Mavzu: Iqtisodiy tahlilda integral usullardan foydalanish Reja

Iqtisodiy tahlil maqsadiga ko‘ra matematik usullar turli xil boiadi.
Misol uchun, integral, logarifm, korrelyatsiya, regressiya, matematik
dasturlash, nazariy o ‘yin va shu kabilar. Determinizm lotincha «determino» so‘zidan olingan boiib, voqealaming obyektiv qonuniyat asosida o ‘zaro bogianganligi hamda shart- langaiiligi to'g'risidagi ta’limotdir. Determinallash asosida sababga ko‘ra amalga oshadigan, ya’ni aniq sharoitda bir voqea (sabab) boshqa voqeani (oqibat) keltirib chiqaradigan holatlardagi bog‘liqliklar yotadi.
Determinallashgan tahlil - tadqiq etilayotgan voqeani (o'rganilayotgan ko‘rsatkichni) bevosita omillarga boiib o‘rganishdir. Bevosita omillar - bog‘lanishlari uzluksiz zanjirlar asosida modellashtirib quriladigan hamda o‘rganilayotgan ko‘rsatkichni shakllantirayotgan hamda ta’sir miqdorini oichash mumkin boigan alohida voqealardir. Buyerda tadqiq etilayotgan ko‘rsatkich (voqea) omillar hosilasi b o iib qaraladi.
Misol uchun, tovar mahsuloti hajmining shakllanishi (TH) sanoat-ishlab
chiqarish xodimlari soni (XS) hamda ishlovchilarga to'g'ri keladigan yillik o'rtacha mahsulot hajmiga ( 0 ‘M) bogiiq. TH= X SO 'M .
Ushbu omillami yanada detallashtirish mumkin. Sanoat-ishlab chiqarish xodimlari sonidan (XS) kelib chiqqan holda. uning tarkibida faqat ishchilaming solishtirma salm ogi (Iss) topiladi, ya’ni Iss= (Is:XS)100 %.
Bu yerda, Is- ishchilar soni. Modellashtirish jarayonida bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan o'rtacha yillik mahsulot ( 0 ‘MO ham topiladi, ya’ni 0 ‘Mi = TH : Is. Omillaming mazkur tartibi asosida tovar mahsuloti hajmini (TH) quyidagicha hisoblash mumkin: TH = 0 ‘M, • Iss • XS yoki TH = (TH : I,) • I„ • XS.
Tovar mahsuloti hajmini model asosida tahlil qilishda uning shakllanishiga ta’sir etuvchi yana ko‘plab omillami topish mumkin. Misol uchun, bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan o ‘rtacha yillik mahsulotga ( 0 ‘Mi) ta’sir etgan omillami alohida ko‘rib chiqish mumkin. Bu yerda, 0'M i=(0'M si kD), 0 ‘MS - ishchi tomonidan bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot, Ik- ishchi tomonidan ishlangan kunlar miqdori, D - kun davomiyligi. Ishchi tomonidan bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot ( 0 ‘MS) hajmi quyidagicha topiladi: 0 ‘MS= TH : (Ik • D). Bu holatda model beshta omildan shakllanganini ko‘rish mumkin. Ya’ni:
TH = (TH : (It ■ D)) • (Ik ■ D ■ Iss • XS).
Determinallashgan model qurilishida quyidagilar nazarda tutiladi:
uzluksiz zanjirdagi bevosita bogiiqliklaming davomiyligi asosida omillar miqdori aniqlanadi; ular mantiqiy jihatdan tanlanadi; tahlil y o ii bilan modellashtirilgan ko'rsatkichlar va omillaming miqdoran hamda mantiqiy muvofiqligi aniqlanadi.
Determinallashgan modelda o'rganilayotgan ko‘rsatkichga uni shakllantirgan barcha omillami alohida-alohida ta’sirini aynan bir vaqt bo'yicha aniqlash imkoniyati mavjud emas.
Determinallashgan omilli tahlilda o'rganilayotgan ko'rsatkichga har bir omilning ta’sir miqdori ulami xolislantirishga asoslangan usullar vositasida amalga oshiriladi.

3.Integral usuli tahlili Xo’jalik faoliyatini o’rganishda voqelikni tashkil etuvchi omillar va ularga ta’sir etuvchi sabablar o’zgarib turadi. Tahlil jarayonida ularning bir-biri bilan bog’liqlikda ekanligi e’tiborga olinishi lozim. Iqtisodiy hodisalarni o’rganish va bilish uchun ko’rsatkichning o’zgarishiga ikkita va undan ortiq omillarni ta’sir etishini hisoblashda integral usuli ko’proq qo’llaniladi. Bu usulning mazmuni quyidagi misolda ko’rsatilgan.

Moddiy aylanma mablag’lar sarfi o’zgarishini mahsulot hajmi- ga ta’sirini integral usulida quyidagicha aniqlanadi:
1. /\Yam=Mq0.* /\M + (/\M*/\Mq)/2
formulasiga ko’ra,
/\Yam.=2*100+(0,096*100)/2=204,8 ming so’m.
2. Moddiy aylanmalar qaytimini o’zgarishi ta’siri:.

/\Yamq = M0 */\Mq + (/\M*/\Mq)/2

formulasiga ko’ra,
/\Yamq = 3000*0,096+(0,096*100)/2 = 292,8 ming so’m.
3. Ikki omilning ta’siri:
/\Yam+/\Yamq = 204,8 + 292,8 =497,6 ming so’m.
Ikki omilning ta’siri 500 ming so’mni tashkil etishi kerak edi, lekin ayrim yaxlitlashlar hisobiga 497,6 ming so’mni tashkil etdi.
Demak, mahsulot hajmining rejaga nisbatan oshishiga moddiy aylanma mablag’larni +100
ming so’mga ko’p sarflanishi +204,8 ming so’m miqdorda ijobiy ta’sir etgan.
Moddiy aylanmalardan samarali foydalanishning +0,096 so’mga oshishi esa 292,8 ming 38 so’mga mahsulot hajmini oshirgan.
Ushbu misolda integral usulidan foydalanib moddiy aylanma mablag’lar qaytimi va qiymatining o’zgarishini mahsulot hajmiga ta’sirini miqdor jihatdan aniqlandi.