Mavzu: Korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini ifodalovchi ko’rsatkichlarni tahlil qilish usullari


Download 246.5 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/6
Sana15.11.2023
Hajmi246.5 Kb.
#1775242
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
Mavzu Korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini ifodalovchi k

 
 
 


3. Korxonalarnining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini 
oshirish yo'llari va omillari. 
Moliyaviy-iqtisodiy 
omillar 
mablag‘, xom-ashyo, materiallar bilan 
ta’minlanganlikni, qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilish imkoniyatlari darajasini 
aniqlaydi. Innovatsion faoliyatning moliyaviy-iqtisodiy omillarini tadqiq qilish, eng 
avvalo, korxonaning innovatsion rivojida moliyaviy imkoniyatlarini tadqiq qilish 
imkoniyatini, kornonaning hozirgi va kelajakdagi moliyaviy holatida innovatsion 
strategiya rivojlanishining yo‘nalishini oldindan ishlab chiqish imkoniyatini beradi. 
Sanoat-texnologik omillar 
korxona 
ishlab chiqarish 
resurslari va 
texnologiyalarining samarali va to‘liq foydalanishini aniqlab beradi. 
Ilmiy-texnik omillarga ITTKI o‘tkazilishi, intellektual mulkning
mavjudligini 
qamrab oladi. 
Tashkiliy-boshqaruv omillar tahlili innovatsion infratuzilmaning rivojlanish 
darajasini, samarali innovatsion menejmentni, innovatsiyalarni amalga oshirishda 
marketing strategiyasini, innovatsiyalarni moliyalashtirishni tashkillashtirishni, 
innovatsion faoliyat vazifalariga tashkiliy tuzilmaning mos kelishini aniqlashga 
yordam beradi. 
Bizning fikrimizga ko‘ra, innovatsion faoliyatga ta’sir o‘tkazuvchi omillarni 
boshqaruv darajasiga ko‘ra ham tasniflash lozim. 
Boshqaruv darajasiga ko‘ra korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir etuvchi 
omillarni tasniflashda korxonani bevosita yoki bilvosita ta’sir o‘tkazuvchi 
omillarini, shu bilan birgalikda o‘zining innovatsion faoliyati darajasini va korxona 
ta’sir o‘tkaza olmaydigan omillarni o‘zgartirishini ta’kidlash mumkin. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, boshqaruv darajasiga ko‘ra innovatsion faoliyat 
omillari tasniflanishi korxona innovatsion faoliyati darajasini kengaytirish va 
baholash maslalarini ko‘rib chiqishda eng muhim hisoblanadi. 
Innovatsion faoliyatga ta’sir o‘tkazuvchi omillar boshqaruv darajasiga ko‘ra 
quyidagicha tasniflash mumkin (1-rasm): 


Boshqarilmaydigan omillar (yoki berilgan) - bular, korxona innovatsion 
faoliyatiga, boshqaruv qarorlarini qabul qilinishiga ta’sir o‘tkazmaydigan 
omillar. 
Bilvosita boshqariladigan omillar - bular, korxona innovatsion faoliyatiga 
ta’siri natijalari boshqaruv qarorlarining qanday qabul qilinishi, tashqi omillar ta’siri 
bilan bog‘liq. 
Korxona innovatsion faoliyati rivojlanishiga bilvosita boshqariladigan 
omillarning ta’siri innovatsion loyihalarga ta’sir o‘tkazuvchi moliya institutlarining 
qabul qiladigan boshqaruv qarorlarini, innovatsiyalar sohasida davlat siyosatining 
innovatsiyalarni targ‘ib etishda manfaatdorlar sanoat tizimlari bilan bog‘liq (bank 
sohasi, davlat investorlar va boshq.). 
Korxona faoliyati iqtisodiy va moliyaviy samaradorligini oshirish yo’llari 
ilmiy va texnologik taraqqiyotni joriy qilishni, shu jumladan texnologiya va 
texnologiyalarning so'nggi ilmiy yutuqlari asosida ishlab chiqarish fondlarini 
inqilobiy qayta jihozlashni o'z ichiga oladi. Texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy 
omillarni jalb qilish, texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni jalb qilish 
mehnat unumdorligini oshirishni sezilarli darajada oshiradi.
Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorliginisamaradorligini oshirish – 
korxona rahbariyatining doimiy vazifasidir. Bu vazifani yechish amaliyotda 
quyidagi omillar bilan bog’liq bo’ladi:
- bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishda 
eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta‘minlovchi, 
optimal ishlab chiqarish jarayonini tanlash;
- iste‘molchilar talabini qondirishga yo’naltirilgan mahsulotni sotish va 
yuqori daromad (foyda) olish;
- aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish 
zahiralarini yaratish.
Xo’jalik samaradorligini oshirish omillarining yuqorida sanab o’tilgan har 
biri, faoliyat yuritishning turli shakl va ko’rinishlari yordamida, ishlab chiqarish 
samaradorligi asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o’zaro aloqasini inobatga 


