol o’ynaydi,

u ijtimoiy organizmni gaamagen etnik umumiylik chegarsidan chiqib ketishi

hamda etnik getirogenni shakllanishini murakkablashini vujudga keltirayotgan ilk

davrida dohiylarga sig’ish muhim bog’lovchi ma’noni anglatar edi. Ko’pincha

D.Frezr ko’rsatib o’tganidek dohiylarning sog’lig’i hamda katta jamoaning

gullashi ramziy hisoblanardi, shuning uchun qarigan dohiylarni hokimiyatdan

chetlatilardi (ko’pincha zaharlantirilardi). Boshqa hollarda dohiy hokimiyatdagi

merosi o’qilayotgan dohiy labini tekshirishar edi, chunki ularning tasavvuri

bo’yicha o’layotgan dohiy badanidan shu usul orqali uning afsun kuchi olinardi va

bu meros bo’lib qolardi.

Neolit davrida dohiylarga sig’inish uning murakkabligi ijtimoiy aloqalari

rivojlanishi vujudga kelayotgan yangi jamiyatning diniy tizimini shakillanishidan

katta ahamiyatga ega edi. Dohiy jamiyatning yashash qobiliyati hamda kuchini

namoyon etardi. Ammo o’limidan so’ng ruhlar dunyosida yiriklashgan jamoani tasavvur qilardi; Dohiyga jamoa avlodining gullashi hamda farovvon yashashi

bog’liq edi. Bularning hayratlanarli joyi yo’q chunki marhum dohiylarga sig’inishi

vaqt o’tishi bilan qolgan marhumlarga ayniqsa oddiy odamlarga sig’inishini siqib

chiqaradi.

Davlat va sivilizatsiyasi bilan tanishib bo’lgan jamiyatga xos rivojlanish

diniy tizimlarni oldiga olib chiqishga unumdorlik va ko’payishga sig’inish bilan

dohiylarga triklarning o’liklarga sig’inishini ibtidoiy ilk diniy tasavvurlarni

o’zgartirishga asos bo’ldi.

Qadimgi davrdan boshlab, kishilarning ongli mehnati asosida samarali

tajribalar shakillangan chuqur ma’noli va shaklan madaniylashgan tajribalar

odatlarga aylangan. Odatlar asosida marosimlar paydo bo’lgan jamoa hayotida

alohida o’rin tutgan xodisa va hursandchilik bilan o’tadigan voqealar zamirida

bayramlar shakillangan.

Ibtidoiy odamlarning turmushi bilan bog’liq ananalar jumladan, jamoa

bo’lib yashash udumlari sardorlik uchun kurashlar innitsiyasi (bolalik

o’spirinlikdan erkaklikga o’tish) marosimlari, turli ko’rinishdagi dafan

marosimlari qurbonlik marosimlari, oraistik marosimlar oila va to’y

marosimlarining poydevori bilan poligam, egazogom manogam kabi odatlar

ibtidoiy jamoa taraqqiyotida jiddiy rol o’ynagan.

Eng qadimgi zamonlardan etiboran odamlar tabiiy sirlarni chuqurroq

tushinishiga intilishgan. Paleolit davri ohiridan boshlab ibtidoiy kishilarni

tevarakatroflaridagi xodisalarni anglash va xis qilishga intilish natijasida turli

tushincha va etiqodlar jumladan. Moddiy narsalarning kuchiga ishonish hayvon va

o’simliklarning kuchiga sig’inishi: animistik jon va ruh obrazidagi kuchlarga

ishonishi ko’p hudolik, quyosh, yer, suv, olov va h.k. sig’inishi: insonning so’z va

harakat orqali namoyish qiladigan kuchiga ishonish kabi holatlar vujudga kela

boshlagan. Albatta bu etiqodlar har bir joyning o’ziga xos tabiy va sharoitiga mos

hususiyatlar bilan uyg’un tarzda namoyon bo’lgan. Quida ularning asosiylariga

to’xtalamiz. Fetishizm – eng qadimiy diniy tasavvurlardan biri. Fetish portugalcha

“fetishio” “sexrlangan buyum” “tumor” degan ma’noni bildiradi.

Fetishga etiqod qilganlar turli jism modda, buyum va narsalarning sexrli

kuchi borligiga ishonishgan, ulardan ruxiy madat olish himoya vositasi sifatida

foydalanishga harakat qilishgan.

Narsalarning ilohiy kuchga ishonish markaziy osiyo xalqlari tarixida

o’ziga hos tarzda namoyon bo’lgan. Masalan qo’lida tosh quroli, toshdan yasalgan

pichoq, tosh bolta, tayoq, to’qmoq, yog’och .ovda g’olib chiqishsa o’sha

qurollarda ilohiy kuch bor deb ishonishgan. Shu bois ularni yo’qotib o’g’irlatib

qo’ymaslik uchun doimo o’zlari bilan olib yurishgan. Maxsus belgilar qo’yib

kul’tga aylantirishgan. Shunday qilib amaliy extiyoj asosida vujudga kelgan zarur

jismlar kul’ti paydo bo’lgan.

Fetishizm taraqqiyoti natijasidyta fetishbyumlarga taluqli maxsus ilohiy

obrazlar yaratilgan. Jumladan, turli sanam, but, haykalchalar yaratilib ularga

sig’inilgan. Yurtimizda mavjud bo’lgan butparastlikning bir ko’rinishi haqida

Narshaxiy shunday yozadi: “Qadim vaqtlarda – buxoro aholisi butparas va bu

bozor (“Bozori moh” – U.Q.) rasm bo’lib o’sha davrlardan boshlab bu yerda but

sotganlar. Odamlarda but yo’qolsa, sinsa yoki eskirsa shu bozor kuni boshqasini

sotib olar va eskisini tashlar ekanlar (Narshaxiy. Buxoro tarixi.”meros” T

.”Kamalak”. 1991 102 b.) butparastlik rivoj topgan joylarda fetishizmga oid

vositalardan foydalanish ananalari maxsus uyishtriladigan marosim darajasiga

ko’tarilgan. Masalan, sanamlarga sig’inish, qum, loy, tuzga tushish, yada toshi

yordamida yo’mg’ir chaqirish isiriq solish kabi marosimlar tarixiy manbalarda qay

etilgan.

XIX asr ohirida ko’plab olimlar mehnati natijasida juda ishonarli isbotlangan

xudolarga etiqod, undan ham muhimroq bir hudoga etiqod paydo bo’lgan. Bu

etiqoddan animizm kelib chiqgan. Bu aniqlik xristiyanlarga yoqmagan. Natijada

ibtidoiy monotsizm yoki promonotsizm konsepsiyalari yaratilgan. E. Leng

tomonidan ilgari surilgan dinning boshlang’ich shakli monotsizm degan fikrni

“Stanovlennie relegii” – dinni paydo bo’lishi 1892-yil. Katolik ruhoniy, etnograf va lingvist V. Shmidt qayta ishlab chiqgan. Avval nisbatan kichikroq maqollalarda

keyinchalik esa 12 tomlik ”xudo g’oyasining kelib chiqishi kitobida” 1912-195 –

yillarda izohlagan. E. Leng ham V. Shmid ham ko’pgina qoloq xalqlardan

qandaydir g’ayritabiiy mavjudodlarga etiqod bo’lganligini e’tirof etishgan.

Ko’pgina qadimiy xalqlarda masalan ajdodlarini ikki turi o’rtasida farqlar

bo’lganligi aniqlanadi. 1. totemistik ajdodlar. 2. unchalik uzoq bo’lmagan ya’ni

hozirgi davrda halok bo’lgan ajdodlar.

Ammo kelajakda afsonaviy va demonik dunyolar orasidagi chegara asta

sekin o’chib boshlagan.

