Mavzu: Jamiyat falsafasi. Yangilanayotgan O`zbekiston

Xar qanday boshkaruvning markaziy bugini bu xokimyatdir. Jamiyat xayoti, faoliyatini boshkarish ijtimoiy xokimyat orqali amalga oshiriladi. Unda kamida ikki tomonning munosobatida birining irodasiga kura ikkinchisining muayyan xarakatini sodir etishi va yoki etmasligi bilan boglik xolat tushuniladi. Davlat -insonning sivilizasiyasi rivojlanishining maxsuli, xalklar va millatlar xayotining siyosiy shaklidir. Davlatning asosi beligsi jamiyat ijtimoiy xamjamitning mavjudligi bo’lib, bu xamjamiyat milisiya, prokuratura va shu kabilarga tayanadi. Davlat uz faoliyatida ichki va tashki vazifalarni bajaradi. Davlatni boshkarishning asosan 2 xil shakli bor monarxiya va respublika. Davlat xokimyati tuzilishining boshka shakllaridan farkli ularok demokratik jamiyatlarda qonunining ustuvorligi fukarolarning tengligi, asosiy davlat tashkilotlarining pastdan yukoriga saylov yoki referendum (yalpi surov) orqali kupchilikning xoxish-irodasini bilish imkoniyatlari ta’minlanadi.
Jamiyatning iktisodiy va siyosiy xayoti soxalari ma’naviy soxasiz mavjud emas, unda eng oddiy tuygu, xarakat, tajriba, odat va xokozalardan tartib, ijtimoiy ongning barcha darajalari va kurinishlari bu soxalar xodisalarning mavjudligi bilan tagozlangan tashkilotlar, muassasalar jamlanadi. Bu tashkilotlar orqali jamiyatning ma’naviy xayoti boshkariladi.
Jamiyat xayotining iktisodiy va siyosiy tomonlari ilgarilama xarakatda bulganidek, ma’naviyatdagi uzgarishlar natijasitda xam aloxida guruxlar ajralib chikib, ma’naviy ishlab chikarishni amalga oshiriladi. Jamiyat xayotining barcha soxalarida ma’naviy munosobatlar muxim urin tutadi. Bu ongning bachra jixatlari, ma’naviy faoliyat va mavjud goyalar karashlar bilan boglik insoniylik munosobatlardir. Boshka xar qanday ijtimoiy munosobatlarning bu munosobatlar, birinchi navbatda ta’lim tarbiya va kishilarning uzaro xar biriga ta’sir etadigan barcha aloqalarida namoyon buladi. SHu bilan birga ma’anviy munosobatlar maxmuni va mavjudligiga kura, bir-biridan fark xam kiladi. Masalan, ulardan ba’zlari fakat ongda sub’ektiv tarzda mavjud bulsa, boshkalari esa ongdan tashkarida kishilar o’rtasidagi munosobatlarda sub’ektiv, ob’ektiv shaklda mavjud buladi.
Munosobatlarning turini ifodalaydigan jixatlar ichida kishilarning uzaro ma’naviy aloqalarini aloxida kursatish lozim. Bu aloqalarda dastavval kishilik xayotining barcha soxalariga tegishli turli tuman axborotlar almashinadi. Muximi shundaki, bu aloqalar moddiy vositalar (matbuot, radio, televidenie, va boshkalar) yordamida amalga oshiriladi.
Ijtimoiy xayotning ma’naviyat soxasi tarkibida ijtimoiy ong, unda esa mafkura muxim uringa ega. Ma’lumki, uz tabiatiga kura onglilik jarayoniga muayyan yunalish beradi. Buning ta’sirida dunyoqarash, e’tikod, estetik me’yorlar va boshkalar shakllanadi.
Inson uzida tabiylik va imjtimoiylikni mujasamlashtirgani uchun jamiyatning tuzilishi xam tabiiy va ijtimoiy birliklardan iboratdir. Tabiiy birlik nuktai nazaridan karaydigan bulsak jamiyatdagi insonlar birligining asosini irkiy sifatga bulinishi tashkil kiladi. Insoniyatning irkiy farklanishi umumiy tarzda uchta ya’ni ok tanli, kora tanli va sarik tanlilarga bulishimiz mumkin. Buni ba’zi adabiyotlarda evropoid, negroid, mangoloid xam ataladi. Lekin irklarda kishilarning ijtimoiy kiyofasi aks etmaydi.