olgan holda amalga oshiriladi. Xo’jalik samaradorligini baholash, korxonada foyda 
- laniladigan resurs turlari bo’yicha amalga oshirilishi va miqdor jihatidan 
o’lchanishi mumkin. Masalan, ishchi kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat 
unumdorligi va mahsulotning mehnat sig’imi ko’rsatkichlari yordamida baholash 
mumkin. Mahsulotning mehnat sig’imi mehnat unumdorligiga teskari kattalik 
bo’lib, sarflangan mehnat miqdorining ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati 
sifatida aniqlanadi. Mehnat qurollari (asosiy fondlar) dan foydalanish samaradorligi 
mahsulotning fond sig’imi va fond qaytimi ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi. 
Bunda fond qaytimi korxona asosiy fondlarining bir birligiga to’g’ri keluvchi ishlab 
chiqarilgan mahsulotni anglatsa, fond sig’imi esa fond qaytimiga teskari kattalik 
bo’lib, yangi asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo’lgan kapital 
qo’yilmalarni aniqlash vazifasini bajaradi. Fond qaytimi qanchalik yuqori va fond 
sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab chiqarish va mehnat qurollaridan foydalanish 
samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi va aksincha. Mashina va uskunalardan 
unumli foydalanish, ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish hamda 
xodimlar malakasini oshirish, fond qaytimini ko’paytirishning muhim zahirasi 
hisoblanadi. Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi, mahsulotlarning 
material sig’imi yordamida sarflangan xom ashyo, material, yoqilg’i, energiya va 
mehnat predmetlarining umumiy qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga 
nisbati orqali aniqlanadi. Mahsulotning material sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab 
chiqarish samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Biroq mahsulot material 
sig’imini kamaytirish, uning sifatini pasaytirish yoki texnologiya meyor va 
qoidalarini buzish hisobiga amalga oshirilmasligi lozim. Material sig’imining bu 
tarzda kamaytirilishi iqtisodiy jinoyat hisoblanadi va qonunga asosan jazoga 
tortiladi. Bozor sharoitlarida korxona xo’jalik faoliyati samaradorligining 
umumlashtiruvchi yoki mezon ko’rsatkichi sifatida rentabellik yoki kapitalning 
daromadliligini qabul qilish mumkin. Nisbatning kattalashishi mehnat, moliya, 
texnologiya va moddiy resurslaridan unumliroq foydalanishni anglatadi. Chunki 
aynan ular ishlab chiqarish hajmi va xarajatlari, mahsulot bahosiga ta‘sir o’tkazadi. 


Xo’jalik faoliyati minimal xarajatlar bilan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish 
yo’lga qo’yilgan joylarda samaraliroq bo’ladi. 
Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligini oshirish, xo’jalik yuritishning 
bozor tizimi hamda har qanday davrning muhim talabidir. Samaradorlik istalgan 
korxonaning iqtisodiy barqarorligi va faoliyat yuritish qobiliyatini aks ettiradi. Har 
qanday ishda, jumladan, korxonalar faoliyatida samaradorlikning, ijobiy 
natijalarning mavjud bo’lmasligini, obrazli qilib aytganda, ovoragarchilik, vaqt, 
kuch va resurslarni yo’qotish bilan izohlash mumkin. Fan-texnika taraqqiyoti 
korxonalarning ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini oshirishda muhim omil 
bo’lib kelgan va hozirda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Mazkur omildan 
quyidagi yo’llar bilan foydalanish mumkin:
- ishlab chiqarish va mehnatni mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish 
hamda majmua ravishdagi mexanizatsiyalashtirish;
- asosiy texnologik jarayonlarni robotlashtirish;
- progressiv, mehnat hamda resurslarni tejashga yo’naltirilgan texnologik 
jarayonlarni amaliyotga kiritish va ulardan keng foydalanish;
- xom ashyo va materiallar (mehnat predmetlari) zamonaviy turlarini yaratish 
va ulardan foydalanish; 
- ishlab chiqarishni tashkil qilish, rejalashtirish va boshqarish jarayonlarida 
zamonaviy axborot texnologiyalaridan, hisoblash texnikasidan foydalanish;
- ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil qilish. Amaliyotda fan-texnika 
taraqqiyotining, jumladan, uning tarkibiy qismlarining ahamiyati va rolini inkor 
qiluvchi yoki tushunmovchi korxonani topish amrimahol. Biroq ushbu omilni 
amalga oshirish uchun faqatgina xohish va istaklarning o’zigina etarli emas. Buning 
uchun birinchidan, fan-texnika taraqqiyotining ayni paytda zarur bo’lgan 
yo’nalishlarini izlash va aniqlash, ikkinchidan, pul mablag’larini va boshqa zarur 
bo’lgan resurslar (investitsiyalar) izlab topish, uchinchidan, zamonaviy 
ilmiytexnikaviy 
ishlamalarga 
ixtisoslashgan 
ilmiy-tadqiqot 
institutlari, 
konstruktorlik, texnologik va boshqa ilmiy muassasalar bilan kerakli aloqalarni 
“bog’lash”, to’rtinchidan, o’z ilmiy-texnikaviy maqsadlarining samaraliligini 


hisoblab chiqish talab qilinadi. Fan-texnika taraqqiyoti so’nggi paytlargacha 
evolyusion ravishda rivojlanib kelmoqda edi. Asosiy e‘tibor amaldagi 
texnologiyalarni 
takomillashtirish, 
mashina 
va 
uskunalarni 
qisman 
zamonaviylashtirishga qaratilgan edi. Bunday chora - tadbirlar ma‘lum bir 
cheklangan natijalarga olib kelardi. Yangi texnikalarni ishlab chiqish va amaliyotga 
kiritishdan manfaatdorlik talab darajasida emasdi. Ishlab chiqarish va mehnatni 
tashkil qilishning xorijiy progressiv texnologiyalari “ekspluatorlik belgisi” sifatida, 
ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish esa ishsizlikning 
asosi sifatida qabul qilinar edi. Xorij tajribalariga kapitalistik tajriba deb qaralardi 
hamda bu tajribalarning keng tarqalishiga yo’l qo’yilmas edi. Bozor munosabatlari 
shakllanayotgan hozirgi sharoitlarda, chuqur sifat o’zgarishlari, tamoyillari yangi 
texnologiyalar va so’nggi avlod texnikasiga o’tish, iqtisodiyotning barcha 
tarmoqlarini fan va texnikaning eng yangi yutuqlari asosida qayta qurollantirish 
zarur. Shu bilan bir qatorda olimlar, konstruktorlar, muhandis va ishchilarning ijodiy 
ruhda mehnat qilishlari uchun iqtisodiy va ijtimoiy manfaatdorlikni yaratish muhim 
ahamiyat kasb etadi. Masalan, Yaponiya korxona va firmalarida ijodiy guruhlar, 
sifat guruhlari tashkil qilingan, ya‘ni fan-texnika taraqqiyoti bilan uzviy bog’liq 
bo’lmish universitetlar, ilmiy markaz va laboratoriyalar bilan aloqalar 
rivojlantirilmoqda. Yaponiyaning bugungi kunda robotlar hamda zamonaviy texnika 
va texnologiyalarning boshqa turlarini yaratishda birinchi o’rinlarda turishi ham 
bejiz emas. Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini oshirishning 
muhim omillaridan yana biri sifatida mavjud ishlab chiqarish salohiyati - asosiy va 
aylanma fondlar, ishchi kuchidan tejamkorlik asosida, iloji boricha unumliroq 
foydalanishni ko’rsatish mumkin. Bundan tashqari ularga buyumlashgan mehnat 
sarflanganligi, ya‘ni korxonaning bugungi egalaridan tashqari avvalgi avlod 
vakillarining ham mehnati mavjudligi bilan izohlash mumkin. Bozor sharoitlarida 
ishlab chiqarish salohiyatidan unumli foydalanish zaruriyati haqida qayta 
ta‘kidlashga ehtiyoj yo’q: birinchidan, bozor “vakuumni”, harakatsizlikni, 
xo’jasizlikni va yo’qotishlarni kechirmaydi, ikkinchidan, o’z imkoniyatlari va 
resurslaridan yetarlicha foydalanmaydigan korxona istiqbolga ega bo’lmaydi hamda 


bankrotga uchrashga asos yaratadi. Shu sababli barcha turdagi resurslardan samarali 
foydalanish va ayniqsa ishlab chiqarishning barcha bo’g’inlarida tejamkorlikka 
rioya qilish har bir korxona faoliyatining muvaffaqiyat qozonishining garovi 
hisoblanadi. Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini oshirishda 
tashkiliy-iqtisodiy omillar, jumladan, boshqaruv ham muhim o’ringa ega. Ularning 
ahamiyati ishlab chiqarish miqyosining o’sishi va xo’jalik aloqalarining 
murakkablashishi bilan ortib boradi. Bu omillar qatoriga birinchi o’rinda, oqilona 
ishlab chiqarish shakllarini yaratish va mavjudlarini takomillashtirish - 
konsentratsiya, ixtisoslashtirish, kooperatsiya va kombinasiya qilishni kiritish 
mumkin. Boshqaruvda esa, boshqarish, rejalashtirish, iqtisodiy rag’batlantirishning 
usul va shakllarini, ya‘ni korxona faoliyatining butun xo’jalik mexanizmini 
takomillashtirishda ifodalanadi. Korxona rahbarining ish stili va usullari fantexnika 
taraqqiyoti va bozor iqtisodiyotiga mos kelishi zarur. Masalan, korxona direktori 
bilimi, tajribasi va kasbiy malakasiga ko’ra, oddiy xodimlar va bo’linma (xizmat) 
rahbarlaridan yuqori turishi lozim. Aks holda u jamoani kerakli tarzda boshqara 
olishi hamda muvaffaqiyatga erishishi va imidjga ega bo’lishi qiyin. 
Rejalashtirishda rejalarning balanslashtirilishi, ko’rsatkichlar tizimini optimal 
shakllantirish, rejalashtirilayotgan maqsadlar resurslar bilan ta‘minlanishi muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’z navbatida korxonadagi iqtisodiy faoliyatni 
kuchaytirishni, rejalashtirish va iqtisodiy hisob-kitoblarni hamda zamonaviy 
kompyuter texnikasi va uning reja iqtisodiy hisob-kitoblarini amalga oshirishdagi 
imkoniyatlarini yaxshi biluvchi, savodli va malakali iqtisodchilarni tanlashni talab 
qiladi. Korxona faoliyatining samarali bo’lishida ishlab chiqarishni 
intensivlashtirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning turi va sifatini oshirish 
hamda jahon standartlari darajasiga yetkazish, korxonaning ishlab chiqarish 
tuzilmasini yaxshilash kabi omillar ham muhim o’rinni egallaydi. Bunga esa 
zamonaviy mashina va asbob-uskunalar, zamonaviy texnologiyalar, ishlab chiqarish 
va mehnatni tashkil qilishning ilg’or usullaridan foydalanish orqali erishiladi. 
Albatta, yuqorida keltirib o’tilgan omillarni amalga oshirish ma‘lum bir resurslar va 
vaqt sarflashni talab qiladi. Biroq bu muammolarning mohiyati va ahamiyatini 


