Mavzu: Jamiyat falsafasi. Yangilanayotgan O`zbekiston

Mavzu: Jamiyat falsafasi. Yangilanayotgan O`zbekiston
taraqqiyot strategiyasi falsafiy tahlil ob`ekti.


REJA
1. Jamiyat tushunchasi. Jamiyat tarixiga turlicha yondashuvlar.
Jamiyat yaxlit tizim sifatida.
2. Jamiyat hayotining asosiy sohalari. Taraqqiyot strategiyasi
jamiyatni yangilash va isloh etishning o’ziga xos yo’li.
3.Madaniyat va sivilizatsiya. Milliy va umuminsoniy madaniyat.


Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Jamiyat, ijtimoiy borliq, ijtimoiy munosobat, ijtimoiy aloqa, ijtimoiy ishlab chikarish, ijtimoiy jarayon, sub’ektiv omil, tarixiy qonuniyat, madaniyat, kadriyat, manfaat, shaxs, oila, turmush, ijtimoiy birlik, tabiiy birlik, inkilob, sinflar, tabaka, partiya, jamoat tashkilotlari, siyosat, demokratiya, xokimyat, mexnat, millat, e’tikod, boshkaruv, diktatura.
Mavzuga oid muammolar:
1. Jamiyat tushunchasi va uning falsafiy taxlili maalasi.
2. Jamiyat xayotining asosiy soxalarini rivojlanishi masalasi.

Mavzuning bayoni:Jamiyat masalasi falsafa shugullanadigan asosiy muammolardan bo’lib, bu masalaning yoritilishi turli odam va karashlarda doimo baxs mavzui bo’lib kelgan. Jamiyat moddiy dunyo taraqqiyotining oliy maxsuli inson bilan boglik bo’lib, xayvonlar jamoasida birgalashib tashki tabiatdan instanktiv foydalanish mavjud bulsa insonning jamiyatda zarur moddiy va ma’naviy boyliklarni birgalashib ishlab chikarish yotadi. SHu ma’noda kishilik jamiyati xayvonlar jamoasidan keskin fark kiladi. Ma’lum ma’noda xayvonlar olamida ob’ektiv mavjud bulgan uziga xos turlarning tarixiy rivojisiz insoniyat jamiyati yuzaga kelmagan bular edi.
Jamiyat atamasi "jam’a" suzi tubdan mavjudotlardan boshlab mikdoriy munosobatlarni ifodalaydi va kishilik dunyosiga nisbatan barkarorlik doimiylikni bildirib "jamiyat" shaklini oladi. Jamiyat ijtimoiy mexnat taksimoti asosida shurga, ongga, til va nutkka ega bulgan, bir-birlarining ijtimoiy yordami kumagiga extiyoj sezuvchi insonlar ijtimoiy uyushmasining eng umumiy ilmiy falsafiy atamasidir. Kishilar ob’ektiv tarzda jamiyatga uch xil diniy, ilmiy va falsafiy yondoshishlarni ishlab chikkanlar.
Kishilik dunyosini diniy nuktai nazardan izoxlashda jamiyat xudo tomonidan yaratilgan, deb xisoblanadi. Bunda, birinchi navbatda ijtimoiy jarayonlarda tabiiy uchraydigan turli xolatlar sababi iloxiy izoxlanadi va ular oxir – okibatda takdiri- azalning ifodasi sifatida kursatiladi. Kishilik dunyosini fan nuktai nazaridan izoxlash garchi keyinrok boshlangan bulsada, uning ayrim unsurlari jamiyatning kelib chikish davridan mavjuddir. Jamiyatni ilmiy urganishda dastavval tasvirlash tarzida ish kuradigan tarix fanini nazarda tutmok lozim. Kishilik dunyosini taxlashi jixatdan urganish vazifasini, xar biri uz soxasiga kura iktisodiy, xukukshunoslik, tilshunoslik, ruxshunoslik, siyosatshunoslik, ta’limshunoslik va boshka fanlar bajaradi. Ularda jamiyat turli tomonlarini belgilaydigan munosobatlar va boglanishlar, shuningdek, ularning xususiyatlari ochib beriladi.
Falsafa tarixida jamiyatni urganishda qadimgi yunon mutafakkiri Arastu nixoyatda katta rolь uynagan. Jamiyat bilan boglik fanlar ichida uning siyosat ilmi nixoyatda muxim urin tutadi. Uningcha kishilar dunyosi eng avvalo siyosiy mavjudotlar jamiyatidir. Bu jamiyatda kullar suzlashuvchi xayvonlar deb xisoblangan va jamiyat a’zolari kiritilmagan. Siyosiy xukuklarga ega bulgan kishilargina jamiyatni tashkil etganlar va uni muayyan demokratik qonunlar asosida boshkarganlar.
o’rta Osiyo mutafakkirlari xam jamiyatni tadkik kilishda ancha ishlar kilishdi. Xalifalik xududidagi turkiy davlatlar /aznaviylar, koraxoniylar, Xorazmiylar xududlaridagi madrasalarda xujalik xayoti va ayriboshlash, yosh avlodni ukitish va tarbiyalash, xalklar o’rtasida aloqalar urnatish, xamda ularni tartibga solish kabi ilmiy, amaliy vazifalarni tadkik va targib etishga katta e’tibor berildi. Bu dvrda islom dini aosiy akidalariga mos ravishda jamiyatni tarixiy, xukukshunoslik, jugrofiy, iktisodiy, ruxshunoslik va xakoza soxalarda urganish borasida jiddiy muvaffakkiyatlarga ershildi.
Falsafiy taxlilda jamiyat kishilarning tarixiy karor topgan birgalikdagi faoliyatlari yigindisi, borliqning tabiatdan ajralib chiggan moxiyatan va mazmunan nixoyatda murakkab va oliy kismi deb karaladi. "Jamiyat" tushunchasi quyidagi ma’nolarni kamrab olgan:

1. 
   Jamiyat tushunchasida nafakat xozir yashab turgan kishilarning faoliyatlari, balki ularning utmishi xamda kelajak avlodlar xayoti, ya’ni insoniyat tarixining ilk boshlanishidan tartib uning kelajagiga bulgan barcha tomonlar aks etadi.
   
