Мавзу: жисмоний тарбияда илмий тадқИҚот ишлари м у н д а р и ж а

Ҳаракатларнинг тавсифи. Жисмоний маданият ўқитувчи-лари, мутахассис тренерлар, физкулpтура фаолларигина эмас, балки мавжуд жамият аoзоларинг барчаси ўзҳаракати ваҳаракат фаолиятларини таҳлил қилибгина қолмай, касбдоши, тенгдоши, фарзанди ва бошқаларнингҳаракатлариниҳам таҳлил эта олиши малакасига эга бўлиши зарур.
Ҳаракатлар тананинг фазодаги (бўшлиқдаги)ҳолатига қараб;ҳаракат траекторияси (йўлига);ҳаракатнинг йўналишига;ҳаракат амплитудаси (оғиши)га қараб; бажариш учун сарфланган вақти;ҳаракатни тезлиги;ҳаракатни давомийлиги (узунлилиги); темпи, ритми, кучига қараб тавсифланади.
Юқорида қайд қилинганҳаракатҳолатларини таҳлил қила олсакгинаҳаракатларни тавсифлай олишимиз мумкин.
Амалиётда тананинг фазодагиҳолатини,ҳаракатнинг троекторияси (йўли)га қараб тавсифлаймиз.
Тананингҳолати (позаси) – бўғинлар, тананинг қисмлари (бўлаклари) нингҳаракати фазодаҳаракатнинг маълум элемент-ларини юзага келтиради. Гавда қисмларини фазода энкайган, букрайган, танани айрим аoзоларини йиғиштирилганлиги,ҳаракатлар давомида бу позалар ва туришларни узлуксиз ўзгариб туриши ваҳ.к.лар ўз навбатида жисмоний юкнингҳажмини ортишига олиб келади.
Тананинг вертикалҳолати – осилиш ва таянишлар, горизонталҳолатлар, горизонтал мувозанат сақлашлар, аралаш осилишлар, таянишлар ваҳ.к.лар. Танани энгаштирилган, букланганҳолатлари: таяниб етишлар, энкайганҳолда оёқлар билан олдинга, орқага, ён томонларга «катта қадамлар».
Тананинг айрим бўғинлариҳаракатлари – инсон жисми-нинг ажратиб олинган қисмидаги икки биологик звенони фазода туриш жойини ўзгариши бўлиб, букиш ва тўғрилашдек соддаҳаракат вазифалариниҳал қилишга йўналиш бериши мумкин. Индивидҳаракат фаолиятида унинг жисми бўғинларидагиҳаркатлар бир вақтнинг ўзидаги, кетма-кет, қатор, оҳиста бажариладиган навбатма-навбат, ёки давомийлиги қисқа, узун бўлганҳаракатларга бирлашиши мумкин. Шуниҳисобигаҳаракатларни энг соддасидан энг қийинигача бўлганҳаракат вазифаларниҳал қилиш имкони яратилади.
Ҳаракат координатлари – тўғри чизиқ ва бурчак ўлчовларида аниқланадиган тананинг бошқа қисмига нисбатан фазовий чегараси,ҳисоблаш бошлангунгача гавданинг ёки унинг бўлакларини нисбатан қаердалиги (старт чизиғи, гимнастика жиҳози, уни ўқи ва бошқалар)га нисбатан аниқланади.
Тананингҳолатлари ичида машқни бажаришни бошлашдан олдингиҳолат - «дастлабкиҳолати» деб аталадиган қисми, машқ техникасини ўзлаштириш ёки бажаришда муҳим аҳамият касб этади. Олдинига у анатомо-физиологик вазифаниҳал этиши эoтиборга олинса, бошқа томондан, шуҳаракатни бажарилишига ижобий ёрдам беради. Дастлабкиҳолатҳаракатни бажаришни бошлаш учун энг оптималҳолат бўлибҳаракат бошлангандан кейин бажариладиганҳаракатларнинг кетма-кетлилигига қулай-лик яратади. Спринтер учун «паст старт», дарвозабон учун «тўпни кутишҳолати» ваҳ.к.лар. Буҳолатларни академик Ухтомский оптимал ҳолат деб атади. Кўринишидан дастлабкиҳолат осойишта бўлсаҳам аслида организм энергия сарфлаш билан қатор мускуллар гуруҳи мускул иши бажаришга пухта тайёргарлик кўраётган, нафас олиш, нерв, юрак-томир тизими, модда алмашинувидек кенг физиологик жараён авжида бўлади. Дастлабкиҳолатни жисмоний машқ бажаришдагина аҳамияти катта бўлмай машқ давомида танани қандайҳолда (ҳолатда-позада) туришиҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Спринтер, стайер, марафончи, чанғида, конpкида югурувчиларнинг гавдаларини вертикаллигини маълум градусга ошганҳолда ушлаши машқни самарадорлигига маълум даражада (узунликка, баландликка, сакровчининг депсинишдан кейингиҳолати) ижобий ёки салбий таъсир этади.
