Mavzu: IX-XII asr davri allomalarining pedagogik qarashlari Reja: Abu Nasr Farobiyning pedagogikaga oid qarashlari Aburayhon Beruniyning pedagogik qarashlari

5.Umar Xayyomning pedagogik qarashlari
Umar Xayyom didaktikasida matematika ilmi rivojlantirilib quyidagicha g’oyalar ishlab chiqilgan: Miqdorlarni cheksiz ravishda bo’lish mumkinligi. To’g’ri chiziqni cheksizlikkacha davom ettirish mumkinligi. Har qanday kesishuvchi ikki to’g’ri chiziq ochilib va kesilish burchagi uchidan uzoqlashgan sari uzoqlashib borishi. Ikki yaqinlashuvchi to’g’ri chiziq kesishadi va boshqalar. G’iyosiddin Abdulfath Umar ibn Ibrohim Xayyom Nishopur shahrida 1048 yil 18 mayda chodir (hayma) tikuvchi kosib oilasida tug’ildi.G’iyosiddin Abdulfath Umar ibn Ibrohim Xayyom Nishopur shahrida 1048 yil 18 mayda chodir (hayma) tikuvchi kosib oilasida tug’ildi.Umar Xayyom yashagan davridagi ijtimoiy va siyosiy taraqqiyot saljuqiylar hamda somoniylar davlatini hukmronligiga to’g’ri keldi. U tug’ilgan Nishopur va Mashhadni o’z ichiga olgan Xurosonning katta qismi hozirgi vaqtda Eron bo’lib, Xayyom davrida Xurosonning shimoliy qismida Ashxobod, Marv G’arbida Hirot va Balx shaharlari joylashgan edi. III-VII asrlarda Xuroson sosoniylar Eron davlati ixtiyorida bo’lib keyin arablarga o’tdi. IX asrda Xuroson bilan Movarounnahrning markazi Marv shahri bo’lgan. X asrda esa Xuroson va Movarounnahr Somoniylar davlatiga kirdi. U o’z davrining qomusiy olimlaridan sanalardi. SHuning uchun ham, u har doim insonni fan va madaniyatdan bahramand bo’lishini istardi.
Son ildizga teng (x=a)
Ildizlar kvadratga teng (x2=bx)
Kvadratlar kubga teng (ax2=x3)
Son kubga teng (x3=a)
Yuqoridagi qoidalarni asoslab bergan Umar Xayyom Yevklid geometriyasidan farq qiladigan yangi geometriya – “Noevklid geometriya”ga asos soldi. Umar Xayyom algebra fanining rivojiga katta hissa qo’shib, tenglamalarni tavsiflashtirib berdi:Son kvadratga teng (x2=a)
Umar Xayyom tenglamalarning shakllari va ularning yechimini ham ifodalab bergan edi, shuningdek u matematika, algebra, falakiyot fanlariga alohida e’tibor berib, bular insonning aqliy kamolotining asosi deb hisoblaydi:Umar Xayyom tenglamalarning shakllari va ularning yechimini ham ifodalab bergan edi, shuningdek u matematika, algebra, falakiyot fanlariga alohida e’tibor berib, bular insonning aqliy kamolotining asosi deb hisoblaydi:Kimki aqldan biror sabr bor, Umrin bir lahzasin o’tkazmas bekor... ...”Ilohiyot ilmin o’rgan” dedi dil,Agar o’zing bilsang menga bayon qil.“Alf” degan edim “bas” dedi menga,“Bir harf ham yetadi” kim bo’lsa oqil.
Umar Xayyom ta’lim-tarbiyaga doir g’oyalarni quyidagicha tafsirlashtirdik:
Ota-onaga muhabbat.
O’zaro munosabat.
Mehnat va hunar.
Do’stlik va qarindoshlik.
Yomon va yaxshi harakatlar.
Yaxshilik.
Nafs balosi.
Savob va gunoh.