o’zgartirmaydi. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, zamon bilan hamnafas holda harakat 
qiluvchi, barcha faoliyat turlarida tejamkorlikka rioya etuvchi, o’z salohiyatidan 
unumliroq foydalanuvchi, zamonaviy fan va texnika yutuqlariga tayanuvchi korxona 
o’zining bugungi kundagi muvaffaqiyatlaridan tashqari, kelajakda ham 
muvaffaqiyatlarga erishishini, jumladan, bozordagi o’z o’rni va raqobatchilik 
muhitida qulay ahvolda bo’lishini ta‘minlaydi. Korxonaning samaradorligini 
oshirish yo'llari iqtisodiyot rejimidan foydalanishni anglatadi. Resurslarni tejash 
omillari yoqilg'i, xom ashyo, materiallar va energiya uchun doimiy ehtiyojni 
qondirish uchun hal qiluvchi bo'lishi kerak. Bundan tashqari, korxona 
samaradorligini oshirishning yo'llari asosiy resurslar va tashkilot mablag'larini eng 
yaxshi taqsimlash va ulardan foydalanish bo'yicha tadbirlar kiradi. Korxonaning 
ishlab chiqarish salohiyatidan faol foydalanish juda muhimdir, ishlab chiqarish 
uskunalarini maksimal darajada yuklash uchun ishlab chiqarish ritmiga rioya qiling. 
Ushbu tadbirlar natijasida keraksiz investitsiyalar va investitsiyalarsiz tayyor 
mahsulotlarning jadal o'sishi tezligi bo'ladi.
Rejalashtirilgan yoki korxonaning samaradorligini o'lchash jarayoni 
korxonaning samaradorligini aniqlash jarayoni mezonning ta'rifi va tegishli 
ko'rsatkichlar tizimini shakllantirish bilan bog'liq. Korxonalar bir nechta guruhlarga 
bo'linadi: Umumiy samaradorlik; Mehnatni tashkil etish va ulardan foydalanish 
samaradorligini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar; Ishlab chiqarish aktivlarini ishlatish va 
taqsimlashni tavsiflovchi ko'rsatkichlar; Barcha moliyaviy resurslardan foydalanish 
samaradorligini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar. Korxonaning ishlab chiqarish va 
xo'jalik faoliyati samaradorligini oshirish uchun harakatlar va tadbirlar to'plami 
korxona samaradorligini oshirish usullari deb ataladi. Ishlab chiqarish faoliyatining 
samaradorligini oshirishning asosiy usullari, mehnat intensivligi va resurslarni va 
xom ashyodan oqilona foydalanish, ularning mablag'lari va investitsion faoliyatini 
takomillashtirishning asosiy usullarini qamrab oladi. 
Tashkilot samaradorligini oshirishning muhim joyi tashkiliy va iqtisodiy 
omillar tomonidan banddir. Shuningdek, ijtimoiy infratuzilmani va boshqaruv 
usullarini rivojlantirish zarur. Menejmentning usullari va shakllarini, rejalashtirish 


usullarini, rag'batlantirish, rag'batlantirish zarur. Kamaytirishda maxsus joy shishish 
Resurslarning xarajatlari va butun tashkilot iqtisodiyotining jadallanishi mahsulotni 
sotish uchun berilgan sifat darajasining o'sishiga tegishli. Mahsulot sifati darajasi 
orqa nazorat talab qilingan asosiy omil bo'lishi kerak. 
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish usullari - belgilangan yo'nalishlarda 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlar to'plami. 
Ishlab 
chiqarish 
samaradorligini 
oshirishning 
asosiy 
usullari: 
mehnat 
samaradorligini oshirish va mehnat unumdorligini oshirish, mahsulotlar va oqilona 
foydalanishning kamayishi, tabiiy boyliklar, mahsulotning narxini qisqartirish va 
korxonalarning investitsion faoliyatini faollashtirish.
Har qanday korxona uchun korxona samaradorligini bu faqat bitta narsa 
daromadni oshirishdir. Ammo samaradorlikni oshirishning ko'plab usullari mavjud. 
Ko'pincha xarajatlarni kamaytirish uchun quyidagi usullardan foydalanadi: 
materiallarni arzon narxlarda xarid qilishdan, xodimlarning maoshi va uni 
pasaytirish kamayadi. Ammo kamaytirish xarajatlarini tejash uchun har qanday 
korxona yaratilmagan, ammo pul ishlash uchun. Va bundan ham ko'proq, xodimlarni 
kamaytirish, bugungi kunda bizda suzishga qodir bo'lishimiz mumkin, ammo biz 
korxonaning kelajagini xavf ostiga qo'yamiz. Shuning uchun, xarajatlarni hisobga 
olish kerakligini tan olish, men ushbu yo'lni korxonaning samaradorligini juda sekin 
va xavfli deb hisoblayman.
Ikkinchi o'rinda, mashhurlik, turli xil o'zgartirishlar variantlari: zamonaviy 
dasturiy ta'minotni joriy etishdan, ishlab chiqarish uskunalarini yangi, yanada 
samarali joyga almashtirishdan oldin. Turli xil turlarni kiritish korporativ tizimlar 
boshqarish. 
Sizga 
kompaniyaning 
biznes 
jarayonlarining 
bir 
qismini 
avtomatlashtirishga imkon beradigan yoki xodimlarning aloqalarini oshirishga 
imkon beradigan dasturiy ta'minot. Bular uchun dasturlar kiradi elektron hujjat 
aylanishi, shu jumladan korporativ veb-portallar. Avtomatlashtirishni ishlatish uzoq 
vaqt davomida korxonaning samaradorligini oshirishning eng yaxshi usuli sifatida 
o'zini yaxshi yo'lladi.


