Mavzu: ishlab chiqarishda iqtisodiy resurslardan samarali foydalanish muamollari

2. Ishlab chiqarishda resurslarning cheklanganligi
Ishlab chiqarish jarayonidagi roli nuqtai nazaridan barcha iqtisodiy resurslar odatda uch turga bo‘linadi: mehnat, tabiiy va sarmoyaviy. Mehnat resurslariga odamlar, ularning ishchi kuchi kiradi; tabiiy - er, uning ichaklari, o‘rmonlari va suvlari; investitsiyalar - kapitalni tashkil etuvchi ishlab chiqarish vositalari. Barcha uch turdagi resurslarsiz ishlab chiqarish jarayoni mumkin emas. Bundan tashqari, moddiy mehnat vositalari va ob'ektlari, moliyaviy pul mablag'lari ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan, ma'lumot avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishning ishlashi va uni boshqarish uchun zarur bo‘lgan ma'lumotlar kompyuter texnologiyasi resurslar.Har birida bu lahza iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan resurslar cheklangan. Muayyan narsaning kamdan -kam uchrab turishi yoki unga erishib bo‘lmasligi iqtisodchi uchun "cheklangan resurslar" deb ta'riflanmagan. Ikkinchisi vaziyatni tavsiflaydi.
Resurslar har bir insonning ehtiyojlarini to‘liq qondirish uchun etarli emas. Har qanday mamlakatda ular olgandan ko‘ra ko‘proq tovarlar va xizmatlarga ega bo‘lishni xohlaydilar.Haqiqiy hayotda insoniyat barcha mavjud resurslardan foydalanmaydi. Ba'zida ilgari ishlatilgan resurslar "ortiqcha" va keraksiz bo‘lib qolishi mumkin. Masalan, davrlar davomida ortiqcha mehnat iqtisodiy tanazzul ishlab chiqarish. Ammo bu shuni anglatadiki, ayni paytda iqtisodiy resurslar juda ko‘p va ko‘p emas. "Resurslar tanqisligi" ko‘pincha insoniy ehtiyojlarning cheksizligiga nisbatan resurslar etishmasligi deb ataladi. Ikkinchisi jamiyatning rivojlanishi, iqtisodiy faollikning o‘sishi, bozorning kengayishi va boshqalar bilan doimo o‘sib va ​​o‘zgarib turadi. Demak, tasodif emas: "Qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha ko‘p bo‘lishni xohlaysiz!".Cheklangan resurslar va zamonaviy dunyoda imtiyozlar masalasi eng dolzarb hisoblanadi.Ma’lumki ,ko‘plab tabiiy resurslarning zaxiralari allaqachon kalta ta’minotda va ba’zilari yetarlicha ko‘p miqdorda saqlanib qolganligi ma’lum emasligi ma’lum.Bu ularning cheksizligini anglatmaydi.Jamiyatning ehtiyojlarini qondirish bevosita foyda keltrishga va o‘z navbatida,ishlab chiqarishda resurslarning ko‘payishiga talab qiladi.Yer aholisining doimiy o‘sishi bilan,yaxshi va resurslar cheklanganligi aniq,ular barcha ehtiyojlarni qondirish uchun yetarli emas.Resurslardan foydalanishni cheklash lozim chunki kelajakda ularning cheklovlari muammosi buzilmasligi va halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Resurslarning kamyobligi umumiy hodisa boʻlib, inson ehtiyojlarining cheksizligi bilan resurelarining cheklanganligi oʻrtasidagi nomutanosiblik iqtisodiyotning azaliy muammosidir. Ekiladigan yerlarning, yer osti va yer usti boyliklarining, mehnatga yaroqli aholi sonining cheklangan boʻlishi, energiya resurelarining yetishmasligi va boshqalarda koʻrinadi. Masalan, keyingi 200 yil ichida Yer kurrasida isteʼmolchilar soni 5 marta koʻpaydi, ammo yer sathi, tabiiy boyliklar koʻpaygani yoʻq. Yer kurrasining 72% okeanlardan iborat, ammo quruqlikning talay qismida yashab boʻlmaydi. Resurslar kamyobligi hodisasi ichida resurslarni tejovchi texnologiyalarni yaratishga turtki beradi, resurelar sarfining eng tejamli usullari tanlanadi, mahsulot birligini yaratish uchun ketadigan resurs sarflari qisqartiriladi, ehtiyojlarni qondirishning oqilona darajasiga amal qilinadi.Qazib olinadigan yoqilg‘i deyarli barcha transport vositalarida odamlar va yuklarni tashish uchun ishlatiladi.Zamonaviy moliya bozorini shakllantirishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri esa kapital yoki fond bozorini rivojlantirish orqali amalga oshiriladi. Bunda xaridor nafaqat pul, balki boshqa turdagi moliyaviy instrumentlar, jumladan, qimmatli qog‘ozlar