Mavzu: Ishlab chiqarish korxonalarida marketingni yo’lga qo’yish Kirish

1. Ishlab chiqarish vositalari marketingning asosiy turi, omili va elementlari
Marketing mohiyati, vazifasi va maqsadlaridan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, bu o`ziga xos fandir. Unda iqtisodiy, ijtimoiy va boshqaruv muomalalari uyg`unlashib ketadi. Bir tomondan u sotuvni qulay va maqbul tarzda chaqqonligini va tovarni saqlash hamda transportda tashish sarflari bo`yicha kam chiqimli bo`lishi ta`minlagan holda ishlab chiqaruvchidan iste`molchiga tomon tovarning samarali harakatlanishini ta`minlashga qaratilgan bo`lsa, ikkinchi tomondan xaridor talabini to`liq o`z vaqtida qondirishga qaratiladi.
Sobiq ittifoq respublikalarida bozor munosabatlariga o`tish borasida shu kungacha to`plangan tajriba shundan guvohlik beradiki, har bir mamlakatning o`ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda bozor mexanizmining barcha usullari o`zlashtirib olingan taqdirdagina bozorni rivojlantirish mumkin bo`ladi. Shubhasiz bu, avvalo, marketingga taalluqlidir, chunki u bozor faoliyatini faollashtirish bilan bog`liq xo`jalik muammolarini hal qilishga atroflicha yondashishni ta`minlash imkonini beradi. Marketing tovarni iste`molchiga yetkazib berishdan tortib, to sotuvdan keyingi xaridorga ko`rsatiladigan xizmatlarni tashkil etishgacha bo`lgan tovar harakatlanishining barcha bosqichlarini ishlab chiqarish, saqlash va yetkazib berishni ham o`z ichiga oladi.
O`zbekiston, garchi rivojlanishni, iqtisodiyotni isloh qilishni o`ziga xos yo`lini tanlagan bo`lsa-da, lekin xali tom ma`nodagi bozor munosabatlariga to`liq o`tgani yo`q. Shuning uchun, tabiiyki, bozor iqtisodiyotiga o`tgan mamlakatlar ulkan tajribasidan samarali foydalanish darkor. Undagi barcha ijobiy jixatlarni, o`ziga mos tomonlarini milliy xususiyatlarini hisobga olgan holda o`zlashtirishi lozim. Tadbirkorlarning ko`pgina avlodlari uchun ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan va ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan xarajatlar bilan kurashish bozordagi raqobatga, ayniqsa, ommaviy ishlab chiqarish sharoitlarida, qarshi bo`lib qolmoqda. Ishlab chiqaruvchilarning narxlar xususidagi raqobati raqobat kurashida asosiy bellashuv shakli bo`lib qolmoqda.
Biroq, zamonaviy bozor va uning amal qilish qonunlari muntazam ravishda o`zgarilib turmoqda. Bozor raqobati tobora ayovsiz tus olmoqda, bu ayniqsa narxlar borasida emas, balki bozor ishtirokchilari raqobatining yanada ustomonlik bilan turli usullarni qo`llashlarida namoyon bo`lmoqda. To`g`ridan-to`g`ri va muomila xarajatlaridagi tejash hamma vaqt ham muvoffaqiyatga erishish uchun, ba`zan, xatto “tirikchilik” yuritish uchun kifoya qilmayapti. Mahsulotni sotish, daromadni oshirish va moliyaviy holatni yaxshilash muommolari tobora sof ishlab chiqarish muammolarini bir chekkaga surib qo`ymoqda, ayniqsa, sof xarajatlarni qisqartirish imkoni cheksiz emasligi nazarda tutilsa.