Yana bir ommabop usul so'nggi yillarda ishlab chiqilgan menejerlardan va 
yaxshi tasdiqlangan menejerlardan foydalanishga aylanadi. O'ziga xos tizimining 
namunalari va xatolarining usulini ishlab chiqmaslik, ammo boshqa korxonalar 
tomonidan yaratilgan foydalanish. Eng mashhur: sifat menejmenti tizimi (SMS). 
Teri ishlab chiqarish, cheklov nazariyasi (TOS), TPS va 6 ta sigm. Men nafaqat 
ushbu vazifaning murakkabligini, balki ushbu boshqaruv tizimlaridan foydalangan 
holda o'zgartirishlarning samaradorligini ham ta'kidlamoqchiman. Yuqori 
rahbariyatning ular tomonidan qurilgan boshqaruv tizimini tanqidiy baholash 
qobiliyatining qobiliyati va uning o'zgarishiga ko'proq qaror qilish yuqori 
professional kuchning belgisidir. Ko'pincha menejment tizimi korxonaning yangi 
egasining kelishi yoki top menejerlarni almashtirish bilan o'zgaradi. Korxonaning 
egalari, kompaniyaning eski jamoa rahbarlarini kutmasdan jamoani o'zgartirishga 
majbur bo'lishadi. Shuningdek, kompaniyaning o'zgarishi birin-ketin o'tkazilganda, 
bu kompaniyaning o'zgarishini bir-biri bilan o'tkazishga yordam beradigan holatlar 
ham mavjud, ammo bu korxonaning samaradorligini oshirishga yordam beradi, bu 
esa rahbariyatning samaradorligini o'zgartirishga olib keladi.
Yana bir yo'l bor, bu hatto eng mashhur, ammo men buni umuman 
ajratmadim, chunki qandaydir tarzda u yuqorida ko'rsatilganlardan birini ishlatadi. 
Bu usulning eng yaxshisi - ‘biror narsa qilishingiz kerak’ degan iborani tasvirlaydi. 
Odatda direktor o'zining birinchi kaftlarini keltirib chiqaradi va korxona 
samaradorligini oshirishning mavzusida ‘miya hujumi’ tashkil etadi. Bu ko'pincha 
korxonaning tashkiliy tuzilmasining o'zgarishiga olib keladi. Uyushma va bo'limlar 
va xizmatlarning bo'linishi, ularning yangi rahbarlari va boshqa shunga o'xshash 
tadbirlar tomonidan qayta olinadi. Ushbu motorlarning asosiy ma'nosi qarorlarni 
qabul qilish jarayonlarini tezlashtirish va biznes jarayonlari uchun javobgarlikni 
taqsimlashdir. Hammasi yuqorida aytib o'tilganidek, xodimlarni kamaytirish yoki 
asbob-uskunalar va dasturiy ta'minotni modernizatsiya qilish bo'yicha takliflar 
tugaydi. Ammo agar ushbu usullar allaqachon ishlatilgan yoki darhol samarasiz 
ko'rilgan bo'lsa, menejment tizimlaridan birini qo'llash qutqaruv doirasiga aylanadi.


Korxonaning samaradorligini oshirishda muhim omil ilmiy va texnik 
taraqqiyot. Zamonaviy sharoitda, inqilobiy, sifatli o'zgarishlar, keyinchalik avlodlar 
texnikasiga, ilm-fan va texnologiyalarning so'nggi yutuqlari asosida milliy 
iqtisodiyotning barcha sohalarini tubdan qayta jihozlash zarur. Texnik va 
texnologiyalar, barcha texnik, balki tashkiliy, iqtisodiy va ham harakatchan radius 
o'zgarishlari ijtimoiy omillar Samaradorlikni sezilarli darajada oshirish uchun zarur 
shartlarni yarating. Yangi uskunalar va texnologiyalarni joriy etish amalga 
oshirilishi kerak, ilmiy tashkil etilishning progressiv shakllari keng qo'llaniladi, 
ishlab chiqarish madaniyatining o'sishini yaxshilash, protsedura va intizomni 
mustahkamlash. 
Korxonalarning samaradorligini oshirish va takomillashtirishning muhim 
omillaridan biri bu iqtisodiyot rejimidir. Resurslarni tejash yoqilg'i, energetika, xom 
ashyo va materiallar uchun o'sib borayotgan ehtiyojni qondirish uchun hal qiluvchi 
manbaga aylanishi kerak. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish asosiy 
vositalardan eng yaxshi foydalanishga bog'liq. Bu ishlab chiqarish potentsialidan 
foydalanish jadalidan foydalanish, ishlab chiqarishning maksimal darajada 
ko'tarilishi va shu asosda ishlab chiqarishning chegarasi va shu asosda, har bir 
turkumlar blokidan ishlab chiqarishni sezilarli darajada oshiradi. . Ishlab chiqarish 
ob'ektlaridan intensiv foydalanishni tashkil etishning natijasi qo'shimcha 
mahsulotlarning o'sish sur'atlarini tezlashtirishdir kapital qo'yilmalar. Ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirishning muhim joyi tashkiliy va iqtisodiy omillarni 
egallaydi. Ayniqsa, ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy munosabatlari asoratlari 
bilan ijtimoiy ishlab chiqarishning o'sishi bilan ularning o'rni oshib bormoqda. 
Ijtimoiy infratuzilmani ishlab chiqarish va ishlab chiqarish samaradorligi darajasiga 
sezilarli darajada ta'sir ko'rsatadigan ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirishni 
talab qiladi. Bu butun iqtisodiy mexanizmni boshqarish shakllari va usullarini 
takomillashtirish, rejalashtirish, iqtisodiy rag'batlantirishni takomillashtirish. Xuddi 
shu omillar guruhida iqtisodiy hisoblash va moddiy javobgarlikni va boshqa sezgir 
iqtisodiy rag'batlantirish va boshqa sezgirlik va boshqa sezgir xo'jaliklarning bir 
nechta omillari keng qo'llaniladi. Korxona iqtisodiyotini faollashtirishda alohida 