Agar irk jamiyat a’zolarining muayyan tabiiy sharoitlarga mansubligini bildirsada, oilaviy umumiylik insondagi tabiiylik va ijtimoiylikning uzviyligini ifodalaydi. Oila bu insonning nikox yoki kon-karindoshlikka asoslangan kichik guruxi bo’lib, unda jinslarning farklanishi va jinsiy extiyot bilan takozalangan munosobatlar ijtimoiy ruxiy- axlokiy kurinishda namoyon buladi. Tabiiy moxiyatga kura, oila inson zotini kayta ishlab chikarish vazifasini bajarsa, ijtimoiy ma’noda u kishilar birlashgan ilk bugindir. Jamiyatdagi mavjud munosobatlar iolada xam uz ifodasini topadi. Ruxiy jixatdan oila jinsiy maylning tanlash xususiyatiga xam egaki, buni muxabbat, deyiladi. Tabiiy iktisodiy, ruxiy tomonlarining zarur mujassamlashadi. karor topgan oila odatda mustaxkam buladi. Insoniyat sivilizasiyasining rivojlanishi odatda shu yunalishda oila uchun sharoit yaratadi. Ayni vaqtda oilaviy munosobatlarda teskari yunalishdagi munosobatlar xam uchraydiki, bularning natijasi ularok oilaviy munosobatlardagi salbiy jixatldar xam kuzga tashlanadi. Masalan, oilaning buzulishiga olib keladigan kuydi chikdi okibatida farzandlarning otasiz yoki onasiz usishi yoxud xar ikkisining xayot bulishiga karamay, ularning davlat muassasalari tarbiyasiga utishi va xokozalar.
Kishilar borliqlari ichida sinf tulaligiga ijtimoiy tabiatga egadir. Xozirgacha xech kim insoniyat jamiyat rivojlanishi ibtidoiy davrining nixoyasidan boshlab kishilarning sinfiy tabiatga ega bulganini inkor etgan emas. Manbalarda kayd etilishicha birinchi marta qadimgi Rimda yangi eradan avvalgi 1U asrda kishilarning mulkiy xolatidan kelib chikib, xarbiy maksadlarni kuzlagan xolda muayyan guruxlarga, sinflarga ajralish yuz bergan.
Jamiyat xayotida ma’naviy kadriyatlarning urni va axamitini singdirish vositalari.
Uchinchidan, izchil va tashki siyosatda demokratik totuvlik va kuch ishlatmaslik tamoyili shakllanmokda. Agar yakin vaqtlargacha tajovvuzkorlik va zuravonlik kishini xayotining yuldoshi bo’lib kelganligi nazarda tutilsa, endilikda inson xayoti motivasiyalarda bularning abadiy va majburiyligi asosli tarzda shubxaga olinmokda.
Xozirgi vaqtda murosaga, uzaro makbul karorlarga kelish, zuravonlikka asoslangan tartibotlardan xalos bulish sari xarakatlar kiyinchiliklar bilan buldsa-da uziga yul ochib bermokda. «Konsepsus», murosa, muzokoralar jarayoni kabi atamalar ichki siyosatidan xam, tashki siyosatidan xam tobora kup kullanilmokda.
Turtinchidan, bu dunyoviy ma’noda xam, diniy ma’noda xam ma’naviy xayotdagi birlashtiruvchi jarayonlardir. Xakikatdan xozirgi paytda SHark etiketi va /rab menaliteti, Isloms va Nasroniylik tamoyilari kiyinchiliklari bilan bulsada ,uzaro yakinlashmokda. Tolerantmen (mukobil fikrlarga tokat kilish) sekinlik bilan tobora kattarok uringa ega bulmokda.
Beshinchidan, xozir davom etayotgan millatlararo ,madaniyatlararo tobora yakinlashuvi bu millatlar va madaniyatlarning avtonomligini va betakrorligi noyobligiga putur etkazmaydi. Bu jarayon turli mamlaktalar ichkarisida xam ,davlatlararo munososbatlarda xam ustunlik kasb etib bormokda. Kadriyatlar almashuvi tezlashmokda.
Xalklar uzaro yashash joylarini uzgartirib turishi madaniyatlarining bir biriga utib turishini taxminlamokda. Ularning dialogi polilog kurinishga utib bormokda.
Oltinchidan, ma’naviyat soxasida yuz berishi kutilayotgan intelektual inkilob xam xozirgi va kelajakdagi sharoitlar, kup jixatlardan kodirligi bashorat kilimokda. Darxakikat, xozir voqelikni okilona (rasional) va nookilona (irrasional) ilmiy texnikaviy va egzoterik jixatlarining makbul yakinliklarida uzlashtirish xiyla katta urin tutmokda. Zero, inson ruxiyati turli tomonlarining bir biradn sun’iy uzoklashtirish, ajratib yuborish jiddiy zarar etkazganligi ma’lum bo’lib kolmokda.
SHunday qilib yukoridagilardan kurinadiki, XX 1 asr odamlari donolik kursatib global muammolar echimiga doir kupdan kup anik kullanmalarga sayyoraviy omil, madaniyatda esa insoniy omil, madaniyatda esa insoniy omil axamiyatini tobora oshib borishda xam uz ifodasini topmokda. Bunda borliqning okilona tashkil topganligini tobora chuqurrok tushunib borish va undan ongli foydalanish ayniksa muximdir.