Mavzu: Kollektor zovur suvlaridan ekinlarni sug`orishda foydalanish yo`llari

MAVZU: Kollektor zovur suvlaridan ekinlarni sug`orishda foydalanish yo`llari
Reja:

1. 
   Sug’orishning asosiy turlari va ularning qo’llanish shartlari.
   
2. 
   Sug’orish usullari va ularga qo’yiladigan talablar
   
3. 
   Sug’orish turi va unga mos bo’lgan sug’orish usulini tanlash shartlari
   
4. 
   Yer ustidan sug’orish usuli va uning turlari
   
5. 
   Yoki nlarni egatlab sug’orish
   
6. 
   Sugorishda kollektor­zovur suvlaridan foydalanish
   

Sug’orish - suv manbaidan keluvchi suv bilan tuproq’ni sun'iy ravishda namlashdan iboratdir. Sug’oriladigan maydonda bog’lanaetgan suvni taqsimlash usullariga sug’orish usullari deyiladi.
Sug’orish usullariga quyidagi talablar quyiladi:
-sug’orish suvini tuproq’ unumdorlik elementi - tuproq’namligiga aylantirishni ta'minlash;
-tuproq’ni qumoq (kuzilama) strukturasini saqlash ;
suvni tashlamay va chuqur gorizontallarga shimilib ketishiga yo’l qo’ymay undan mumkin qadar ko’proqfoydalanishni ta'minlash ;
yoki nni parvarishlash va uni yig’ishtirib olishda mexanizmlar ish unumdorligini oshirish .
Beshta asosiy sug’orish usuli: er ustidan sug’orish , emg’irlatib sug’orish va tuproq’ichidan,tomchilatib sug’orish va subirrigasiya usullari bor.
Yer ustidan sug’orishda suv sug’oriladigan maydon yuziga oqib tarqaladi va og’irlik kuchi ta'siri hamda kapilyarlar orqali tuproq’qa singiydi . Bu usulni qo’llash uchun sug’oriladigan dala yuzini tyoki slash, egatlar yoki pollar olish talab etiladi. Ko’pchilik xollarda erning birmuncha nishab bo’lishi ham kifoya qiladi.
YEmg’irlatib sug’orishda suv maxsus emg’irlatuvchi qurilmalar vositasida dalaga emg’ir qilib sochiladi.
Tuproq’ ichidan sug’orishda erning xaydaladigan qatlami ostiga quvurlar vositasida suv beriladi.
Bostirib, taxtalar olib va egatlar bo’yicha sug’orish , er ustidan sug’orish usullariga kiradi.
Bostirib sug’orishda cheklar suvlar to’lg’iziladi. Bu usul tuproq’ning g’oyatda zichlashib yuboradi. U odatda cheklarni xozirlashga, erni yaxshilab tyoki slashga va birqancha xollarda zovur tarmoqlarini qurishga katta dastlabki xarajatlar talab qiladi.
Taxtalar olib sug’orishda suv dala betida qatlam bo’lib oqadi.
Suvni o’rtaga singdiradigan tuproq’da , qatqaloqhosil qilishga unda moyil bo’lmagan tuproq’da hamda joyning nishabligi 0,01-0,1 gacha boradigan erlarda taxtalar olib sug’orish mumkin. Odatda sug’oriladigan polosa eni seyalkaning qamrash eniga baravar keladi. U relef sharoitlariga ko’ra o’zgarishi mumkin. Ba'zan sho’rlangan tuproq’larda , piez etishtirishda taxtalar olib sug’orish ishlatiladi.
Egatlar buylab sug’orish sabzavot yoki nlari va kartoshkani er ustidan sug’orishning asosiy usulidir. Sabzavotchiliqda qo’llanuvchi keng qatorlar eqish va ko’chat o’tqazishda egatlar yoki ndan ortiqcha foydali maydonni olmaydi.
Egat buylab sug’orish ikki xil : etagi berk egaklar va ochiqegatlar buylab amalga oshiriladi.
Sug’orish sifati va qo’yiladigan suv sarfi sug’orilaetgan egatning chuqurligi, kesimi va uzunligi hamda quyilaetgan suv oqimining miqdoriga ko’p jixatdan bog’liqbo’ladi.
Etagi berk egatga suvni jildiratib berib egat to’ldiriladi yoki egatga takror suv beriladi.
Oqava egat buylab sug’orishda quyilaetgan suvning miqdori 0,2 dan 1 l/s gacha o’zgarib turadi hamda uchastka tuprog’i va relefining suv singdirish qobiliyatiga bog’liqbo’ladi.
Yer sirtidan sug’orishni mexanizasiyalash va avtomatlashtirish uchun sug’orish agregatlaridan foydalaniladi. Ular kanallar yoki suv manbalaridagi suv sathidan yuqorida joylashgan erlarni, shunigdek nishabligi kichik maydonlarni sug’orishga imkon beradi. Sug’orish agregatlari yoki n sug’orishda mehnat unumdorligini ancha oshiradi, egatlarga suvni tyoki s taraydi.
Yer ustidan egat buylab sug’orishda va taxtalarga suv quyib sug’orishda muvaqqat sug’orish tarmog’i va uqariqlar bo’ladi. Ular ikki prinsipial sxemaga asosan buylama va kundalang joylashishi mumkin. Buylama sxemalarda sug’oriladigan egatlar va polosalar muvaqqat ariq buylab olinadi, kundalang sxemada esa muvaqqat ariqqa tik olinadi. Birinchi sxemada muvaqqat suvi uqariqorqali sug’orish elementlariga o’tadi, ikkinchi sxemada esa bevosita muvaqqat ariqdan , exud relef notyoki s bo’lsa, rostlovchi egatlardan o’tadi. Nishabligi kichik (0,006) uchastkalarda buylama sxema , nishabligi 0,006 dan yuqori uchastkalarda esa kundalang sxema qabul qilinadi.
Sugorishda kollektor­zovur suvlaridan foydalanish