o'rin, ma'lum bir foydalanuvchini kamaytirish mahsulot sifatini yaxshilashga 
tegishli. Bu vazifa doimiy e'tibor va nazorat qilish, har bir mehnat jamoasi faoliyatini 
baholashning asosiy omili bo'lishi kerak. Sanoat korxonasining moliyaviy 
natijalarini tahlil qilish, daromad o'sishi va korxonada rentabellik asosida, ushbu 
bo'limda tezis Siz ba'zi xulosa qilishingiz mumkin sanoat korxonasi Quyidagi foyda 
o'sishiga, shuningdek rentabellik darajasida foyda oshishi mumkin:
Mahsulotni ishlab chiqarish va joriy etish, daromadlar va yangi investitsiyalar 
ko'payish orqali; 
Ba'zi bir ilg'or ishlab chiqarish usullarini joriy etish (chiqindilarni 
chiqindilarnisiz ishlab chiqarish, xom ashyoni qayta ishlash, boshqa sanoat va ishlab 
chiqarish uchun chiqindilarni qo'llash) hisobiga kamayishi;
Ko'proq qidirish qulay ta'minoterlar, xom ashyo va materiallarni saqlash va 
tashish uchun yuqori sifatli uskunalar, ularning xizmatlari narxlari, xom ashyo, 
vijdonan importi chastotasi; 
Mahsulotlar narxini pasaytirish orqali mahsulot sifatini oshirish.
Albatta, bu yangiliklar xarajatlarning ko'payishiga olib keladi, ammo oxir 
oqibat to'lovlarni amalga oshiradi va haqiqiy foyda keltiradi. Bundan tashqari, qisqa 
va o'rta muddatli va uzoq muddatli davrda qo'llanilishi mumkin bo'lgan korxona 
faoliyati iqtisodiy natijalarni takomillashtirish uchun bir qator takliflar kiritish 
mumkin:
Korxonani boshqarishni takomillashtirish va shu bilan menejment 
xodimlarining narxini pasaytirish; Asl sifatini yo'qotgan mahsulotlarni o'z vaqtida 
tugatish; Samarali amalga oshiring narx siyosatixaridorlarning ayrim toifalariga 
nisbatan farqlanadi, ya'ni doimiy mijozlar, mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish 
bilan shug'ullanadigan firma kabi chegirmalar tizimini ishlab chiqish;
Uskunalar ishini muntazam ravishda nazorat qilish va sifatni kamaytirish va 
etishtirishning oldini olish uchun o'z vaqtida tuzatishni ta'minlash;
Yangi uskunalarni foydalanishga topshirish bilan, kadrlar tayyorlash uchun 
ularning malakasini oshirish uchun kadrlar tayyorlash uchun kifoya qilish 


(korxonaning hisobidan yoki katta chegirmalar bilan, ammo undan keyingi hujjatlar 
bilan), uni oldini olish uchun etarli past malaka tufayli taqsimlash;
Xodimlarni malakasini oshirish;
Xom va xom ashyo, ishlab chiqarish usullarini, shunda ularning tegishli axloqiy 
va moddiy reklamalaridan oqilona foydalanish bo'yicha takliflar berish imkoniyati;
Asosiy natijalarga chambarchas bog'liq bo'lgan xodimlarni rag'batlantirish 
uchun samarali tizimni ishlab chiqish va joriy etish iqtisodiy faoliyat korxonalar va 
resurslarni tejash;
Ishchilarning huquqbuzarlik tizimlarini buzish yoki mehnat yoki texnologik 
intizomda foydalanish;
Jamoadagi moddiy muhitni (dam olish va bo'shatish xonasi, to'kish xonasi, 
sog'lomlashtirish va boshqa) ishlab chiqishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqish va 
amalga oshirish; bu esa mehnat unumdorligining oshishiga ta'sir qiladi;
Ishchilarning eng katta ish qobiliyati va aksincha, kunning eng katta ish 
qobiliyati uchun foyda keltiradi;
Ijtimoiy so'rovlarni muntazam ravishda o'tkazib, ishchilarning xohish-istaklari, 
bu unumdorlikning ko'payishi bilan birga kelishni davom ettiradi;
Korxonaning ixtiyorida qolgan taqdirda, barcha soliqlarni to'laganidan keyin 
o'n uchinchi daromadli to'lovni to'lash uchun xodimlarni tashkil etish;
Sayohat chiptalarini sotib olish, ta'til uylarida, sanatoriyalar, sog'liqni saqlash 
idoralarida sayyohlik chiptalarini, sanatoriyalar, sog'liqni saqlash idoralarida 
vaucherlarni qisman to'lovlarni amalga oshirish;
Oqilona taklifni tayinlash uchun xodimni korxonani boshqarishda ishtirok etish 
huquqini ta'minlash;
Xom-ashyo va tayyor mahsulotni saqlash va tashish uchun sharoitlar ustidan 
doimiy nazorat.
Korxonaning hozirgi faoliyatida nisbatan, nisbatan kichik miqyosda, nisbatan 
kichik va tezda to'lanadigan tashkiliy va texnik tadbirlarni amalga oshirish zarurati. 
Bunday tadbirlarning asosiy maqsadi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish 
uchun kamaytirildi. Har bir korxona katta muammolar to'plami to'g'risida qaror 