orqali ham savdo qilishi mumkin.So‘nggi yillarda mamlakatimiz ochiq bozor iqtisodiyotiga o‘tib bormoqda. Moliyaviy bozor imkoniyatlarining oshishi kapital bozori rivojida ham aks etmoqda. Kapital bozori o‘z nomi bilan kapitalizm tarafdori — bu xususiy mulk ustuvorligi va kafolatlanganligi demakdir. Yanada kengroq ma'noda esa, fond bozori bu vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini to‘plash, ularni ssuda kapitaliga aylantirish, so‘ng ishlab chiqarish jarayoni ishtirokchilari o‘rtasida taqsimlashni anglatadi. Bunda oldi-sotdi operatsiyalari qimmatli qog‘ozlar, xususan korxonalarning aktsiyalari hamda davlat obligatsiyalari bilan amalga oshiriladi. Savdolar onlayn tartibda Toshkent RFB yagona savdo tizimi platformasi hisoblangan fondbozori.uz sayti orqali olib boriladi. Bu shaffof bozor infratuzilmasi bo‘lib, o‘z ichiga talab va taklif, sof raqobat, kotirovkalar, listing kategoriyalari kabi tushunchalarni qamrab oladi.Aslida ham shunday, iqtisodiyotning bosh muammosi shundan iboratki cheklangan resurslardan foydalanib aholi ehtiyojlarini qondirish.Iqtisodiy resurslar hammasi bir birga bog‘li misol uchun sizda tadbirkorlik qobilyati bo‘lishi mumkin ammo kapitalga yoki yerga ega bo‘lmasangiz o‘z tadbirkorlik qonilyatingiz dan foydalana olmasilgingiz mumkin.Bunga bir qancha misollar keltirish mumkin.Mamlakat iqtisodiyotida investitisiya cheklangan bo‘lsa bu rivojlanish uchun ulkan to‘siq bo‘ladi,va rivojlanish tobora orqada qola boshlaydi.Shu vaziyatni yechimini toppish uchun ham ko‘plab mamlakatlar qarz olish yo‘lini tanlaydi.Agar yetarlicha yerga va kapitalga ega bo‘linsa va tadbirkorlik qobilyati bo‘lmasa bu ham o‘z navbatida muammoga olib keladi.
Resurslar cheklanganligi — jamiyat hayotida ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladigan resurelarning cheklanganligi va tiklanmaydigan resurslarning tobora kamayib borishi. Resurslarning kamyobligi umumiy hodisa boʻlib, inson ehtiyojlarining cheksizligi bilan resurelarining cheklanganligi oʻrtasidagi nomutanosiblik iqtisodiyotning azaliy muammosidir. Ekiladigan yerlarning, yer osti va yer usti boyliklarining, mehnatga yaroqli aholi sonining cheklangan boʻlishi, energiya resurelarining yetishmasligi va boshqalarda koʻrinadi. Masalan, keyingi 200 yil ichida Yer kurrasida isteʼmolchilar soni 5 marta koʻpaydi, ammo yer sathi, tabiiy boyliklar koʻpaygani yoʻq. Yer kurrasining 72% okeanlardan iborat, ammo quruqlikning talay qismida yashab boʻlmaydi. Resurslar kamyobligi hodisasi ichida resurslarni tejovchi texnologiyalarni yaratishga turtki beradi, resurelar sarfining eng tejamli usullari tanlanadi, mahsulot birligini yaratish uchun ketadigan resurs sarflari qisqartiriladi, ehtiyojlarni qondirishning oqilona darajasiga amal qilinadi. Resurslar tanqisligi- inson hayoti davomidagi ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi resurslarning yetishmasligi resurslar tanqisligi hodisasi deb ataladi. Resurslar tanqisligi insoniyatning azaliy va hali yechimini topmagan muammosi bo‘lib, inson ehtiyojlarining cheksizligi bilan resurslarining cheklanganligi oʻrtasidagi nomutanosiblik iqtisodiyotning bosh muammosi hisoblanadi.Sanoat inqilobi yuz bergandan so‘ng tabiiy resurslarga nisbatan berpavolik yuzaga kelgandek nazarimda. Suv tanqisligi, yer osti va yer usti boyliklarining kamayib borayotganligi, oziq ovqat tanqisligi, mehnatga yaroqli aholi sonining cheklangan boʻlishi, energiya resurslarining yetishmasligi va boshqalarni bunga misol qilib keltirishim mumkin. Ba’zi resurslarni qayta tiklash mumkin. Masalan kesilgan daraxtlar o‘rniga qayta daraxt ekib yangi bog’ yaratish mumkin. Garchi bunga yillar ketsa ham. Lekin foydali qazilmalar qayta tiklanmaydigan resurslar hisoblanadi. Har qanday resurslar cheklangan misol tariqasida yerni olishimiz mumkin. Yerlar ham foyadali ham foydasiz bo‘lishi mumkin.Ammo hozirda yer aholisi ko‘payib borayotgani bois cho‘llar ham o‘zlashtirilyapti.