2. 
   Jamiyat tushunchasida muayyan xoldagi jamiyatlarning uziga xos jixatini xam ifodasini topadi. Masalan, umuman antik davr jamiyati "ovrupaga", "osiyoga" jamiyat va xokozalar.
   
3. 
   Mazkur tushunchada bir-biriga bevosita boglanmagan xolda mavjud bulgan jamiyatlar xam ifodalandiki, bunda ularning shakl va goyasi bilan aloqador jixatlari e’tiborga olinadi. Bularga misol tarikasida qadimgi sAqlar, o’rta osiyo jamiyatlari, yakin SHarkdagi arab jamiyatlari yoki garbiy ovrupadagi jamiyatlar va boshkalarni olish mumkin.
   

Jamiyatning falsafiy talkini kup kirralidir. Jamiyatni sifat muayyanligiga ega bulsak yaxlitlik tarzda karash bunday talkinning markazida turadi. YUzaki karaganda jamiyat uni tashkil etgan kishilarning oddiy yigindisiday kurinadi. Lekin chuqurrok karasa, unda kishilarning bir biri bilan amalga oshirayotgan kupdan-kup munosobatlari mavjudligi, bu munosobatlar uzaro takozlanganligi uzaro ta’sirda ekanligi ma’lum buladi. Kat’iy ma’noda kishilarning borligi ularning munosobatlari orqali ta’minlanadi. Bular tomonidan sodir bulayotganligi tufayli doimo ijtimoiy tabiatga egadir, binobarin, ular ijtimoiy munosobatlardir.
Ijtimoiy munosobatlar birlikda olinganida ijtimoiy borliqning anik tarixiy shaklini ifodalaydi. Ijtimoiy borliqning mazmuniga ega kishilar xayoti jarayonlaridan iboratdir. Bu jarayonlarning asosiy tomonini jamiyat moddiy ma’naviy xayoti tashkil etadi. Ularning boshka tomoni esa ana shu moddiy va ma’naviy xayotni ta’minlash usulining mavjudligi va xarakatini ifodalaydigan ijtimoiy jarayonlardir.
YUkorida ta’kidlaganimizdek, jamiyat iktisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy imkoniyat darajasida ma’lumot berib utamiz. Iktisodiyot soxasi keng ma’noda kishilarning uz moddiy sharoitlarini yuritish, ishlab chikarish bilan boglik barcha faoliyat turlarini uz ichiga oladi. Ana shu faoliyat turlari insonni xayvonot dunyosidan farkini bildiradi. Inson tabiatdan oladiganlari bilan cheklanib kolmaydi balki uni uziga moslashtirib oladi, ya’ni mexnat kiladi va mexnati bilan farklanadi.
Inson mexnati ishlab chikarishdagi shaxsiy jonli tomon xisoblanib, uning okilona sarf etilganligi, mexnat unumdorligida ifodalanadi. Mexnatning unumdorligini oshirish vazifalari mexnat taksimotini chorvachilik, hunarmandchilik, dexkonchilik kelib chikkan. Mexnat taksimoti natijasi uning Aqliy va jismoniy mexnatga bulinishi davom etadi va chorvadorlar ovulidan dexkon kishlogi hunarmandchilikning rivoji va markazlashuvi natijasida shaxarlar ajralib chikkan.
Jamiyat iktisodiy tuzumining falsafiy taxlilida uni tashkiliy- iktisodiy va ijtimoiy –iktisodi munosobatlarsiz tasavvur qilib bulmaydi. Bulardan birinchisi ishlab chikarishni tashkil etish jarayonida kelib chikadigan munosobatlarni ifodalasa, ikkinchisi ishlab chikarish vositalariga bulgan mulkchilik munosobatlarini aks ettiradi. Mulk tushunchasi inson uziga tegishli bulgan narsalar shu jumladan uzining xayoti, jismoniy va ma’naviy kuchlariga egalik kilish xukukiga ega bulgandagina yuzaga keladi.
Mulk odatda ikki shaklda bir birini takoza kilgan xolda xususiy va umumiy shaklda buladi. Jamiyatning taxlilida boshkaruv muammosi xam asosiy urinlardan birini tashkil etadi. Falsafiy tushuncha sifatida boshkaruv jamiyatga tadbikan uning sifat muayyanligini ta’minlasa, tarkibiy unsurlari tartibotini takomillashtirishning maksadga muvofik yunaltirishni ifodalaydi. Jamiyat ikki xil tarzda uz-uzidan va maxsus boshkariladi. Birinchi xil boshkaruv uz navbatida yana ikki xilga, ya’ni stixiyali (an’ana, odat va boshka) va ongli uz-uzini (masalan, oilaviy munosobatlarda) boshkaruvga bulinadi. Bularda, dastavval kuzga tashlanadigan tomon shundaki, boshkaruvda jamiyat yoki uning muayyan tizimi a’zolarining xammasi ishtirok etadi va manfaatlarini lozim tarzda ta’minlaydilar.