Bu evolyutsiyani demoniok davridan politistik davrgacha o’tishi bilan

bog’liq. “Boshlang’ich din evolutsiyasining asosiy etaplari” maqolasida

ko’rsatilishich bu o’tishga sabab jamiyat tizimidagi o’zgarishlar insoniyatning

ijtimoiy sniflarga bo’linishi sabab bo’lgan, lekin yangi tushunchalar oldindan

mavjud bo’lgan diniy materiallar asosida yaratilgan. Ijtimoiy qadamlar yovuz

ruhlarga qaraganda ko’proq kuchga ega g’ayritabiiy mavjudodlar ya’ni xudolar

paydo bo’lishiga zamin yaratishgan. Xudolar bir vaqtni o’zida afsona

personajlariga aylanishgan. Shunday sekullar mifologiya bilan bir qatorda

madaniy mifologiya vujudga kelgan. Natijada din ijtimoiy ta’svirni oydinlashtirish

uchun xizmat qila boshlagan. Uzoq vaqt davomida dinda marosim ta’surotlari va

ular bilan bog’liq amaliy etiqodlar tugab borgan. Din keyinchalik ham o’z amaliy

ahamiyatini saqlab qolgan. Ibtidoiy dinlar hech qachon etiqodlarni uyg’un tizimi

bo’lmagan. Ko’pincha bir biriga zid tushunchalarni tarribsiz qorishmasi bo’lgan.

Bu nafaqat ibtidoiy etiqodlar, afsonaviy va diniy etiqodlarga balki butun tanasiz

ibtidoiy olamga ham ta’luqlidir. Ibtidoiy san’at qoldiqlari hamma davrlar

maydonini qoplab oladi. Ibtidoiy san’at ham dinlar bilan bog’liq ravishda

odamning tabiat haqidagi tushunchalarida aks etgan. Yaqin vaqtlargacha olimlar

ibtidoiy san’at yuzasida bir biriga qarshi fikrlar mavjud bo’lgan. Bu eksportlar

tarixda ta’sviriy san’at va haykaltaroshlikni eng qadimiy hisoblashsa boshqalari

sxematik belgilar va geometrik xususiyatlar deyishgan. Ibtidoiy odamlar

hayvonlarni ularning ta’sviri bilan bog’lashgan. Ular hayvonni o’ldirsa ov omadli

bo’lishiga ishonishgan. Bu kabi topilmalarda qadimgi ma’naviy etiqodlar va badiy

faoliyat o’rtasida aloqa ko’rsatiladi. Ruhlarga ishonish ibtidoiy odamlarda keng

tarqalgan. Ruhlar chuqur quduqlarda, cho’qqilarda fel atvori odamlarga o’xshash

mavjudodlar hisoblangan. Ular nafaqat g’ayritabiy kuchga balki insoniy hilatlarga

ega deb hisoblangan. Ulardan yordam so’ramoqchi bo’lganlar ular bilan aloqa

o’rnatgan: duo, qurbonlik, marosimlar yordamida yordam so’rashgan. Ibtidoiy ong

jonli va jonsiz hayvon o’rtasida farq o’tkazmagan. Ba’zi dinlarda mavhum

imanent mistek kuchga aniq ifoda berilgan. Ba’zi dinlardagi taqiqlar “Tabu”

nomini olgan.

Animatizm. Ruhlar olamiga nisbatan keng tarqalgan tushunchalardan

biridir. Ko’plab ibtidoiy odamlar ongida tabiatga nimaiki bo’lsa nafaqat jonli balki

biz jonsiz deyishga qolganlarimiz ham hammasi mistek tabiatga mohiyatga ega.

Shunday qilib jonli va jonsiz odam va hayvon o’rtasidagi chegara o’chib ketgan.

Bu nuqtai nazar fetishizm totemizm kabi etiqodlar asosini tashkil qiladi.

Ibtidoiy diniy qarashlarning? Narigi dunyo tushunchasining

shakllanishi Teshiktosh O`rta poleolit 100-40 ming yillik Qoya tosh suratlari, ibtidoiy san`atning shakllanishi Sramishoy O`rta poleolit

Zarduhtiylikning k. e Yerqo`rg`on Ilk temir davri. Qishloqlarning shakllanishi Jaytun Neolit O`sha davrdan boshlab bu yerda but sotgalar Odamlada but yo`qolsa, sinsa yoki eskirsa shu bozor kuni boshqasini sotib olar va eskisini tashlar

ekanlar. Butparastlik rivoj topgan joylarda fetishizmga oid vositalardan

foydalanish an`analari maxsus uyushtiriladigan marisim darajasiga

ko`tarilgan . Masalan sanamlarga sig`inish, qum, loy, tuzga tushish yada toshi

yordamida yomg`ir chiqarish, isiriq solish kabi marosimlar tarixiy

manbalarda qayd etilgan.