qabul qiladi: ishlab chiqarilgan mahsulotlar nomenklaturasini aniqlash; ushbu 
mahsulot bilan qaysi bozor yoki uning segmentiga borish; Tovarlarni ishlab 
chiqarish va sotish uchun qanday texnologiyalar; qaysi manbalarning tarkibi zarur 
va mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarni qanday tarqatish kerak; Ma'lum bir davr 
uchun korxonaga, ayniqsa sifatli va texnik xususiyatlar tovarlar, ishlab chiqarish va 
sotish samaradorligi va boshqalar.
Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish hajmi o'zaro bog'liq ko'rsatkichlardir. 
Cheklangan ishlab chiqarish qobiliyatlari va cheksiz talabning sharoitida sotuv 
hajmini oshirishga ustuvor ahamiyat beriladi, bu sotishni aniqlaydi. Ammo bozor 
to'yingan va raqobat sotilib, savdo-sotiqni keltirib chiqarmaydi, ammo aksincha
sotuvlar rivojlanishining asosidir ishlab chiqarish dasturi. Kompaniya faqat ushbu 
tovarlarni ishlab chiqarishi va amalga oshirishi mumkin bo'lgan hajmda.
Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishning o'sish sur'ati, uning sifatini 
yaxshilash, korxona, iqtisodiy faoliyatning iqtisodiy faoliyati, daromadlari va 
rentabelligi narxiga bevosita ta'sir qiladi. Uning faoliyat ko'rsatib, kompaniya 
ko'pincha rivojlanishni rivojlantirish muammolarini hal qilishi kerak. Bunday 
rivojlanishning asosiy maqsadi doimo ishlab chiqarilgan mahsulotlar savdo 
hajmining o'sishi, bozorga ehtiyoj seziladi va qo'shimcha miqdordagi daromad 
olishadi. Bunday tadbirlarni joriy etish uchun zarur resurslarni sotib olishning 
haqiqiy imkoniyatlarini aniqlash uchun ushbu turdagi mahsulotni o'rganish kerak.
Savdo 
xodimlarining 
ishining 
samaradorligini 
oshirish 
uchun 
tashabbuskorlik va ichki intizomga ega bo'lishi kerak, chunki uning o'zi o'zi uchun 
harakat dasturi va uni bajarish kerak. U o'z mahsulotlarining assortimenti bilan 
yaxshilab, qabul qilingan ma'lumotlarni osonlikcha o'zlashtirish va osonlashtirish 
imkoniyatiga ega bo'lishlari kerak. Shuningdek, u iste'molchilar ishlab chiqarish 
muammolarini va o'z kompaniyasining tovarlar yoki xizmatlaridan foydalanish 
imkoniyatini tasavvur qilish muhimdir. U doimiy ravishda ma'lumot to'plashi va 
ushbu ma'lumotlarning evaziga tijorat effektini olish imkoniyatidan qat'i nazar, 
mijozlar uchun foydali bo'lishi kerak, shuningdek doimiy ravishda o'z mijozlari 
uchun yangi xizmatlarning yangi turlariga qiziqish bildirishi kerak. 


Xulosa 
Har qanday milliy iqtisodiyotning rivojlanishi uning hududlarini muvozanatli 
va barqaror rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Mintaqalar va ularning hududlarini 
barqaror rivojlanishida esa sanoat tarmoqlarining ahamiyati yuqoridir. Chunki 
sanoat tarmoqlari iqtisodiy o‘sish sur’atini ta’minlash bilan bir qatorda, ishlab 
chiqarishni diversifikatsiyalash va mahalliylashtirilishini rag‘batlantirish orqali 
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini o‘sishiga zamin yaratadi. Sanoat sohasida 
qazib olingan, ishlab chiqarishda yaratilgan barcha xomashyolarni qayta ishlash, 
ulardan turli xil mahsulotlar ishlab chiqarish hisobiga diversifikatsiyalashuv 
jarayonlari takomillashadi. Dunyo tajribasida rivojlangan va yuqori o‘sish 
sur’atlariga ega bo‘lgan mamlakatlar amaliyoti ko‘rsatishicha, ular muvaffaqiyatlari 
asosan sanoat tarmoqlarida, xususan qayta ishlovchi sanoat korxonalaridagi 
tuzilmaviy o‘zgarishlar natijasida yuzaga kelgan. 
Sanoatning boshqa tarmoqlardan farqli jihati - yuqori darajadagi qo‘shimcha 
qiymat yaratishidadir. Qo‘shimcha qiymat – bu aniq turdagi mahsulotni yaratish, 
qayta ishlash, marketing faoliyatini olib borish va pirovard iste’molga chiqarilgunga 
qadar ishlab chiqarish jarayonining ketma-ketligidir Korxonalar innovatsion 
faoliyatining shakllanishi va rivojlanishi yoki darajasi o‘zgarishi ma’lum bir omillar 
ta’siri natijasida sodir bo‘ladi. Korxona innovatsion faoliyatini boshqarishni 
obyektiv va har tomonlama tadqiq etish davomida, unga ta’sir o‘tkazuvchi omillarni 
aniqlash va tizimlashtirish muammosi dolzarb va yetarlicha ishlab chiqilmagan 
bo‘ladi. 
Innovatsion faoliyat omili deganda, korxona innovatsion o‘sishining jadalligi 
va tavsifiga ta’sir o‘tkazuvchi shartlar, sabab va ko‘rsatkichlarni tushunamiz. Bunda 
innovatsion jarayon, ko‘plab omillarning o‘zaro ta’siri natijasi sifatida maydonga 
chiqadi. 
Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, innovatsion faoliyatga ta’sir 
o‘tkazuvchi omillarning tasnifi ayni vaqtda ishlab chiqilmagan. Ko‘plab mualliflar 
korxonaning innovatsion faoliyatiga ta’sir o‘tkazuvchi omillarga o‘z e’tiborini 