Айрим спорт турларида ва жисмоний машқларда тананинг умумийҳолати билан унинг айрим қисмлари (бўлаклари)нингҳолати биомеханик мақсадга йўналтирилган бўлибгина қолмай (конpкида фигурали учувчилар, гимнастлар, акробатлар, сувга сакровчилар ва бадиий гимнастикалар)ҳаракатларни кузатаёт-ганларда ёки уни бажарувчиларда эстетикҳис туйғуни шакл-лантиради ва уларга завқ беради.ҳаракатларнинг равонлиги, кетма-кетлиги, эркинлиги, қийинчиликсиз бажариш инсон жисмининг қандайҳолатдалигига боғлиқлиги жисмоний машқ-лар техникасини эгаллашда,ҳаракатни ўргатиш жараёнида, хатоларни аниқлаш ва уларни тузатишда муҳим ролp ўйнайди.
Ҳаракатнинг йўли (траекторияси) жисмоний машқ техникасини ўзлаштиришда, уни намойиш қилишда муҳим аҳамиятга эга. Машқни бажаришда танаҳаракати йўлининг қандай шаклдалиги, йўналиши ваҳаракатнинг амплитудаси қандайлигини аниқлай олсак, ажратсакгина гавданинг (ёки унинг қисмлари)ҳаракатини аниқлаймиз. Инсон органзмининг анатомиясини турлича экани бир хилҳаракатни бажаришдаҳар бир индивид учун турличаҳаракат йўлини танлашни тақазо қилади.
Ҳаркатнинг шаклига қараб уларнинг тўғри чизиқ бўйлаб бўлиши мумкинлиги аниқланди. Кузатишлар шуни кўрсатадики, индивиднингҳаракатиҳеч қачон тўғри чизиқ бўйлаб эмас, балки оддийҳаракатларҳам қатор мускуллар гуруҳини турлича айланмаҳаракатлардан иборат. Уларни организмининг энергия сарфлаши учун самарали томони катта бўлиб, тананинг маълум бўлаклар-дагиҳаракатлар орқали катта куч сарфлаш лозим бўлганҳаракатларни бажара олиш имконининг яратилишидир. Маса-лан, боксчи зарбаси учун елка мускулларининг маълум қисмигина турличаҳаракат қилсагина бас, лозим бўлган мақсад амалга ошади.
Ҳаракатнинг йўналиши – машқнинг эффективлиги шунда ортадики, бажарилиши лозим бўлганҳаракат учун керак бўлган мускуллар машқнинг техникасини аниқ, равон бажаради қўлларни тирсакдан кўкрак олдида кафтларни пастга қилиб букганҳолда «ривок»ларнинг бажарилиши кўкрак мускулларини таранглатади ва бўшатади. Агар шуҳаракатни тирсакни бир оз пастга туширганҳолда бажарсак, машқ ўз аҳамиятини йўқотади. Баскетбол тўпини саватга тушириш учун тўпнинг йўналишини олти градусдан тўрт градусгача ўзгартириш тўпни саватга тушиши имкониятини йўқга чиқариши мумкин.
Инсон танаси пастга-юқорига, олдинга-орқага, ўнга-чапга, томон йўналишда ҳаракат қилади.
Ҳаракатни аплитудаси –ҳаракатнинг оғишидир. Физикада амплитуда деб маятникнинг тинчҳолатига нисбатан ўнг ва чапга оғиши (градуслари) тушунилади. Бизда эса тананинг айрим қисмларининг оғишҳаракати тушунилади. Тўғри йўналишдагиҳаракатнинг амплитудаси қадамнинг узунлиги (75см) ёки шартли белгисига қараб, ярим, тўла ўтириш ва бошқалар орқали аниқланади. Одам танасининг айрим қисмларнинг амплитудаси ўша тананинг бўғинлари эластиклигига боғлиқ бўлади.
Ҳаракатлар актив ва пассив мускул қискаришида рўй беради. Спорт тренировкасида, турмуш шароитида бўладиган ишларҳаракатнинг амплитудасига боғлиқ. Катта қўзғалиш учун мослаштирилмаган мускулни катта амплитудадаҳаракат қилишга мажбур қилиш шикастланишга олиб келади. Агардаҳаракатнинг амплитудаси қўйилган вазифа талабларига жавоб бермаса, уҳаракатлар аниқҳаракатлар сифатида намоён бўла олмайди.ҳаракатлар ажралиш вақтларига кўраҳам тавсифланади.
Ҳаракатнинг тезлиги деб инсон жисмини ёки уни айрим бўлагини маълум вақт бирлиги ичида фазода ўрин алмашиши тушунилади. Бошқачасига – тезлик йўл узунлигини тананинг ёки уни маълум қисмини шу йўлни босиб ўтиш учун сарфланган вақтга нисбати билан ўлчанади. Тезликни аниқлашда метр секунддан фойдаланилади. Йўлнингҳамма нуқталаридаҳаракат тезлиги бир хил бўлса, буҳаракат маромли текисҳаракат ёки йўлнинг айрим нуқталарида тезликҳар-хил бўлса, буҳаракат маромсиз нотекисҳаракат деб тушунилади. Қисқа вақт давомида тезликни оширилиши тезланиш деб аталади.
Ҳаракат ижобий ва салбийҳам бўлиши мумкин.ҳаркат юқори тезликда бошланиб, мароми тезлашиб ва секинлашиб турса, бу кабиҳаракат кескинҳаракат деб номланади. Одамда доимий тезлик ва тезланиш билан бажариладиганҳаракатлар онда-сонда учрайди. Бундан ташқари, техникаси тўғри бажарил-ган жисмоний машқларда бирданига тез ёки сакрашлар билан бажариладиган машқлар бўлмайди. Нотўғри бажарилган машқ-лар тезлиги тез сакрашлар орқали бажарилади.
Айримҳоллардаҳаракатнинг тезлиги деганда, тананингҳаракат тезлиги тушунилмай, унинг айрим бўлаклари (қисмлари) тезлигиҳам тушунилади. Юқоридагилар, бўғинларнинг узун–калталиги, ташқи муҳит таъсири, қаршилиги,ҳаракат қобилият-ларининг турли-туманлигидек бошқа факторларгаҳам боғлиқ бўлиб тезликни намоён қилишда етакчи ўринни эгаллайди. Спортчидаҳаракат тезлиги асосий сифатлардан биридир. Тезликни юқори бўлиши юқори кўрсаткич омилидир. Тезлик намоён қилишдан кўра уни ушлай олиш (мусобақа, машқ бажариш давомида) муҳим ролp ўйнайди. Тезликни олдиндан режалаштирилган жадвал бўйича ушлай олиш мунтазам машғулотлар орқали эришилади.
Ҳаракатни давомийлиги.ҳаракатни узоқ давом этишида асосий ролни тананинг қисмлари эгаллайди. Машқни бажа-рилиш муддатини ўзгартириб, яъни бажарилиш вақтини озайти-риб ёки кўпайтириб, дарснинг умумий нагрузкасига таъсир этиш мумкин. Жисмоний машқлар техникасидаҳаракатни айрим звеноларини узунлиги (улоқтириш учун югуриш, сузишда қулоч отиш, чанғида сирғаниш ваҳ.к.) катта аҳамиятга эга бўлиб, бажарилаётган иш ёки уни муддатиҳақида ахборотлар бериб турилади.
Ҳаракатнинг темпи дегандаҳаракат циклининг қайтари-лиш частотаси ёки маълум вақт бирлиги ичида бажарилганҳаракат тушунилади. Юриш темпи минутига 120-140 қадамдан, эшкакни сувга ботириш тезлиги 30-40 маротаба бўлади. Темп билан тезликни фарқлашимиз лозим. Масалан, қўлни бир темпда турли баландликка кўтариш ва тушуриш аракатини такрорлаш мумкин, лекин бунда қўлҳаракати тезлиги турлича-дир. Югуриш қадамларининг узунлиги бир хил бўлмасада, қадам частотаси бир маромда бўлса югуриш тезлигиҳам турли хилда бўлади.