Мавзу: Ишлаб чиқаришдаги шовқин ва вибрацияни ҳисоблаш Ишдан мақсад

---

Мавзу: Ишлаб чиқаришдаги шовқин ва вибрацияни ҳисоблаш 
 
Ишдан мақсад: Шовқин ўлчаш асбоби ва иш жойдаги шовқинни 
норматив даражалари билан танишиш ҳамда уларни ўлчашни ўрганиш. 
 
Умумий маълумот
Бирор бир манба таъсиридан ҳар кандай каттик, суюк ва ҳаволи 
муҳитидаги тебранма ҳаракат –товуш деб аталади. 
Муҳитда тебранма ҳаракатиниг таркалиш жараѐни товуш тўлқини 
дейилади. 
Товуш тўлқинлари тарқалаѐтган муҳит товуш майдони деб аталади.
Шовқинни узоқ муддатли таъсири одам соғлигига салбий таъсир этади: 
эшитиш қобилияти сустлашади, инсонни эътиборини камайтиради ва 
лоқайдлик ҳолатини келтиради. 
Шовқин асаб ва юрак қон томирлари системасига салбий таъсир 
кўрсатади. Бош оғриғи, бош айланиши ва чанқоқлик ҳолатларига олиб 
келиши мумкин. Бу эса ишлаб чиқаришдаги тан жароҳатларини кўпайтиради 
ишни самарадорлигини ва сифатини камайтиради. 
Шовқин кишининг саломатига ва иш қобилиятига салбий таъсир 
кўрсатиб, касб хасталигини келтириб чиқариши мумкин. Шовқин чиқарувчи 
манбаларни салбий таъсирини камайтириш учун шовқин ютувчи ва 
шовқинни тўсиш учун йўналтирилган тадбирлар ўтказиш керак бўлади. 
Лаборатория мосламасидаги қопламанинг самарадорлиги қуйидаги 
формула бўйича аниқланади. 
Δ L = L - L
k
(1) 
бу ерда: L - товуш босимини умумий қиймати (ДБ) 
Δ L - худди шунинг ўзи қопламани ичида (ДБ) 
Шовқин тўсувчи қопламанинг назарий самарадорлиги қуйидагидан 
иборат: 
Δ L = δ
1
+ β (2) 
бу ерда: δ
1 
- товуш тўсиш ҳисобига шовқинни камайиши 
β - товуш ютиш ҳисобига шовқинни камайиши. 
Товуш тўсиш ҳисобига шовқинни камайиши қуйидагича аниқланади: 
2
2
1
1
1
lg
10
L
S
L
S




(3) 
бу ерда: S
1
– намат деворлари юзасини майдони, м
2

---

S
2
- қоплама деворлари юзасини майдони, м
2
L
1
- наматнинг шовқин тўсиш коэффиценти (L
1
=0,3) 
L
2
- қопламанинг шовқин тўсиш коэффициенти (L
2
=0,01)
Товуш юритиш ҳисобига шовқинни камайиши товуш ютувчи 
материалларнинг зичлигига боғлиқ бўлиб, қуйидаги формула бўйича 
ифодаланади. 
β = 13,5 lg R +13 агар R < 200 кг/м
3
β = 23 lg R – 9 агар R > 200 кг/м
3 
бу ерда: R – товуш ютувчи материаллигини зичлиги намат учун R=300 кг/м
3
Шовқин товуш суръати, частотаси ва босими билан тавсифланади.
Одамни эшитиш органи товуш тебраниши 800 – 4000 Гц оралиқ 
частотасида яхши қабул қилади. Стандарт частотаси эталони сифатида 
частотаси 1000 Гц бўлган товуш қабул қилинган. Бу частотада товуш босими 
(R
0
) энг кам қиймати, шовқин суръати (J
0
) ва товуш қуввати (W
0
) одам 
эшитиш органи томонидан аранг фарқланадиган қийматлари чегаравий деб 
аталади. Бунда R
0
=2∙10
-5
Пa; J
0
= 10 ÷ 12 Вт / Мг; W
0
= 10 ÷ 12 Вт. 
Иш жойда доимий шовқинни тавсифлаш учун ўрта геометрик 
частоталар 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Гц бўлган октов 
кенгликдаги товуш босими (ДБ) даражасидан фойдаланади: 
бу ерда: R – товуш босимини ўрта геометрик қиймати, Па 
R
0
– товушнинг бошланғич қиймати, R
0
=2 x 10
-5
Па 
Ҳар бир октав кенгликлар учун шовқиннинг йўл қўйилган қийматлари 
(ДБ) мавжуд. Ҳар қандай октов кенглиги шовқин босими 135 ДБ бўлса шу 
ҳудудда бўлиш ман этилади. 
Товуш босими R, тебраниш амплитудасига пропорсионал бўлган товуш 
тўлқини босимининг ўзгарувчан қисми қуйидагича аниқланади: 
S
F
R

бу ерда: F – cиртга нормал бўйича таъсир этувчи товуш тўлқинини кучи (Н) 
S - товуш босими таъсир этувчи сирт юзаси, (м
2
) 
Товуш интенсивлиги J – вақт бирлигида товуш (шовқин тарқашига 
перпендикуляр бўлган 1 мг сиртдан ўтувчи товуш энергияси миқдори, 
(Вт/м
2
) 

---

c
R
R
J


0
2
бу ерда: R – товуш босими, Пa 
R
0
– муҳит зичлиги, кг/м
3
с – берилган муҳитдаги товуш тезлиги 
Товуш частотаси (f) одам қабул қиладиган товуш (шовқин) тоннинг 
юқорилигини аниқлайди. Юқори частотали товуш пастига таъсир этади. 
Товуш интенсивлиги даражасининг бирлиги сифатида 1Б (бел) қабул 
қилинган – бу одам эшитиш органи томонидан қабул қилинадиган энг кам 
товуш кучи. Амалиѐтда товуш интенсивлиги даражаси 0,1 Б тенг бўлган