qaratishgan. T.G. Filosofova o‘z asarida, sanoat korxonalarida innovatsiyalarga 
to‘sqinlik etuvchi quyidagi omillarni qayd etib o‘tgan: 
-iqtisodiy - moliyaviy resurslar bilan kam ta’minlanganlik, davlat tomonidan 
kam moliyalashtirilish, innovatsiyalarni targ‘ib qilishga yuqori sarf-harajatlar
iqtisodiy xavfning yuqori darajasi, innovatsiyalar qaytimlarining uzoq muddati; 
-ishlab chiqarish - malakali kadrlar yetishmasligi, yangi texnologiyalar, sotish 
bozorlari to‘g‘risida zarur ma’lumotlarning yo‘qligi, tashkilotning innovatsiyalarni 
tezda qabul qila olmasligi, boshqa tashkilotlar, korxonalar va ilmiy tashkilotlar bilan 
hamkorlikni yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi yoki yo‘qligi; 
-boshqa omillar - innovatsion mahsulotga iste’molchilar tomonidan past 
narxdagi talab, innovatsion faoliyatda yetarlicha qonuniy va meyoriy-huquqiy 
asoslarning, tartibga solishning yo‘qligi, davlat tomonidan innovatsion faoliyatni 
yetarlicha rag‘batlantirilmasligi, sust rivojlangan innovatsion infratuzilma, 
texnologiya bozorida rivojlanishning yo‘qligi. 
A.A. Bovin esa tashkilotning innovatsion muhitiga quyidagi ta’sir o‘tkazuvchi 
omillarni keltirib o‘tadi va tahlil qiladi: 
-ijtimoiy infratuzilma (ishchilarning ta’lim, tibbiy va madaniy
inshootlardagi 
xizmatlardan foydalanish imkoniyati); 
-aloqa sohasi (aloqa, axborot resurslaridan foydalanish imkoniyati mavjudligi); 
-tabiiy - geografik sharoitlar (transport, moddiy-texnik, energiya, yoqilg‘i
va xomashyo resurslarining mavjudligi); 
-texnologik va ilmiy-texnik soha (ishlanmalar bozorining mavjudligi, ilmiy- 
tadqiqot institutlari va boshqalarning mavjudligi); 
-iqtisodiy va moliyaviy soha (innovatsion faoliyatni davlat tomonidan milliy va 
mintaqaviy darajada qo‘llab-quvvatlanishi, innovatsion ishlanmalardan manfaatdor 
investorlarning mavjudligi); 
-siyosiy-huquqiy soha (innovatsion va ilmiy-texnik sohani huquqiy tartibga 
solishda milliy, mintaqaviy reja va dasturlarning mavjudligi); 


-xo‘jalik 
yuritishning strategik 
qamrovi 
(bozorning muayyan 
segmentida 
innovatsiyalarning paydo bo‘lish tezligi); 
-mehnat resurslari bozori. 
Bizning fikrimizcha, keltirilgan tasniflar, korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir 
ko‘rsatuvchi omillarning faqatgina kichik bir qismini qamrab olgan. Shuni 
ta’kidlash joizki, ilmiy adabiyotlarda innovatsion faoliyatga bevosita ta’sir 
o‘tkazuvchi omillar aniqlangan emas. 
Tadqiqotimizning asosiy maqsadi korxona innovatsion faoliyatiга ta’sir 
ko‘rsatuvchi omillarni tasniflash asosida sanoat korxonalari faoliyatini mintaqa 
iqtisodiyoti samaradorligiga ta’sirini aniqlash. Fikrimizcha, korxona innovatsion 
faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni bir qator belgilariga ko‘ra tasniflash 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida 
boshqaruvchanlik darajasiga ko‘ra korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir 
o‘tkazuvchi omillarning quyidagi tasnifiy belgilari taklif qilin mumkin. 
Kelib chiqish manbalariga ko‘ra, omillar tabiiy-iqlimiy, ijtimoiy, moliyaviy- 
iqtisodiy, sanoat-texnologik, ilmiy-texnik va tashkiliy-boshqaruv guruhlariga 
bo‘linadi. 
Tabiiy-iqlimiy omillar sanoat korxonalari innovatsion faoliyati natijalariga 
katta ta’sir o‘tkazadi. Mintaqada joylashgan sanoat korxonalari innovatsion 
faoliyati rivojlanishi va innovatsion faoliyatning o‘sishiga suv ta’minoti,
qulay iqlim, ish sharoitlar va yirik yoqilg‘i va xom-ashyo manbalarining mavjudligi 
katta hissa qo‘shadi. Tabiiy-iqlimiy sharoitning murakkabligi, ishchi kuchining
yetishmasligi, ishlab chiqarish kuchlari, transport rivojlanish darajasining astligi, 
aksinchav korxona innovatsion faoliyati rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi bilan 
birgalikda, korxona innovatsion faoliyat darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi 
yuqorida keltirilgan muammolar yechimi uchun juda katta mablag‘ talab qiladi. 

Download 246.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling