Mavzu: Investitsiyalarning shakl va turlari tasnifi. Reja

3. Investitsiya loyihasini ishlab chiqish va baholash 
1. Investitsiya loyihalarini tayyorlash bosqichlari 
Investitsiyalash nuqtai nazaridan investitsiya loyihalarini tanlab olish va amalga oshirish uslubiyoti va uslubiyotini ishlab chiqish masalalari g’oyat muhim hisoblanadi. Jahon amaliyotida faqat hayotiy muhim loyihalarni amalga oshirish zarurligini ko’rsatadigan va keng tarqalgan investitsiya loyihalari tsikli kontseptsiyasi mavjud. 
Investitsiya loyihalari tsikli kontseptsiyasi loyihalarni tasniflashni, ularni 
boshqarish zarurligini nazarda tutadi. Loyihalarni boshqarish uslubiyotining 
«loyiha tsikli kontseptsiyasi» va «loyiha tahlili» ko’rinishlarida keng tarqalgan. 
Ushbu kontseptsiyalar investitsiyalarning mazmun va mohiyatidan kelib chiqqan holda pul oqimlarini vaqtli qiymati kontseptsiyasi asosida tashkil etiladi. 
Loyihalarning ko’lami, strukturasi, resurslari, qiymati va boshqalarga qarab ularni boshqarishning maxsus usullariga ehtiyoj ortib boradi. Boshqarish aslida qo’yilgan maqsadlarga erishish vazifasini, loyihani amalga oshirish muammolarini bartaraf qilish, huquqlar va mas`uliyatlarni jamlash vazifalarini ko’zlaydi. iqtisodiyotlarning globallashuvi va integratsiyalashuvi, loyihalarni amalga oshirishda chet ellik sheriklar, turli sub`ektlar, moliya institutlarining ishtirok etishi, ular harakatlarini va faoliyatlarini muvofiqlashtirishni talab etadi. Faoliyatning muvofiqlashtirilmasligi loyihani amalga oshirishda 
muvaffaqiyatsizliklarga, kapitalni yo’qotish riskining ku-chayishiga olib kelishi mumkin. Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini baholash, tanlash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan uslubiyoti va uslubidan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. iqtisodning globallashuvi va integratsiyasining kuchayishi, investitsiya jarayoniga chet ellik sheriklar, ko’p ukladli iqtisodiyot sohiblari va xalqaro moliya institutlarining jalb qilinishi, ular faoliyatini uyg’unlashtirishning kuchaytirilishini talab qiladi.
Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, loyihalarni boshqarish eng samarali uslubiyotidir, chunki bu uslubiyot turli rejalashtirish va nazorat usullaridan malakali foydalanishda risklarni boshqarish, nizolarni hal qilish imkoniyatlarini beradi. Keyingi yillarda amalga oshirilayotgan qo’shma investitsiya loyihalarining ko’payganligi sababli keng qamrovli marketing tadqiqotlari o’tkazish, loyihalar bo’yicha hisob-kitoblarni tegishli axborot bazasi bilan ta`minlash zaruriyati yuzaga keladi. Hisob-kitoblarda esa investitsiyalarni zamonaviy va istiqboldagi samarasini bugungi qiymatini aniqlash masalasi yuzaga keladi. O’zbekistonning 
bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida loyihalarni boshqarish uslubiyotida hamda ularni tanlash va investitsiya qarorlarini qabul qilish uslubiyotida loyiha asoslanadigan axborot bazasining ishonchliligi bosh masala hisoblanadi. Investitsion loyihalarni boshqarishning asoslangan uslubiyoti har tomonlama marketing tadqiqotlarini o’tkazish, risklarni minimal-lashtirish va loyihalar bo’yicha hisob-kitoblarning ishonchli axborot negizini ta`minlash imkonini beradi. 
Respublika hududida «investitsiya loyihasi» bilan o’zaro bog’langan va 
loyihani respublika hududida amalga oshirish jarayoniga qaratilgan sub`ektlar tarkibiy o’zgartirishlar strategiyasi ma`nosini chuqur anglab olishlari, globallashuv, iqtisodiyotlarning xalqaro raqobat va o’zaro hamkorligi natijalarini, mamlakat taraqqiyoti va uning xalqaro bozorlarga chiqish istiqbollarini oldindan ko’ra bilishlari kerak. Bularning hammasi investitsiya loyihalarini ishlab chiqish, tanlab olish, amalga oshirish va ularni ichki manbalar hamda tashqaridan jalb qilinadigan mablag’lar hisobidan 
moliyalashtirish istiqbollarini belgilashda asosiy o’rinda turadi. 
Loyihalarda muayyan moliyaviy resurslarni band etishni nazarda tutadigan investitsiya loyihalarini amalga oshirishning uslubiy masalalarini hal etish birinchi navbatda «loyiha», xususan «investitsiya loyihasi» tushunchalarini yaqqol tasavvur etishni talab qiladi. Kontseptual nuqtai nazaridan «loyiha» tushunchasi boshqalardan farq qiladigan va aniq maqsadga erishishga yo’naltirilgan har qanday fao-liyatlar majmuini bildiradi. Ular rejalashtiriladi, ularni moliyalashtirish nazarda tutiladi, ular taqqoslanishi mumkin. Loyiha kelajakka qaratilganligi sababli oldindan aytib bo’lmaydigan noma`lumliklar 
bilan bog’liq bo’ladi. Loyiha iqtisodiy va moliyaviy boylik hamda ijtimoiy 
ma`noga ega bo’lishi munosabati bilan, zamon va makondagi birlik tarzida 
qaralishini talab etadi. 