Ustod va shogird kabi nasihat usulidagi to’rtliklarni quyidagicha bayon etgan:Ustod va shogird kabi nasihat usulidagi to’rtliklarni quyidagicha bayon etgan:Bu zamonda aqldan foyda yo’q zinhorAqlsiz kishiga jahon unumdor.Aqlimni olguvchi narsani keltirShunda zero, zamon menga bo’lgan yor.* * *Har kim aql so’ziga solarkan quloqChindan oqibatida bu ho’kiz sog’moq!Zo’r aqling zo’r kelib may sotayapsanAblahlik to’nini kiy, shu ma’qulroq!Dilim ilmlardan mahrum bo’lmabdiDilim ilmlardan mahrum bo’lmabdiBir sir qolmadiki, mafhum bo’lmabdi.Tunu kun o’yladim yetmish ikki yilAngladim - hech narsa ma’lum bo’lmabdi:* * *Begona ham vafo qilsa, jigar mengaQarindoshim jafo qilsa digar menga.Do’stlar inoqlikni qilsangiz odatTez-tez diydor ko’rib o’zni aylang shod.* * *Molu dunyo hasrati qilmasin afgor,Mangu yashar kishi qani qayda bor?Bir necha nafasing tanda omonatOmonatga omonat bo’lmoqlik darkor. Bozorda bir kulol ko’rsatib hunarBozorda bir kulol ko’rsatib hunarBir bo’lak loyni tepib pishirar.Loy ingrab aytadi: “Hoy sekinroq tepMen ham kulol edim sendek birodar”.* * *Bo’lgil doim oqil kishiga o’rtoqNoaqldan butkul qochaver yiroq.Dono senga zahar tutsa ham ichgilQo’l cho’zmagil sharbat tutsa ham ahmoq Umar Xayyom ijodiy faoliyati, uni fanlarga qo’shgan hissasi va odob-axloqqa bag’ishlangan ruboiylari katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.Umar Xayyom ijodiy faoliyati, uni fanlarga qo’shgan hissasi va odob-axloqqa bag’ishlangan ruboiylari katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.Hayotdan o’qigil jahon bahsiniUndan topajaksan jahon naqshini.Aqling elagidan o’tkazib bir-birO’zing ajratib ol yomon-yaxshini.
CHunki biz nazarda tutayotgan davrdan boshlab savod o’rgatish “Qur’on” va “Hadis”larni o’rganish va ulardagi ko’rsatmalarni o’zlashtirib olib bilan birga olib borilgan. SHunga ko’ra, “Qur’on” va “Hadis”lardagi pand-nasihatlar ham olimlar, ham adiblar ijodiga ta’sir etgan. Hadislarning ta’siriga sabab umuminsoniy fazilatlarga alohida urg’u berilgan. Ularda ilgari surilgan musulmonlikning muhim xislatlari: halollik, saxovat, himmat, mehru-oqibat, ehson, sharm-hayo, ilm izlash, muomala qoidalari, axloq mezonlari va boshqalar o’z ifodasini topgan va SHarq adabiyotiga, jumladan, ta’limiy-axloqiy asarlarga ta’sir etgan. Ta’limiy-axloqiy asarlar bevosita Hadislarda ilgari surilgan g’oyalar asosida yaratildi. Hadislar ta’siri Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asaridan boshlanib, Kaykovusning “Qobusnoma”, Ahmad Yugnakiyning “Hibbat ul-haqoyiq”, Sahdiyning “Guliston”, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” va boshqa asarlar negizida ko’rinadi. Ham g’oya, ham mazmun, ham shakl buning dalilidir.
Masalan “Qur’on”da ham, “Hadis”larda ham, ta’limiy-axloqiy dostonlarda ham ilm tahrifi bilan birga, xulq-odob qoidalari, turmush odobi yoritiladi. Xullas, SHarq ta’lim-tarbiyasida ilmni targ’ib etish, xulq-odob qoidalari islomiy tamoyillarga asoslangan, ta’limiy-axloqiy asarlardagi mundarijalarning o’xshashligi ular tayangan ma’naviy zaminga bog’liqdir