Мавзу: Комил Хоразмий

1–asosiy masalaning bayoni:

Zavqiy taxallusi bilan shuhrat topgan Ubaydulla usta Solih 1853 yilda Qo’qonda Shayxon mahallasida kosib–hunarmand oilasida tug’ildi. Zavqiy eski maktabda xat-savodini chiqarganidan so’ng, taxminan, 1870-71 yillarda madrasaga o’qishga kirdi. Lekin oradan ko’p o’tmay, ikki oyog’i shol bo’lib, o’tirib qolgan otasini boqish, oilani tebratish zaruriyati tug’ilgani uchun u 1874 yilda mahsido’zlik bilan shug’ullanishga majbur bo’ldi.

Zavqiyning qachondan boshlab sher yozishga kirishgani malum emas. Shubhasiz, u madrasada o’qib yurgan kezlarda unda sheriyatga havas uygongan bo’lishi mumkin.
XIX asrning ikkinchi yarmida ham qo’qon Farg’ona vodiysidagi adabiy markaz sifatida o’z ananalarini davom ettirib kelar edi. Zavqiy bu adabiy markaz shoirlari bilan tanishadi, ular bilan hamkorlik qila boshlaydi.
1898 yilda Zavqiyning oilaviy hayotida bir qancha baxtsizliklar ro’y beradi: uzoq vaqt betob yotgan otasi va ikki ukasi vafot etadi. Xotini Tojibibining ham ikki ko’zi ojiz bo’lib o’tirib qoladi. Shuning uchun shoir bu baxtsizliklarni unutish maqsadida Muqimiy bilan birga Farg’ona bo’ylab sayohatga chiqadi. Ikki shoir Andijonga, undan O’shga o’tadilar.
1900 yilda Zavqiy tog’asi Muhammad Siddiq bilan birgalikda Arabistonga sayohat qiladi. Bu sayohatdan 1903 yilning yoz oylarida o’z vatani qo’qonga qaytib keladi. Zavqiy Arabiston sayohatidan keyin umrining oxirigacha Qo’qonda yashab, ijod qildi.
Zavqiy o’ziga xos uslubda hajviy asarlar yozishni zo’r mahorat va jurat bilan davom ettirdi. Bu jihatdan 1905–1906 yillar atrofida yozilgan «Ahli rasta hajvi» satirasi xarakterlidir. Unda Qo’qondagi rasta ahllari tanqid qilinadi. Rasta boyonlari «Ahli rasta hajvi» satirasi elon qilinganidan keyin shoirni taqib etishga kirishadilar, odam yollab, qo’lga tushirib urdirmoqchi bo’ladilar. Ish shahar mahkamasigacha borib etadi; shoir tergov qilinib ayblanadi va sher yozib obro’li kishilarni tanqid qilgani uchun unga 100 so’m jarima qilinadi. Shoirning sog’-salomat qutilib ketganidan xavotirda qolgan rasta boyonlari endi uezd hokimiga arz qilib chiqadilar. Uezd hokimi shoirni tergovga chaqirib, qattiq ogohlantiradi, hajviyalar yozishni ta’qiqlaydi. Lekin shoir bunday taqiblar va do’qlardan qo’rqmaydi, aksincha, hokim guruhiga xitobon «Talading baring» nomli hajviy sherini yozadi.
Zavqiy ijodini uch bosqichga ajratish mumkin:
1. Zavqiy ijodining ilk davri. Bu davr shoirning adabiyot olamiga kirganidan boshlab, 80-yillarning boshlarigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi.
2. Zavqiy – demokrat shoir. Zavqiyning bu davrdagi faoliyati XIX asrning 80–yillari o’rtalaridan Fevral va Oktyabr to’ntarishigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi.
3. Zavqiyning Fevral va Oktyabr to’ntarishlari davridagi ijodi. Bu davr 1916 yildan shoir hayotining oxirigacha bo’lgan vaqtini o’z ichiga oladi.
Muhabbat mavzusida Zavqiy jozibali va unutilmas sherlar yozdi. Zavqiy ijodidagi muhabbat lirikasining eng yaxshi namunalaridan «Kelmasa kelmasun, netay?», «Bodai vasling», «g’orat etding» g’azallari shular jumlasidandir.
Zavqiy she’riyatidagi siyosiy lirikaning namunalari sifatida «Demish xon», «Ajab ermas» va «Farg’ona» she’rlarini ko’rsatish mumkin.
Zavqiy asarlarining muhim qismini uning hajviyoti tashkil etadi. Zavqiy satiralarining ma’lum bir qismi shoir hayot kechirgan davr va uning kirdikorlariga bag’ishlangandir. «Zamona kimniki?», «Dar mazammati zamona», «Bo’l», «Muncha ko’p» she’rlari ana shunday satiralar jumlasidandir.
«Veksel» sheri muhammas shaklida yozilgan bo’lib, u Zavqiy bilan Muqimiyning birgalikdagi ijodiy mahsulidir, to’g’rirog’i, Zavqiy g’azaliga Muqimiy bog’lagan muhammasdir. Unda Farg’ona vodiysida endigina rasm bo’layotgan qarz berib veksel olish, shu yo’l bilan oddiy dehqon, kosib va hunarmandlarni iqtisodiy qullik girdobiga tortish usuli haqida fikr yuritiladi. Veksel va uning oqibatlarini turmushda yaxshi kuzatib borayotgan shoirlar uning kosib – hunarmand xalqqa keltirayotgan kulfatlarini birma – bir ko’rsatib beradilar:

Diqqat ham sotolmay, yo bir nima olurga,

qassob etti o’zni go’sht o’rniga tilurga,
Solgan quloqlarini el, gap nedur bilurga,
Bozor ahli hayron savdo – sotiq qilurga,
Suyi samoga yig’lab kosib fig’oni chiqdi.

«Hajvi Yigchi eshon» sheri yigirma bir baytdan iboratdir. Asar 1898 yili Andijonda yozilgan bo’lib, mashhur Dukchi eshon qo’zg’olonini hajv qilishga bag’ishlangan. Zavqiy bu voqeani «Farg’onaning sho’rishi», yani baxtsizligi deb hisoblaydi, Dukchi eshonni esa xalq o’rtasida «Vabo paydo qiluvchi ofat» deb ataydi. Sher boshdan oyoq Dukchi eshonga lanat yog’diruvchi misralardan tashkil topgan. Zavqiy mazkur qo’zg’olonning mohiyatini to’liq anglab etmadi, uning maqsadi erk uchun, mamlakat mustaqilligi uchun olib borilayotgan kurashdan iborat ekanligini his qila olmadi va natijada mana shunday rus mafkurasini quvvatlovchi asar yuzaga keldi.