Fetishistlik qarashlar natijasida vujudga kelgan tadbirlardan biri yana

toshi yordamida yomg`ir chiqarish marosimidir. Maxmud Qoshg`ariyning

“Devoni-lug`otit-turk” asarida yana toshi yordamida fol ochilgan va yong`inni

to`xtatish uchun qor yog`dirgani haqida qiziqarli ma`lumotlar keltirilgan.

(Maxmud Qoshg`ariy“Devoni-lug`otit-turk”SH. Tom. T. 1963. 8-bit).

Qadimgi Irtish odatlaridan yana bir - isiriq tutatish marosimidir. Isiriq

ko`z tegmaslik? Insu- jinsni qochirish. Inson ruhiyatiga ijobiy ta`sir etish

Shaxsiy mulk sifatida t. e Anau Eneolit

Insonlarning tumorlarga ishonishi Eneolit Zoolatrit ibodat turning shakllanishi Eneolit Mayitga ashyolarning qo`shib ko`mishning boshlanishi Sopolli Bronza Ajdodlar ruhiga ibodat turning shakllanishi Jarqo`ton Bronza Jamoaning umumiy sig`inish xonasining k. e Anau Eneolit Suniy olovning k. e Mezolit 10-5 ming yil maqsadida tutatilgan. Undan kasallik turli- ofat va dardlardan xalos bo`lish uchun hozirgi kunda ham keng foydalaniladi.

Ko`zmunchoq, tumor va boshqa shu kabi bezak fitishlarini taqib yurish

odatlari Markaziy Osiyo xalqlari orasida hozir ham uchraydi. Aslida, tumor

ko`zmunchoq kabi fitish bezaklar utilitr vazifalarni bajargan. Ular tarixiy

jarayonda ularning estetik, badiiy va ramziy vazifalarining ahamiyati osha

brogan. Ular mahalliy xalqlarning orzu- istaklarini ifoda etib an`anaviy -

badiiy bezaklarga aylangan.

Animizm. Markaziy Osiyoda qadimdan keng tarqalgan diniy

tasavvurlardan biridir. Animizm – lotincha so`zdan olinib “jon, ruh” degan

ma`noni anglatadi. Bu tushunchani ingliz etnologi E.Teylor.

Dinning dastlabki bosqichi sifatida fanga kiritgan. Animizm – jon va

ruhlarga sig`inih demakdir. Olamdan o`tgan ajdodlar ruhini ilohiylashtirish,

tirik kishilar joniga sajda qilish, tabiat kuchlarining timsolini yaratib, uning

ruhiga ig`inish - animistic qarash hisob;anadi.

Animistik qarashlarga ko`ra, odam o`lgandan keyin uning jonini

tanasidan ajratadi va ko`rinmas ruh sifatida yashaydi. Shu sababli qabrga

marhum bilan birga taomlar bezaklar boyliklar kiyimlar ham ko`milgan.

Animistik e`tiqodi kuchli bo`lgan qadimiy xalqlarda erkak kishi bilan birga

uning xotini, uy hayvonlari va xo`jalik mollari ham ko`milgan. Masalan,

sopoltepada mil. av. Ikki ming yillikka tegishli qabr ochilganda, undan turli

idish- tovoqlar, ko`za oyna bezak kabi taqinchoqlar, hayvonlar suyagi

chiqqan. Bu o`lkamiz hududida taxminan 4 ming yil ilgari animistik

qarashlar va an`analar mavjud bo`lgnidn dalolat beradi.

Totemizm- Markaziy Osiyoda ilk qurg`oqchilik davrida vujudga kelgan

va keyinchalik keng tarqalgan qarash va e`tiqodlardan biridir. (Totemizm –

“otatim” degan so`z) Shimoliy Amerika ojubi qabilasi tiklidan olingan bo`lib

(uning urug`I degan ma`noni bildiradi.) Urug`chilik rivoj topih natijasida

ularni o`zaro farqlash zaruriyati paydo bo`lgan. Buning uchun turli belgi v

ramzlardan foydalanilgan Aksariyat hollarda urug`lar nomi biror o`simlik, hayvon yoki tabiat hodisasi nomi bilan atalgn. Masalan, archazorda yashagan

yashovchi urug`ga “Archa”, Qamishzorda yaqin joyda yashasa “qamish”

yong`oqzorga yaqin yerda istiqomat qilsa yong`oq, lolazorda ya`qin joyda

yashaganlarga lola deb nomlana boshlagan. Ovchilikni va chorvachilik bilan

mashg`ul ibtidoiy odamlar esa o`zlariga ko`proq hayvonlarni ramz qilib

olgan. Har bir urug` o`z totem hayvonini tanlab uni ulug`lagan. Masalan, bir

urug` burgutni tan olsa, ikkinchisi kiyikni, uchinchisi otni qadrlagan va uni

o`z totemi deb bilgan. Vaqt o`tgan sari har bir urug` o`z totemini

muqaddaslashtirib, unga sig`inib, xatto uni o`z yaratuvchisi deb tan olgan.

Ba`zi qadimshunos- etnoloslar fikricha, qadimgi odamlar totem

hayvolarining bu dunyoda emas balki o`zga dunyoda g`ayritabiiy kuchlar

xudolar, ruxlar dunyosida yashaydilar, ular odamlar va ilohlar dunyosidan

vositachilik vazifasini bajaradilar deb tushunishgan.

Shamanizim din shakli sifatida. Dinning ilk shakllari orasida

shamanizim alohida o’rin egallaydi. Shamanizim ibtidoiy urug’doshlik dinlaridan

farqli ravishda, qabila uyushmalari birlashayotgan davrda shakillanib, ijtimoiy

ongning urug’ qabila shkillari bilan bog’lanadi. Xususan, “varvarchilik” deb

atalmish ijtimoiy urug’chilik davrining ohirida qabila yaxlit, jipslashgan guruhga

aylanib, qabilalar orasidagi aloqalar mustahkamlanadi, umumqabila hokimiyat

organlari: qabila kengashi, qabila sardorlari, xarbiy sarkorlar shakillanadi.

Ijtimoiy hayotning bunday shakliga ma’naviy nuqtai nazardan dinning ilk

shakillarining besh turi to’g’ri kelgan.

- Bular – shamanizm.

- Ngualizim,

- Maxfiy birlashmalar,

- Sardorlarga sig’inish,

- Qabila xudolariga sig’inish.

Bu yerda tilga olingan diniy ongning barcha shakillari bevosita qabialga xos

munosabatda bo’lib, qabila tuzumining boshlanishidir. Yoki qabila tuzumi o’z

mavjudligini ma’naviy asoslash maqsadida ularni o’ziga birlashtirgan. Bunda

shamanizim qabila tuzumi bilan bog’liqligi darajasining ortishiga muvofiq ravishda, qabila tuzumi to’liq hukumronlik qilgan davrning dini sifatida asosiy

o’rin egallaydi. Qabila tuzumining asta – sekin yemirilishi, qabilalar orasidagi

aloqalarning susayishi va jamiyatning yangi hududiy va xududlar aro ijtimoiy

munosabatlarga o’tishi munosabati bilan shamanizim ichki o’zgarishlarni boshdan

kechiradi. Bu bosqich shamanizimning umumjahon miqyosida ijtimoiy ong

shakliga aylanishiga ko’maklashadi, chunki barcha xalqlar urug’chilik – qabila,

qabila jamiyati bosqichlarini bosib o’tgan. Shu sababli shamanizim va uning

elementlari dunyoning barcha xalqlari ma’naviy hayoti va kundalik an’analari

kuzatiladi.

Shamanizim nima? Bu savol ko’p yillardan beri dunyo olimlarini

qiziqtirib keladi. “Shamanizm” atamasining o’zi ilmiy atama sifatida XVIII asrda

qo’llanila boshladi. Biroq, shamanizm to’g’risida o’rta asr yozma manbalarida

ko’p ma’lumotlar bor. Ayrim mutaxassislarning fikricha, shamanizm to’g’risida

beshta nuqtai nazar mavjud. Shamanistik xarakatlarning ilk guvohlari bu

xarakatlarni iblisning ishi, shamanlar esa uning hizmatkorlari, hudosizlar deb

hisoblaganlar. Shamanizimga bunday qarash xristian missionerlari va ayrim

etnograflar asarlarida XIX davom etgan.

XULOSA

Har bir xalq o’zining boy o’tmishiga ega bo’lib, O’ziga xos yashash tarsi urf-odati, an’ana va marosimlariga egadir. Xalqlarning bugungi kuni va kelajagi o’tmishdagi ma’naviy va madaniy meros tasirida shakllanadi va rivojlanadi.

O’rta osiyo xalqlarining diniy tasavvurlari haqida guvohlik beruvchi birinchi arxeologik manbalarni o’rganishda birinchi navbatdaTuronu Zamin xalqlari madaniyatlari, urf-odatlari asosan bir biriga naqadar yaqin va o’xshashligini ko’rish mumkin. Bu o’xshashlikni ko’proq dafn marosimlari misolida ko’rish mumkin. Dafn marosimlarining mukammal bo’lishi asosan, dafn marosimlariga e’tibor

qaratilishi xalqda insonning qadri ulug’ligidan xabar beradi. Mustaqil ishda ko’proq e’tibor asosan insoniyat hayot tarzining bir qismiga aylangan diniy tasavvurlarning vujudga kelishi, ularda birinchi navbatda insoniyat ong shuuriga din tushunchasini vujudga keltirgan tabiat va ijtimoiy hayot munosabatlari qay ta’riqa ta’sir ko’rsatganligini ko’rish mumkin. Diniy tasavvurlarning rivojlanish bosqichlarida

xuxusan, “Yangi tosh” davridan boshlab, katta qadamlar qo’yildi. Negaki endi bu diniy ong shaklini o’sishi insoniyatning xo’jalik turmush tarziga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Yangi tosh davri diniy munosabatlari O’rta osiyo va jahon Neolit davri manzilgohlari bilan solishtirildi, va o’ziga xos o’xshashlik mavjudligi aniqlandi. Dastlabki metal mis davrida diniy qarashlarda xususan dafn jarayonlarida yangi

qirralari ochib beriladi. Bronza davrida esa diniy ong shakllarida tub o’zgarishlar tahlil qilinadi. Negaki, bu o’zgarishlar jamiyatda dinni alohida mavqeyini belgilab berib, keyinchalik davlatning vujudga kelishida muhim ahamiyat kasb etganligi asoslab berilgan. Masalan. Diniy munosabatlardan guvohlik beruvchi dafn marosimlari orqali ulardagi inventarlarning o’xshashligi, bir xildagi xo’jalik buyumlarining topilishi bunga asosdir. Dissertatsiyaning yoritish jarayonida arxeologig material yordamida qiyosiy o’rganilganda O’rta Osiyo dehqon va chorvador xalqlari orasida etnomadaniy ijtimoiy, iqtisodiy aloqalar borligi aniqlandi. Bu munosabatlar asosan Sopolli madaniyatining Jarqo’ton bosqichida va Kangurtut, Tandiryo’l, Bo’ston yodgorliklarida to’liq nomoyon bo’ladi. Bu madaniyatning Mo’llali bosqichidan madaniyatini topib o’rganilgan. Hozirgi kundagi dafn marosimlari bilan qadryatlar bronza davrida shakllangan . Shu davr qabr tushilishlari xozirgi vaqtdagi qabr tuzilishiga o’xshaydi. Aynan bu xususiyatlar bronza davri odamlarining dunyoqarashi haqida ma’lumot beruvchi asosiy manbadir. O’zbekiston hududidagi ilk shahar Jarqo’ton manzilgohi va Jarqo’ton ibodatxonasining o’rganilishi. O’zbekiston hududida davlatchilik asoslari bronza davridan shakllangani ilmiy tasdig’idir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. I.A karimov “

Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” T. “O’zbekiston” 1999

2. I.A karimov “ Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”

T “ Ma’naviyat ” 2008

3. I.A karimov “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida : xavfsizlikka

taxdid, barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolotlari. T “

O’zbekiston “ 1997

4. Ригведа Х – 18

5. Аскаров А. Сапаллитепа. – Ташкент, Фан 1973.-С. 172

6. Аскаров А. Древнеземледелъческая кулътура эпохи бронзы

юга Узбекистана. Ташкент, 1977. – С. 232