Investitsion loyiha turli investitsiya faoliyatlarini rejalashtirish, tahlil 

etish, baholash va ulardan foydalanish uslubini qo’llashga imkon beradi. 
Rejalashtirish, hujjatlashtirish, tahlil va baholash uslubiyoti esa investitsiya 
imkoniyatlarini taqqoslashga imkon beradi. Investitsiya loyihasi o’zining sifat-
tavsiflarigaega. Ulardan quyidagilarni qo’rsatish mumkin: 
- o’zining maxsus maqsadlariga egaligi; 
- maxsus faoliyat uchun boy bo’lmagan resurslarni taqsimlashni talab 
etishi; 
- hozirgi xarajatlar evaziga daromadlarning kelajakda kutilishi; 
- pirovard natijada investitsiyalarni yaratishning nazarda tutilishi; 
- o’zining yagonaligi, noyobligi tufayli muayyan miqdordagi resurslarni talab 
qilishi; 
- chet ellik agentlarning, investorlar mablag’larining, kreditlarining jalb 
etilishi; 
- xarajatlarni oqilona ishlatishini talab etishi; 
- aniq va noaniq risklar bilan to’qnashishi bilan farqlanib turadi. 
YUqorida ko’rsatib o’tilgan va boshqa tavsiflardan kelib chiqqan holda 
investitsiya loyihasiga muayyan ishlab chiqarish quvvatlariga kelajakda alohida 
turdagi samaralar keltirishi zarur bo’lgan, aniq belgilangan tadbirlar yo’li 
bilan resurslarni investitsiyalash bo’yicha takliflar to’plami tarzida ta`rif berish 
mumkin. 

33 
Investitsion loyihani tanlash va amalga oshirish bosqichlarida (YUNIDO 

qo’llanmasi bo’yicha) qo’yidagilar muhim ahamiyat kasb etadi: 
- investitsion kontseptsiyalarni izlash; 
- investitsion loyihani rejalashtirish va xujjatlashtirish; 
- loyihani tayyorlash va uning texnik-iqtisodiy va moliyaviy negizini 
aniqlash, tahlil etish va baholash; 
- investitsion loyiha bo’yicha qaror qabul qilish.
Investitsion loyihani ishlab chiqish uzoq va qimmat jarayondir va u bir necha 
bosqichlardan iborat. Jaxon amaliyotida bunday jarayonning qo’yidagi uch 
bosqichlari mavjud: 
- dastlabki investitsion jarayon; 
- investitsiyalash bosqichi; 
- yaratilgan ob`ektlarni ishga tushirish bosqichi.