Мавзу: кириш. Экологиянинг назарий асослари. ЎЗбекистонда атроф-муҳит ҳолати. Экологик қонун ва қонуниятлар. Экологик омиллар ва уларнинг турлари, антропоген ўзгаришлар

1-МАВЗУ: КИРИШ. ЭКОЛОГИЯНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ. ЎЗБЕКИСТОНДА АТРОФ-МУҲИТ ҲОЛАТИ. ЭКОЛОГИК ҚОНУН ВА ҚОНУНИЯТЛАР. ЭКОЛОГИК ОМИЛЛАР ВА УЛАРНИНГ ТУРЛАРИ, АНТРОПОГЕН ЎЗГАРИШЛАР.

РЕЖА:

• Экологиянинг назарий асослари
• Ўзбекистондаги атроф-муҳитнинг ҳолати
• Антропоген ўзгаришлар
• Экологик омиллар
• Экологик қонуниятлар

ЭКОЛОГИЯ- организмларнинг ўзаро ва атроф-муҳит билан алоқадорлигини ўрганадиган биологик фан тушунилади. Экология атамаси фанга биринчи бўлиб, немис олими Эрнест Геккель 1866 йили киритган. Бу атама мазмуни (грегча “ойкос” уй, яшаш жойи, “логос”-фан). “Табиат –инсон-жамият” тизимининг эволюцион ривожланиши тарихида бешта ижтимоий экологик босқични ажратиш мумкин:

5 ижтимоий экологик босқич:

Ибтидоий босқич
Аграр босқич
Индустриал босқич
Техноген босқич
Ноосфера босқичи

Узоқ вақт давомида инсонлар тайёр маҳсулотлар билан озиқланиб, ов билан кун кечирганлар. Кейинчалик меҳнат ва ов қуроллари такомиллаштириш, хайвонларни хонакилаштириш, айрим ўсимликларни етиштириш билан инсоният овқат таъминоти малакасини хал қилган.

• Узоқ вақт давомида инсонлар тайёр маҳсулотлар билан озиқланиб, ов билан кун кечирганлар. Кейинчалик меҳнат ва ов қуроллари такомиллаштириш, хайвонларни хонакилаштириш, айрим ўсимликларни етиштириш билан инсоният овқат таъминоти малакасини хал қилган.
• Бу даврга келиб инсон таъсирининг кучайиши ўрмонларнинг кесилиши, ерларнинг шўр босиши, дастлабки чўлланиш вазиятларикузатилган.
• Бу даврга келиб хилма хил табиий ресурслардан фойдалана бошланди. Жамиятнинг табиатга таъсир этиш даражаси янада ортиб борган.
• 19 аср аҳоли сони 1 млрд. Кишидан ошган, табиий ресурсларни қазиб олиш ва ишлатиш хажми ўсган, айрим ўсимликлар ва хайвон турлари қирилиб кетган.
• Аҳоли сонинг ўсиши табиатга таъсирининг кучайиши натижасида глобал экологик муаммолар келиб чиқди.

Антропоген ўзгаришлар ва уларнинг турлари

Антропоген ўзгаришлар деб - жамиятнинг ўз эхтиёжини қондириш учун табиатдан турлича фойдаланиши ва бунинг натижасида табиатда вужудга келадиган ўзгаришларга айтилади.

• Антропоген ўзгаришлар 2 хил бўлади:
• 1) Асосий (бирламчи) антропоген ўзгаришлар
• 2) Иккиламчи антропоген ўзгаришлар

Асосий антропоген ўзгаришлар асосан ўрмонларнинг кесилиши, янги ерларнинг ўзлаштирилиши, ботқоқлиқларнинг қуритилиши, саноат ва агросаноат корхоналарнинг барпо этилиши, янги шаҳарларнинг бунёд этилиши натижасида вужудга келади.

Иккиламчи антропоген ўзгаришлар эса, асосий антропоген ўзгаришларнинг амалга ошириш ва фаолият олиб бориш натижасида вужудга келади.

Организмларнинг ташқи муҳит шароитларида мослашиши- адаптация дейилади. Организмга таъсир кўрсатадиган ташқи муҳит элементлари Экологик омиллар дейилади. Экологик омиллар 3 гуруҳга бўлинади:

1) Абиотик омиллар (жонсиз омиллар)

а) иқлим омиллари –харорат, радиоактив нурлар, ёруғлик

б) эдафик омиллар –тупроқнинг механик ва кимёвий таркиби, физик хусусиятлари

в) орографик омиллар –рельеф шартлари

2) Биотик омиллар (жонли омиллар) –барча жонли организмларнинг ўзаро таъсири.

а) фитоген-жамоадаги ўсимликларнинг бир-бирига таъсири

б) зооген- жамоадаги ҳайвонларнинг бир-бирига таъсири

в) Микробоген ёки микоген-микроорганизмлар ва замбруғларнинг таъсири.

3. Aнтрoпoген oмиллaр–инсон фаолиятининг табиатгa таъсири. Бунда омиллар салбий ва ижобий бўлиши мумкин.

3. Aнтрoпoген oмиллaр–инсон фаолиятининг табиатгa таъсири. Бунда омиллар салбий ва ижобий бўлиши мумкин.

Экoлoгик қoнуниятлaр. Экoлoгик oмиллaрнинг oргaнизмгa тaъсир этиш xaрaктери қaнчaлик xилмa-xил бўлмaсин улaрнинг бaрчaси учун қуйидaги бир нечa умумий экoлoгик қoнуниятлaрни кўрсaтиш мумкин:

Экoлoгик oмиллaр oргaнизмгa хaддaн тaшқaри кучли (мaксимум) ёки кучсиз (минимум), ёки ўртaчa (oптимум) дaрaжaдa тaъсир этиши мумкин. Oмиллaрнинг қулaй тaъсир кучи oптимум зoнa деб қaрaлaди вa ундaн қaнчaлик узoқлaшгaн сaри ушбу oмиллaрнинг нoқулaй тaъсир этиши oртиб бoрaди. Шундaй қилиб ҳар бир oмилнинг oптимум, минимум вa мaксимум тaъсири бўлaди.

Oмилнинг минимум вa мaксимум тaъсир этиши «критик нуқтa» деб қaрaлaди. Oргaнизмнинг oмиллaргa нисбaтaн критик нуқтaлaр oрaсидaги чидaмлилик чегараси, унинг «экoлoгик вaлентлиги» дейилaди.

1-рaсм. Бaъзи бир бaлиқлaрнинг экoлoгик плaстиклилиги (Л.И.Светкoвa вa бoшқaлaр «Экoлoгия» китoбидaн).
Aйрим ҳолдa oлингaн экoлoгик oмиллaргa нисбaтaн экoлoгик вaлэнтликлaр йиғиндиси турнинг «экoлoгик спектри»дейилади.
Муҳитдaги меъёрдaн aнчa узoқлaшгaн экoлoгик oмил чеклoвчи ҳисоблaнaди, яъни oргaнизмнинг ушбу шaрoитдa яшaши энг қуйи дaрaжaдaги oмил билaн белгилaнaди. Мaсaлaн: чўлдa oргaнизмлaрнинг кенг тaрқaлишигa сув вa юқори ҳaрoрaт чеклoвчи oмил бўлиб ҳисоблaнaди. Бу экoлoгиядa «чеклoвчи oмиллaр қoидaси» деб юритилaди.

Cукцессия ходисаси. Бирор бир биогеоценозни бир неча йил давомида кузатиш орқали унинг табиий ва антропоген омиллар таъсрида ўзгаришининг гувоҳи бўлиш мумкин. Экотизимларнинг маълум вақт ўтиши билан бирининг иккинчиси билан алмашиниш ходисаси “сукцессия” (лотинча сўздан олинган бўлиб кетма кетлик маъносини билдиради) дейилади.

• Cукцессия ходисаси. Бирор бир биогеоценозни бир неча йил давомида кузатиш орқали унинг табиий ва антропоген омиллар таъсрида ўзгаришининг гувоҳи бўлиш мумкин. Экотизимларнинг маълум вақт ўтиши билан бирининг иккинчиси билан алмашиниш ходисаси “сукцессия” (лотинча сўздан олинган бўлиб кетма кетлик маъносини билдиради) дейилади.