Mavzu: insonning ruxiy holati kechinmalari

MAVZU: INSONNING RUXIY HOLATI KECHINMALARI.


REJA:

1. Ruhiy holat

2. Ruhiy holat tuzilishi
3. Ruhiy holat tasnifi

Ruhiy holat — bu inson hayotiy faoliyatining mumkin boʻlgan usullaridan biri boʻlib, u fiziologik darajada maʼlum energiya xususiyatlari bilan, psixologik darajada esa atrofdagi dunyoni oʻziga xos idrok etishni taʼminlaydigan psixologik filtrlar tizimi bilan ajralib turadi (Shcherbatyx Yu. V., Mosina A. N., 2008). N. D. Levitov [1] fikriga koʻra: psixik holat — „muayyan davrdagi psixik faoliyatning voqelikning aks ettirilgan obyekt va hodisalariga, avvalgi holat va shaxs xususiyatlariga bogʻliq holda psixik jarayonlarning borishining oʻziga xosligini koʻrsatadigan yaxlit xarakteristikasi“ [2] . N. D. Levitov insonning ruhiy holatlari bilan tananing funktsional holatlari oʻrtasida chegara chizdi. Insonning ruhiy holatlari, tananing funktsional holatlaridan farqli oʻlaroq, maʼlum darajada adekvatlik bilan real hayot va mehnat holatini va sub’ektning munosabatini aks ettiradi, shuningdek, ruhiy jarayonlar va shaxsiy xususiyatlarni jarayonga jalb qiladi

Psixologik jarayonlar va shaxs xususiyatlari bilan bir qatorda holatlar psixologiya fani tomonidan oʻrganiladigan psixik hodisalarning asosiy sinflari hisoblanadi. Ruhiy holatlar ruhiy jarayonlarning borishiga taʼsir qiladi va tez-tez takrorlanib, barqarorlikka erishgandan soʻng, ular shaxsiyat tarkibiga uning oʻziga xos xususiyati sifatida kiritilishi mumkin. Har bir psixik holatda psixologik, fiziologik va xulq-atvor komponentlari mavjud boʻlganligi sababli holatlar tabiatini tavsiflashda turli fanlar (umumiy psixologiya, fiziologiya, tibbiyot, mehnat psixologiyasi va boshqalar) tushunchalarini uchratish mumkin. Bu muammo bilan shugʻullanadigan tadqiqotchilar uchun qoʻshimcha qiyinchiliklar tugʻdiradi. Hozirgi vaqtda davlatlar muammosi boʻyicha yagona nuqtai nazar mavjud emas. Chunki shaxsning holatini ikki jihatdan koʻrib chiqish mumkin. Ular bir vaqtning oʻzida uning munosabatlari, xulq-atvor ehtiyojlari, faoliyat maqsadlari va atrof-muhit va vaziyatga moslashishi tufayli shaxs dinamikasining boʻlaklaridir.

Ruhiy holat tuzilishi

Ruhiy holatlar tizimli hodisalar boʻlganligi sababli, ularni tasniflashdan oldin ushbu tizimning asosiy tarkibiy qismlarini aniqlash kerak. Ruhiy holat tuzilishi quyidagi elementlardan iborat: (1-rasm): Holatlar uchun tizimni tashkil etuvchi omilni muayyan psixologik holatni ifodakab beruvchi haqiqiy ehtiyoj deb hisoblash mumkin. Agar tashqi muhit sharoitlari ehtiyojni tez va oson qondirishga yordam bersa, bu ijobiy holatning paydo boʻlishiga yordam beradi (quvonch, ilhom, zavq va boshqalar.) Agar qoniqish ehtimoli past yoki umuman yoʻq boʻlsa, u holda holat hissiy belgi nuqtai nazaridan salbiy boʻladi. A. O. Proxorovning fikricha, dastlab koʻplab psixologik holatlar muvozanatsiz boʻlib, yetishmayotgan maʼlumotni olgandan yoki kerakli resurslarni olgandan keyingina ular statik holatga keladi. Holat shakllanishining dastlabki davrida eng kuchli his- tuygʻular paydo boʻladi — bu favqulodda ehtiyojni amalga oshirish jarayoniga oʻz munosabatini bildiruvchi shaxsning sub’ektiv reaktsiyalari sifatida. Yangi barqaror holatning tabiatida muhim rolni „maqsadni belgilash bloki“ oʻynaydi, bu ehtiyojni qondirish ehtimolini ham, kelajakdagi harakatlar xarakterini ham belgilaydi. Xotirada saqlangan maʼlumotlarga qarab, umidlar, munosabatlar, his- tuygʻular va „ idrok filtrlari“ ni oʻz ichiga olgan holatning psixologik tarkibiy qismi shakllanadi. Oxirgi komponent davlatning mohiyatini tushunish uchun juda muhimdir, chunki u orqali inson dunyoni idrok etadi va unga baho beradi. Tegishli „filtrlar“ oʻrnatilgandan soʻng, tashqi dunyoning ob’ektiv xususiyatlari allaqachon ongga ancha zaif taʼsir koʻrsatishi mumkin va asosiy rolni munosabat, eʼtiqod va gʻoyalar egallaydi. Masalan, sevgi holatida mehr ob’ekti ideal va kamchiliklardan xoli boʻlib koʻrinadi va gʻazab holatida boshqa odam faqat qora rangda idrok qilinadi va mantiqiy dalillar bu holatlarga juda kam taʼsir qiladi. Agar ijtimoiy ob’ekt ehtiyojni amalga oshirishda ishtirok etsa, unda his-tuygʻular odatda sezgilar deb ataladi. Agar his-tuygʻularda idrok sub’ekti asosiy rol oʻynasa, unda sub’ekt ham, ob’ekt ham his-tuygʻular bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, kuchli his-tuygʻular bilan ikkinchi shaxs ongida shaxsning oʻzidan ham koʻproq joy egallashi mumkin (rashk, hasad tuygʻulari, qasos, sevgi). Tashqi ob’ektlar yoki ijtimoiy ob’ektlar bilan muayyan harakatlarni amalga oshirgandan soʻng, odam qandaydir natijaga keladi. Bu natija yoki bu holatga sabab boʻlgan ehtiyojni tushunishga imkon beradi yoki teskarsi (rad etilish). Bunday holda, yangi holat paydo boʻladi — umidsizlik, tajovuz va boshqalar. Unda inson yangi resurslarni oladi, bu esa ushbu ehtiyojni qondirish uchun yangi imkoniyatlarni anglatadi. Agar natija salbiy boʻlishda davom etsa, ruhiy holatlarning kuchlanishini kamaytiradigan va surunkali stress ehtimolini kamaytiradigan psixologik himoya mexanizmlari faollashadi.
Yurtimizda sinovli kunlar davom etmoqda. Koronavirus (COVID-19) balosi insoniyat, shu jumladan xalqimizning ham eng ogʻriqli muammosiga aylanib ulgurdi. Bunday vaziyatda oʻrnatilgan karantin qoidalariga toʻlaqonli amal qilish, jumladan masofadan ishlash koronavirusning yuqish va tarqalishini oldini olishga qaratilgan eng samarali usullardan biri hisoblanadi.
Biroq masofadan ishlash insonlarni ruhiyatida maʼlum darajada oʻzgarishlarni sodir qiladi. Yaʼni insonlardagi “adaptatsiya” – ayni muhitga moslashishi, “oʻz-oʻzini anglash” – ayni vaqtdagi holat bilan bogʻliq anglash jarayoni, “ijtimoiylashish” – ayni vaqtdagi normalarga, qoidalarga kirishish va ularni oʻzlashtirish, “munosabat tizimi” – holatlarga, vaziyatlarga nisbatan munosabati (ijobiy, salbiy, obyektiv, subyektiv, pessimistik, optimistik, negativ, pozitiv, real, virtual), “stereotip” – ayni vaqtdagi holat bilan bogʻliq shakllangan shablon fikrlar, “mish-mishlar”, “dezinformatsiyalar” kabi oʻzgarishlar shular jumlasidandir.
Bundan tashqari masofaviy ishlash insonlardagi kasbiy koʻnikmalar, shaxslararo munosabatlar, kasbiy kundalik odatlar va shu kabi bir qancha normalarda oʻzgarish sodir qiladi. Inson ruhiyati uchun mazkur holatlar ekstremal vaziyat hisoblanadi.

Ruhiy holat tasnifi

Ruhiy holatlarni tasniflashning qiyinligi shundaki, ular tez-tez kesishadi yoki hatto bir-biriga mos keladi, shuning uchun ularni „ajratish“ juda qiyin — masalan, qandaydir taranglik holati koʻpincha charchoq, monotonlik holatlari fonida paydo boʻladi. Biroq, ularni tasniflashning koʻplab variantlari mavjud. Koʻpincha ular hissiy, kognitiv, motivatsion, ixtiyoriy turlarga boʻlinadi. Psixikaning asosiy integratorlari (shaxs, intellekt, ong) faoliyatining hozirgi xususiyatlarini umumlashtirganda, shaxs holati, intellekt holati, ong holati atamalari qoʻllaniladi. Holatlarning boshqa sinflari funktsional, psixofiziologik, astenik, chegara, inqiroz, gipnoz va boshqa holatlar tavsiflangan va oʻrganilmoqda Yu. V.Shcherbatyx yettita doimiy va bitta vaziyatli komponentdan iborat ruhiy holatlarning oʻziga xos tasnifini taklif qiladi. Ushbu tasnifga asoslanib, sakkiz komponentdan iborat ruhiy holat formulasini olish mumkin. Bunday formula ikkita versiyaga ega boʻladi — umumiy shaklda va maʼlum turdagi har bir oʻziga xos holat uchun. Masalan, qoʻrquv holatining umumiy formulasi:
0.1/ 1.2 / 2.3 / 3.2 / 4.2 / 5.1 / 6.? / 7.2
Bu shuni anglatadiki, qoʻrquv, qoida tariqasida, maʼlum bir vaziyatdan kelib chiqadi (0,1), inson ruhiyatiga chuqur taʼsir qiladi (1,2), salbiy hissiyot (2,3) oʻrtacha davomiylikdagi (3,2) va kishi bilan toʻliq amalga oshiriladi (4.2). Bu holatda his-tuygʻular aqldan ustun turadi (5.1), lekin tananing faollashuv darajasi har xil boʻlishi mumkin: qoʻrquv faollashtiruvchi qiymatga ega boʻlishi yoki odamni kuchdan mahrum qilishi mumkin (6.?). Shunday qilib, maʼlum bir inson holatini tavsiflashda 6.1 yoki 6.2 variantlari mumkin. Formulaning oxirgi komponenti — 7.2, bu holat psixologik va fiziologik darajada teng ravishda amalga oshirilishini anglatadi. Ushbu kontseptsiya doirasida baʼzi boshqa ruhiy holatlarning formulalarini quyidagicha taʼriflash mumkin:

Signal : 0.2/ 1.? / 2,3 / 3,3 / 4,1 / 5,1 / 6,1 / 7.?
Sevgi : 0,1/1,2/2,1/3,3/4,2/5,2/6,2/7,3
Charchoq : 0,1/1? / 2,3 / 3,2 / 4,2 / 5,- / 6,1 / 7,2
Hayrat : 0,1/1,2/2,1/3,2/4,2/5,2/6,2/7,3
Soʻroq belgisi (?) vaziyatga qarab holat har ikkala xususiyatni ham olishi mumkinligini bildiradi. Chiziq (-) bu holat sanab oʻtilgan belgilarning hech birini oʻz ichiga olmaydi (masalan, charchoq sababga yoki his-tuygʻularga ishora qilmaydi).
Oʻz-oʻzidan mazkur ishlash tartibi maʼlum darajada kasbiy faoliyatni samarali tashkil etish, shuningdek, xodimlarning kasbdagi ijtimoiylashuvida muhim oʻrin tutadigan oʻz-oʻzini anglash bilan bogʻliq jarayonlar, aynan ulardagi ruhiy asab mutanosibligi, xarakterologik, temperamental xususiyatlari bilan bogʻliq jarayonlarda ham aks etadi. Yaʼni mazkur ish tizimi kimdadir dangasalik, yalqovlik, kimdadir ishtiyoqsizlik va yana kimdadir aksincha ish surati va sifatini yaxshilanishiga, ish unumdorligini oʻsishiga sabab boʻladi.
Psixologik jihatdan masofaviy ishlashda insonlarda kuzatiladigan ruhiy holatlar ularning ayna shu masalaga boʻlgan munosabatlari doirasida shakllanadi. Yaʼni mazkur holatni normal holat deb, ushbu holatni maksimal jihatlaridan foydalanib ish unumdorligi va samaradorligiga erishish mumkin, biroq ayrim toifadagi insonlarga mazkur holat ekstremal holat hisoblanib “fobiya”, “sarosima”, “ruhiy tushkunlik”, “emotsional zoʻriqish, “ijtimoiy boʻgʻiqlik” va “ijodiy sustkashlik” bilan bogʻliq jihatlarni ham kuzatishimiz mumkin.
Demak masofadan ishlash tizimida insonlarda ruhiy barqarorligi juda muhim omillardan biri sanaladi. Ruhiy asab barqarorligi insonlarning oʻz kuchiga, oʻz harakatlarining toʻgʻriligiga nisbatan ishonchi mavjud boʻlganda namoyon boʻladi.
Ruhiy muvozanatning zarurligi insonlarning tashqi muhitida maʼlum qiyinchiliklar paydo boʻlganda, ichki qarama - qarshilik mavjud boʻlganda kuchayadi. Ruhiy asab barqarorlik insonlar tomonidan ichki va tashqi toʻsiqlarni yengish bilan bogʻliq oʻz xatti-harakati va faoliyatini ongli boshqarishi imkoniyatidir, zero u inson psixikasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Insonlarda ruhiy asab barqarorligini rivojlantirishda iroda tarbiyasi muhim oʻrin tutadi. Iroda shaxsni faqat biron-bir ayrim jihatdan emas, balki uni hamma jihatdan, har tomonlama tarbiyalashdir. Irodali kishi puxta aql, yorqin ijodiy xayol va kuchli axloqiy hissiyotlarga ega boʻlgan gʻoyaviy kishidir.
Insonning mehnat faoliyati natijasidagi holati
Mehnat psixologiyasi va ergonomikada „ praksik holatlar“ (lotincha praxis — mehnat) tushunchasi keng qoʻllaniladi.
Bular mehnat jarayonida vaqti-vaqti bilan paydo oʻladigan maqsadli, moddiy va axborot taʼminoti mavjudligi bilan bogʻliq boʻlgan oʻziga xos xususiyatlarga bogʻliq boʻlgan ruhiy holatlardir (uch komponentli tuzilmada faoliyatning eng muhim shartlarini tavsiflovchi nuqtai nazardan: „maqsad. — vosita — natija“) [3] .
Faoliyatning ushbu elementlarining nisbatiga qarab („ maqsad — vosita — natija“ strukturasida) mehnat jarayonida odam turli xil amaliy holatlarga ega. Faqat bitta variant bilan, agar odamda faoliyat uchun zarur boʻlgan barcha sharoitlar mavjud boʻlsa (maqsadni anglash, vositalarning etarliligi , natijaga erishish), biz qulay ruhiy holat sifatida funktsional qulaylik haqida gapirishimiz mumkin. Ammo, aslida, odam quyidagilarga majburdir :
• (a) ushbu sharoitlarda oʻz harakatlarining aniq maqsadini mustaqil ravishda shakllantirish (uni ish yoki texnik koʻrsatmalarda topish, menejerdan olingan maʼlumotlarni oʻrganish, mas’uliyatli qarorlar qabul qilish va h.k.);
• (b) faoliyat vositalarini (va usullarini) mustaqil ravishda izlash, ularni „loyihalash“ yoki mavjud asbob-uskunalar, bilimlar, maʼlumotlarni muayyan ishlab chiqarish holatiga nisbatan „rekonstruksiya qilish“;
• (c) oʻzboshimchalik bilan uzoq vaqt davomida ijobiy natijaga erishish, katta kuch sarflash, oʻz faoliyati natijalari (va baʼzi hollarda hatto ularning harakatlarining maqsadi toʻgʻrisida) maʼlumotlarning etishmasligi sharoitida ishlash.
Shaxs tomonidan individual shartlarni (a, b, c) bajarishdagi qiyinchilik yoki ularning kombinatsiyasi quyidagi ruhiy (amaliy) holatlardan birini keltirib chiqaradi [4] : aqliy charchoq; ruhiy zoʻriqish; monotonlik; tashvish; psixologik (emotsional) stress; motivatsiyaning etishmasligi; befarq holat.
Oylar va hatto yillar davomida kun sayin yuzaga keladigan va saqlanib qoladigan noqulay sharoitlarda ishlash odamning farovonligiga salbiy taʼsir qiladi. Bunday sharoitlarning mavjudligi insonning kasbiy muammolari borligini bildiradi va somatik kasalliklar paydo boʻlishi uchun xavf omildir .
Ruhiy asab barqarorligini rivojlantirishda tarbiyaning jamoaviy va yakka tartibdagi uslublaridan keng foydalanish zarur. Masofaviy ish va xizmat vazifasini taqsimlanishida qoʻrqitish, majburlash uslublariga yoʻl qoʻymaslik, balki haqiqat, sabr-qanoat, ijtimoiy adolat va vatanparvarlik gʻoyalari asosiy mezon boʻlishi maqsadga muvofiq.
Masofaviy ishlash kun tartibiga qatʼiy rioya qilish hamda ijtimoiy hayotning maʼlum tartib asosida tashkil qilinishidir. Ruhan tinch, xotirjam inson oʻz vaqtining hukmronidir. Masofadan berilgan vazifalar va topshiriqlarni ijrosi shoshilmasdan kuzatilishi va xodimlarni belgilangan vazifani bajarishi, xatti-harakatlari maʼlum obyektga va aniq bir maqsadga yoʻnaltirilganligi uning oʻz faoliyatini oqilona tashkil etganligini nazorat qilib borish va unga oʻz vaqtida amaliy koʻrsatmalar berish lozim.
Rahbar tomonidan xodimning ruhiy asab barqarorligini taʼminlash uchun kundalik turmushda, mehnatda uchraydigan tarqoqlik va tartibsizlik bilan doimiy kurashib borishni talab etish va uni nazorat qilish.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda masofaviy ishlashda insonlarda kuzatiladigan ruhiy holatlarni ijobiy yoki salbiy tus olishi masofaviy ishning qanday tashkil qilinganligiga bogʻliq. Aslida tafakkurning kreativligi mazmundorligi, chuqurligi, kengligi kabi sifatlari insonning mustaqil va erkinroq ishlashida namoyon boʻladi.
Masofadan ishlashni ruhiy zoʻriqishlarsiz tashkil qilishning oʻziga xos usullaridan yana biri xodimlarning intellekti va qobiliyati doirasidagi ishlarga yoʻnaltirish va vazifalar taqsimotini qilganda shu kabi jihatlarni inobatga olish koʻproq samaralidir.