Sugoriladigan yerlarning tobora kengaya borishi bilan suv takchilligi kuchli sezilayotgan Markaziy Osiyoda koʼshimcha suv zaxiralari axtarish muxim vazifalardan biri xisoblanadi. Shu boisdan kishlok xoʼjaligida maxalliy suv resurslari – kollektor-zovur minerallashgan suvlari, sizot suvlar, chikindi va okova suvlardan keng foydalanish suv xoʼjaligi va meliorativ nuktai nazarlaridan katta axamiyat kasb etadi.

Shoʼrlangan yerlarda kollektor-zovur suvlari turlicha minerallashganlikka ega. Sugoriladigan yerlarda kollektor-zovur suvlari yer usti suvlarini ifloslantiruvchi asosiy manbalardan biri xisoblanadi. Sugorish suvlarini tarkibidagi tuz mikdoriga koʼra 5 ta guruxga ajratish mumkin (12- jadval).
jadval
Suvlarning minerallashganlik darajasiga (g/l) koʼra guruxlari
T.r. Minerallashganlikka koʼra
guruxlar Kuruk koldik Xlor ioni
1 Chuchuk <1­1,5 0,15­0,30
2 Kam minerallashgan 1,5­3,0 0,20­0,50
3 Oʼrtacha minerallashgan 3,0­5,0 0,25­0,70
4 Kuchli minerallashgan 5,0–8,0 0,30–1,00
5 Namakob 8,0­10,0 va undan ortik >1,00

Kollektor-zovur suvlaridan kishlok xoʼjaligida foydalanish kuyidagi afzalliklarga ega: suv zaxiralari koʼpayadi, joylarda bevosita ishlatilganligi tufayli magistral va taksimlash kanallari kurish talab etilmaydi, tarkibida okiziklar kam va tuzlar koʼp boʼlganligidan sugorish tarmoklarini loyka va begona oʼtlar kam bosadi, sugorish tizimiga suv manbalaridan kam suv olinganligi evaziga suvni filьtratsiyaga sarfi kamayadi, sizot suvlarning satxi pasayadi.

Sugorishda minerallashganligi 5–6 g/l. gacha boʼlgan zovur suvlaridan jaxonning koʼp mamlakatlarida ­ АKSh, Tunis, Jazoir, Eron va boshka ­ keng mikyosda foydalanib kelinmokda.

Markaziy Osiyo va Kavkazorti davlatlarida minerallashgan suvlardan goʼza, sazbavot, poliz ekinlari, tokzorlarni sugorishda juda kadimdan ishlatilmokda. Oʼzbekistonda minerallashgan suvlardan foydalanish mikdori yilning suv bilan taʼminlanganlik darajasiga bevosita boglik boʼlib koldi. Kollektor-zovur suvlarini minerallashganlik darajasining nisbatan kam boʼlishiga (1,37­1,62 g/l) karamay Namangan, Аndijon viloyatlarida ayrim yillari ularning atigi 3,5­4,3 foizigina foydalanilgan.
Sirdaryo viloyatida minerallashganligi 1,39 (xlor – 0,16) g/l boʼlgan zovur suvlari yiliga 2,5 km3 dan ortik mikdorda deyarli 3000 ga yerni sugorishda koʼllanilmokda. Vertikal zovur suvlari respublika mikyosida 2 km3 dan koʼp boʼlib, ularning minerallashganligi 0,5­1,14 (xlor – 0,02­0,11) g/l. ni tashkil etadi. Suv tankis 1982 va1986 yillarda respublika boʼyicha sugorish uchun 2002,1 va 2134,6 mln. m3 kollektor-zovur suvlari olingan boʼlsa, 1984 yil 1369,1 mln. m3 suv ishlatilgan xolos.
Minerallashgan kollektor-zovur suvlaridan foydalanish mumkinchiligi kator tajriba stantsiyalari (Markaziy meliorativ, Fargona, Buxoro, Xorazm) tomonidan atroflicha oʼrganilgan. Baʼzi maʼlumotlar kollektor-zovur suvlarini tuprok va oʼsimlikka zararli taʼsir etishini koʼrsatsa, ayrimlari ijobiy natijalarga erishish mumkinchiligini eʼtirof etadi. Minerallashgan suvlardan foydalanish samarasiga ekinning biologik xususiyati va tuz taʼsiriga chidamliligi, tuprokning suv-fizik xossalari va zovurlashtirilganlik darajasi, suvning minerallashganligi va tuz tarkibi kabi omillar kuchli taʼsir etadi.
Mirzachoʼlning kadimdan sugorib kelinayotgan yerlarida minerallashganligi 3 (xlor 0,3) g/l boʼlgan suvlardan uzok yillar davomida foydalanish tuprokning meliorativ axvolini yomonlashuviga va xosildorlikni pasayishiga olib kelmaydi. Xlor mikdorining 0,5 g/l. dan ortishi tuprokning shoʼrlanish xavfini tugdiradi.
Suv bilan kam taʼminlangan yillari kollektor-zovur suvlaridan goʼzani sugorish va shoʼr yuvishda keng foydalanish mumkinchiligini koʼrsatadi. Bunda suvlarning minerallashganlik darajasini ruxsat etiladigan mikdori yengil va oʼrtacha kumok tuproklarda kuruk koldik boʼyicha 3­4 g/l, xlor ioni boʼyicha 0,5 g/l. gacha, ogir kumok va soz tuproklarda tegishlicha 2,0­2,5 va 0,5 g/l. gacha boʼlishi tavsiya etiladi.
Korakalpogiston respublikasining xloridli va sulьfatli oʼrtacha shoʼrlangan tuproklarida goʼzani sugorish uchun tarkibida kuruk koldik 2­3 g/l va xlor ioni 0,4­0,5 g/l boʼlgan zovur suvlari foydalanilganida sugorishlar arafasidagi tuprok namligi chegaraviy dala nam sigimiga nisbatan 80­65 foiz boʼlishi maksadga muvofikdir, bunda sugorish sxemasi 1­3(4)­0 koʼrinishda boʼladi. Mirzachoʼlning kadimdan sugorib kelinayotgan boʼz-oʼtloki tuproklarida minerallashgan suvlardpn foydalanish oºibatida gumus
Kollektor-zovur suvlaridan foydalanishda ularning tarkibidagi tuzlarning ruxsat etiladigan mikdorlarini bilish muxim xisoblanadi. Bunda suvning tarkibidagi tuz mikdori va tarkibi tuprok xossalari xamda sugoriladigan yerlarning meliorativ axvoli kabi omillar eʼtiborga olinadi.
Tuprokning suv oʼtkazuvchanligi va zovurlashtirilganlik darajasi yaxshi, sizot suvlari chukurda joylashgan yerlarda suv tarkibidagi tuzlarning yoʼl koʼyiladigan mikdori yukori boʼladi. Sugorish uchun ishkoriy (Na2CO3) shoʼrlangan suvlar yaroksiz xisoblanadi. Natriy kationi koʼp boʼlgan suvlardan foydalanish xam maksadga muvofik emas, chunki u tuprokni shoʼrtoblanishga olib keladi. Oʼzbekistondagi kollektor-zovur suvlarining gidroximiyasi oʼrganilgan boʼlib, suvlarning sifatiga koʼra yaxshi, konikarli, konikarsiz, umuman yaroksiz toifalarini ajratilgan xamda ularni koʼllash sharoitlari boʼyicha tavsiyalar berilgan (jadval).
jadval
Minerallashgan zovur suvlarining toifalanishi

Suv
sifati Cl :SO4 nisbatiga koʼra tuzlar mikdori

<0,2 0,2­0,4 0,4­0,6 0,6­0,8 0,8­1,0 1,0­1,2
Yaxshi 1,0
0,05 0,8
0,1 0,6
0,1 0,4
0,1 0,3
0,1 0,2
1,0
Koʼshimcha tadbirlarsiz xar kanday tuprok sharoitida ishlatish mumkin
Koni-karli 1,0-2,5
0,1-0,2 0,8-2,0
0,1-0,25 0,6-1,5
0,1-0,3 0,4-1,0
0,1-0,3 0,3-1,0
0,1-0,3 0,2-0,6
0,1-0,3
Xar yillik profilaktik sugorishlar va yetarlicha zovurlashtirilgan oʼrtacha mexanik tarkibli tuproklarda ishlatish lozim
Koni-karsiz 2,5-6,0
0,2-0,5 2,0-9,0
0,3-0,8 1,5-4,0
0,3-0,9 1,0-3,5
0,3-0,1 1,0-3,0
0,3-1,1 0,6-2,5
0,3-1,1
Yetarlicha zovurlashtirilgan yengil mexanik tarkibli tuproklarda
xar yillik shoʼr yuvish sharoitida ishlatish lozim
Umuman yaroksiz 6
0,5 5
0,8 4
0,9 3,5
1,0 3
1,1 2,5
1,1
Juda imkoniyat boʼlmagan xollardagina yetarli darajada zovurlashtirilgan yengil tuproklarda ishlatish mumkin (bunda oʼsimliklarning tuzga chidamliligi va rivojlanish davrlari xisobga olinadi)

Izox: suratda – suvning umumiy minerallashganligi, g/l; maxrajda ­ unga mos keluvchi xlor mikdori, g/l.

Koʼpgina ilmiy maʼlumotlarni umumlashtirish orkali koʼrish mumkinki, turlicha tuprok meliorativ sharoitlarda goʼzani sugorishda suvlarning ruxsat etilgan minerallashganlik darajalari turlichadir (14- jadval).

Foydalanilgan adabiyotlar:


1.Axmedov X.A. Zax q’ochirish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1975.
2.Axmedov X.A. Sug’orish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1977.
3.Kostyakov A.N. Osnov meliorasii. M., «Seldxozizdat», 1960.
4.Raximbaev F.M. Shukurlaev X.I. «Zax q’ochirish melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat»., 1996 .
5.Raximbaev F.M. Hamidov M.X. «Q’ishloq’ xo’jalik melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat», 1996 .