Zamonaviy bozorning eng muhim talabi bo`lib, yuqori darajada ishlab chiqarish samaradorligiga ega mahsulot tayyorlash emas, balki xaridorlar talabini yuqori bo`lganini ishlab chiqarishdan iborat bo`lmoqda.
Haqiqatan ham sarf-xarajatlarni tejashga imkon beradigan mahsulotlarni ishlab chiqarish ma`nosiz bo`lib qolmoqda, qachonki xaridor uni sotib olishni xohlamaydigan bo`lsa. Bular barchasi o`z ishlab chiqarish xo`jalik faoliyatida jiddiy pand yeb qolishdan saqlanishga imkon beruvchi marketing bo`yicha chuqur tadqiqotlarni dolzarb masala qilib qo`yadi.
Bunday sharoitda marketing uslublarini to`g`ri tanlash o`ta muhim ahamiyatga ega. Marketing vazifasi va tarkibiy elementlarining rang-barangligiga qaramay uning bir necha asosiy turi farqlanadi. Avvalo, bu tovar va ko`rsatiladigan xizmatlarning o`zi bilan bog`liq marketing tadqiqotlaridir. Marketingning bu turi korxonani ishlab chiqarish jarayonlarini texnikaviy jihatdan takomillashtirish, bozor to`ldiriladigan yangi sifatli va arzon tovarlar chiqarishni ko`paytirishga yo`naltiradi.
Shu bilan birga, yana hisobga olish lozimki, keyingi o`n yilliklar tajribasi muvoffaqiyatga ko`pincha bozorni yangi-yangi tovarlar bilan to`latish evaziga emas, balki ishlab chiqarish faoliyatini sarf-xarajat darajasini eng samarali holatiga erishishi va bozor konyunkturasi ko`tarilib – pasayib turishida yo`qotishlar ehtimolini qisqartirishga qaratilgan ishlab chiqarish faoliyatini (diversifikatsiyasi) bo`yicha tadbirlarni amalga oshirish evaziga erishilishidan guvohlik bermoqda.
Zamonaviy bozorda sezilarli ahamiyat kasb etayotgan marketingning yana bir turi bo`lib, xaridor (iste`molchi)ga yo`naltirilgan marketingdir. Bu turdan uncha katta bo`lmagan ishlab chiqaruvchilar foydalanganlari ma`qul, chunki bu sohadagi tadqiqotlar, odatda, xaridorlarning qiziqtirishlari va xohishlarini o`rganishga yo`naltirilgan bo`ladi. Bunda shu muhimki, iloji boricha iste`molchi o`zi nima xohlaydi va nimaga pul to`lashga tayyorligini aniqroq belgilashdan iborat. Biroq marketingning bu turga mo`ljalni olish muayyan tavakkalchilik bilan bog`liq, chunki iste`molchini topish, hali korxonada kerakli tovar mavjud degani emas.
O`zbekistonning shakllanayotgan bozori uchun bozorga ta`sir ko`rsatuvchi eng muhim omillarni tadqiqotlarni olib borish ma`quldir. U “marketing-miks” deb ataladi. Bu tur marketing bozoriga ta`sir o`tkazuvchi to`rt omilning ahamiyatini aniqlashga qaratilgan, bu to`rt omil – tovar, narx, uning bozordagi ahamiyati va uning harakatlanishi bo`yicha tadbirlar tizimi. Bunday yo`l tutish inglizcha to`rt termin – “prodakt”, “prays”, “pleys” va “promoulin” birinchi xaftalari bilan “4p” deb ataladi. Marketing – miks, amalda, moliyaviy, xom-ashyo, mutaxassis xodim va ishlab chiqaruvchilar boshqa imkoniyatlarini xaridorlar ixtiyoji hamda talablari bilan o`zaro aloqasini ta`minlashni anglatadi.
Marketing – miks barcha ichki va tashqi faktorlarni bozorga mujassama ta`sirini to`la ravishda ta`minlaydi va bunda marketing asosiy elementlarini qamrab oladi:

• 
  tovar siyosati (tovar pul (assortiment)) qismi sifatida qaraladi, uning barcha tavsiflari esa har tomonlama baholanadi;
  
• 
  narx siyosati (muayyan tovarga nisbatan mavjud sotuv omillari va sharoitlari);
  
• 
  taqsimlash siyosati (tovarni bozorga yetkazib berish vositasi va shakllari, tovarni omborlarga joylashtirish hamda harakatlanish yo`llari tahlil etiladi);
  
• 
  kommunikativ siyosat (reklama, tovar harakatlanish vositasi shakli, korxonalar ijobiy imidjini yuzaga keltirish bo`yicha mujassama tadbirlar).
  

Marketing – miksni amalda tadbiq etish marketing boshqa turlariga qaraganda ancha murakkab ish. Biroq, O`zbekiston marketolog (bozorshunos)lari, menejmentlari va tadbirkorlari uchun bozor munosabatlari bo`yicha jahon tajribasini, boshqaruvning eng zamonaviy usul va xillarini qunt bilan o`rganishga to`g`ri keladi, chunki shundagina o`tish davri bir qadar qisqaradi, sanoati rivojlangan mamlakatlar erishgan xo`jalik yuritish darajasiga juda yaqinlashtirib keladi. Reklama narxlari juda katta bo'lsa-da, ayniqsa reklamalarni xorijiy matbuotda nashr etish, ko'rgazma va yarmarkalarda ishtirok etish va hokazolarda ushbu xarajatlar oqlanadi. Birinchidan, reklama uchun ajratilgan mablag'lar tovarlar narxini hisoblashga kiritiladi va ularning tegishli miqdorini sotish xarajatlarni qoplaydi. Ikkinchidan, reklama bo'lmasdan savdo, odatda, sust bo'lib, zarar ko'radi, ko'pincha reklama xarajatlaridan bir necha baravar yuqori. Xalqaro amaliyot shuni ko'rsatadiki, reklama xarajatlari sanoat maqsadlarida sotilgan tovarlar narxining o'rtacha 2-3 foizini va uy-ro'zg'or buyumlari uchun 10-15 foizni tashkil etadi. Reklama materiallarini tayyorlash maxsus bilim va jiddiy amaliyotni talab qiladigan murakkab va mas'uliyatli biznesdir. Potentsial iste'molchi bizning eksport kompaniyamizni reklama mahoratiga, reklama matnlari va fotosuratlarining sifati haqida birinchi taassurot qoldirishi va bilmagan holda biz ishlab chiqarayotgan mahsulotga reklama sifati to'g'risida o'z fikrini bildirishi haqiqatni bilish kerak. Ushbu fikrni yaxshi tomonga o'zgartirish uchun ko'p ish va pul sarflash kerak bo'ladi. Shuning uchun reklama benuqson bo'lishi kerak, aks holda uning aksi - "anti-reklama" bo'ladi.
Tovar ishlab chiqarishni tashkil qilish, kompaniya tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar bir-biridan keskin farq qilganda yoki ushbu tovarlarning shu qadar ko'p turlari mavjudki, marketingning funktsional tashkil etilishi bilan endi barcha bu nomenklaturani boshqarish imkoniyati bo'lmaydi.
Tovarlarni o'rganishning asosiy maqsadi korxona tomonidan iste'molchilarning ehtiyojlarini maksimal darajada qondiradigan va yuqori foyda keltiradigan tovarlarni ishlab chiqarishdir. Ushbu muammoni hal qilish quyidagilarga asoslanadi: ishlab chiqarilgan yoki ishlab chiqarish rejalashtirilgan mahsulotlarning xaridorlarning didi va talablariga muvofiqligini aniqlash, mahsulotning kamchiliklari va afzalliklarini aniqlash, ushbu korxona tovarlarining sifatlari va xususiyatlarini tegishli mahsulotlar bilan taqqoslash. raqobatchilar mahsulotlarining xarakteristikalari, korxona mahsulotlarining xususiyatlari va sifatiga bo'lgan bozor talablarining o'zgarishi istiqbollarini bashorat qilish.
Mahsulotlarning xossalari va sifatini o'rganishda fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarish sohasida qo'llash imkoniyatlariga katta e'tibor berish kerak. Ilm-fan va texnologiyaning rivojlanishi tufayli mahsulot assortimentini tezda yangilash juda muhimdir.
Bozorning salohiyati uning imkoniyatlari va rivojlanish istiqbollari bilan belgilanadi. Muayyan mahsulot uchun bozor salohiyati mavjud bozorni (ishlatilgan) va potentsial bozorni (ishlatilmaydigan) o'z ichiga oladi.
Bozor sig'imi potentsial va real bo'lishi mumkin. Potentsial bozor sig'imi - ma'lum vaqt ichida (masalan, bir yil) tovarlarni sotishning mumkin bo'lgan hajmi. Tovar bozori sig'imi ko'rsatkichiga quyidagi omillar ta'sir qiladi:
- tovar narxlarining o'zgarishi;
- mahsulotlarni modernizatsiya qilish, yangi mahsulotlarni chiqarish;
- sotuvdan keyingi xizmat ko'rsatishni tashkil etish, mijozga raqobatchilarga qaraganda kengroq va qisqa vaqt ichida xizmatlarni taqdim etish;
- savdoni tashkil etish va savdo apparati sifatini oshirish;
- savdo xodimlarini tayyorlash darajasi;
- tarqatish kanallarini to'g'ri tanlash;
- malakali reklama;
- sotishni rag'batlantirish.