Mavzu: iqtisodiy o'sishning mohiyati, asosiy tavsifnomasi va modeli

---

 
 
 
MAVZU: IQTISODIY O'SISHNING 
MOHIYATI, ASOSIY TAVSIFNOMASI VA 
MODELI 
Reja: 
1. Iqtisodiy o’sish tushunchasi va o’lchanishi 
2. Iqtisodiy o’sish omillari va tiplari 
3. Iqtisodiy o’sishning modeli 

---

Iqtisodiy o’sish to’liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial 
ishlab chiqarish darajasini uzoq muddatli ko’payishi tendentsiyasini 
anglatadi. 
Iqtisodiy o’sish jami taklifning o’sishini yoki boshqacha aytganimizda, 
haqiqiy va potentsial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o’sish 
nafaqat mamlakat real daromadlarining o’sishi, shuningdek, jon boshiga 
to’g’ri keladigan real daromadlarning o’sishini ham anglatadi. SHu 
sababli ham iqtisodiy o’sish ikki xil usul bilan o’lchanadi. 
Birinchi usulda iqtisodiy o’sish real YaIM ni o’tgan davrga nisbatan 
o’zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy 
imkoniyatlari dinamkasini aniqlash uchun ishlatiladi. 
Ikkinchi usulda iqtisodiy o’sish aholi jon boshiga to’g’ri keladigan real 
YaIM ning o’tgan davrga nisbatan o’zgarishi sifatida aniqlanadi. 
Iqtisodiy o’sish nazariyasi va modellarida YaIM o’rniga SIM, YaMD, SMD 
ko’rsatkichlaridan ham foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada 
iqtismodiy o’sish daromadlarni qanday nisbatlarda iste’mol va 
investitsiyalarga bo’linishiga bog’liq deb qaraladi. Iqtisodiy o’sish real 
kattaliklarda, qiyosiy baholarda o’lchanadi. 
Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli o’sishi 
sur’atlarini, ko’lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini 
belgilovchi hodisa va jarayonlar iqtisodiy o’sish omillari deyiladi. 
Iqtisodiy o’sish omillari ikki guruhga ajratiladi. 

---

Birinchi guruh omillari ihtisodiy o’sishni fizik (ashyoviy) jihatdan 
ta’minlaydi. Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi: 
• tabiiy resurslar soni va sifati; 
• mehnat resurslari soni va sifati; 
• asosiy kapital hajmi; 
• texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish; 
• jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi. 
Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy o’sish 
potentsialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab 
va taqsimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi: 
• bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi; 
• iqtisodiyotdagi soliq muhiti; 
• kredit-bank tizimi samaradorligi; 
• iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o’sishi; 
• eksport hajmining o’sishi; 
• iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash 
imkoniyatlari; 
• daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi. 
Agar o’sish qo’shimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta’minlansa 
va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan 

---

o’rtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy 
deb ataladi. 
YaIMning o’sishi iqtisodiyotda band bo’lganlar sonidan yuqori 
sur’atga 
ega 
bo’lsa 
intensive 
iqtisodiy 
o’sish 
ro’y 
beradi.“Iqtisodiy o’sishning intensiv tipi ishlab chiqarish 
samaradorligining oshishiga bog’liq. U foydalanilayotgan resurs 
birligiga to’g’ri keladigan mahsulot ishlab chiqarishni 
ko’paytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini 
yaxshilashni ko’zda tutadi. 
Iqtisodiy o’sishning bu ikki tipi sof holda ro’y bermaydi. Iqtisodiy 
o’sish uni ta’minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi 
darajasiga qarab ko’proq ekstensiv, yoki ko’proq intensive 
bo’lishi mumkin. 
Iqtisodiy o’sish moldellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq 
muddatli ko’payishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish 
imkonini beradi. 
Iqtisodiy o’sishning keynscha va neokllasik modellari mavjud. 
Keynscha modellarning mohiyati quyidagicha: 
1) ularning barchasi Keynsning yalpi talb to’o’risididagi bosh 
g’oyasiga tayanadi. Ya’ni ularni tuzishda mualliflar 

---

iqtisodiyotni uzoq muddatli mutanosib rivojlanishining hal 
qiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb qarashgan; 
2) iqtisodiy o’sishning asosiy omili investitsiyalar hisoblanadi, 
boshqa ishlab chiqarish omillari e’tiborga olinmaydi; 
Keynscha iqtisodiy o’sish modelidan soddarog’i 40-yillarda Ye. 
Domar tomonidan taklif etilgan model hisoblanadi. 
Domar modelida mehnat bozorida ortiqcha taklif mavjud, bu 
baholarn barqaror xolatida ushlab turadi, nvestitsion lag «0» ga 
teng, kapital quyilmalarni ng chegaraviy unumdorligi doimiy deb 
olinadi. 
Ye.Domar investitsiyalarni ham talab ham taklif omili deb 
qaraydi. Ya’ni investitsiyalar nafaqat multiplikativ ta’sir ko’rsatib 
yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chiqarish quvvatlarini yuzaga 
keltirib, ishlab chiqarishni rivojlantiradi, tovarldar taklifini 
oshiradi . SHunday ekan, yalpi talabning o’sishi yalpi taklifning 
o’sishiga teng bo’lishi uchun investitsiyalar qanday o’sishi kerak 
degan savol paydo bo’ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar 
uch tenglamani o’z ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi: 
1) taklif tenglamasi; 
2) talab tenglamasi; 
3) talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama. 

---

1. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chiqarish omillarining 
qanchaga qo’shimcha o’sishini ko’rsatadi . Agar berilgan 
sharoitda investitsiyalar I o’ssa, yalpi ishlab chiqarish DK α 
miqdorga o’sadi: