Mavzu: korxonaning asosiy fondlari va

3. Asosiy fondlar amartizatsiyasi va ulardan foydalanish
ko'rsatkichlari
Ma'lumki, asosiy fondlar ishlatilishi jarayonida eskirib boradi va o'zining boshlang'ich
qiymatini bosqichma-bosqich yo'qotib boradi. Ularning real qiymatini aniqlash uchun eskirgan
qismining qiymatini aniqlash zarurati to'g'iladi. Ularning boshlang'ich yoki tiklanish qiymatidan
eskirish so'mmasi ayrilib asosiy fondlarning qoldiq qiymati aniqlanadi.
Eskirishning jismoniy va ma'naviy ko'rinishlari farqlanadi.
Jismoniy eskirish deganda asosiy fondlarning boshlang'ich iste'mol qiymatining bosqichma-bosqich
yo'qolib borishi tushuniladi. Bunda nafaqat ularning ishlash jarayonidagi eskirishi, balki bekor
turishi natijasida ham eskirganligi kiradi. Asosiy fondlarning fizik eskirishi asosiy
fondlar sifatiga, ularning texnik takomillashganligiga, texnologik jarayonning
xususiyatlariga, ularning ishlash vaqtiga, tashqi ta'sirlardan himoyalanganligiga hamda asosiy
fondlarni parvarish qilish va ularga xizmat ko'rsatish darajasiga bog'liq.
Asosiy fondlarning jismoniy eskirishi hatto ularning bir xil elementlarida ham har xil
bo'ladi. Asosiy fondlarning to'liq va qisman eskirishi farqlanadi. To'liq eskirganda ishlab
turgan, asosiy fondlar yo'qotiladi va joyiga yangisi (kapital qurilish yoki eskirgan asosiy
fondlarni joriy almashtirish vositasida) keltiradi. Qisman eskirish ta'mirlash yo'li bilan
qoplanadi.
Asosiy fondlarning jismoniy eskirishi haqiqiy xizmat qilgan davrni normativdagi davrga
bo'lish va 100 ga ko'paytirish yo'li bilan hisoblanishi mumkin. Nisbatan to'g'ri usul bu
ob'ektning tabiiy holatini tekshirishdir.
Ma'naviy eskirish bu - mashina va uskunalar qiymatining ularni takror ishlab chiqarish uchun
ketadigan umumiy, zaruriy xarajatlarining qisqarishi, yangi va unumdor mashina va
uskunalarning joriy qilinishi ta'sirida pasayishidir. Ushbu omillar ta'sirida asosiy fondlar
o'zining texnik tavsifi va iqtisodiy samaradorligi jihatdan qoloq bo'lib qoladi, ya'ni
ma'naviy eskiradi.
Iqtisodiyotning erkinlashtirilishi sharoitida korxonlarda asosiy fondlarni yangilashga ketadigan
xarajatlarni qoplashning asosiy manbai ularning o'z mablag'lari hisoblanadi. Bu mablag' asosiy
fonddan foydalanish mobaynida amortizatsiya ajratmasi shaklida jamg'ariladi.
Amortizatsiya - asosiy fondlar eskirishini mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga qismlab
o'tkazish yo'li bilan yig'ilib boriladigan pul mablag'laridir.
Amortizatsiya hisoblanadigan mulk tarkibiga O'zbekiston Respublikasini qonunchiligiga ko'ra
qiymati eng kam oylik ish haqining 50 barobaridan ortiq bo'lgan va foydalanish muddati 1
yildan oshadigan mulklar kiradi. Yer uchastkalari, qazilma boyliklar, o'rmonlar va moliyaviy
aktivlar bunga kirmaydi. Amortizatsiya ajratmasi so'mmasi asosiy fondning qiymatiga, undan
foydalanish muddatiga va modernizatsiya xarajatlariga bog'liq.
Amortizatsiyaning yillik so'mmasini asosiy fondlar qiymatiga nisbatan foizlarda ifodalash
orqali uning normasi aniqlanadi. Amortizatsiya normasi asosiy fondlar yiliga o'zining balans
qimatining qancha qismini mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo'shayotganligini bildiradi.
Amortizatsiya normasini hisoblash quyidagi formula bo'yicha amalga oshiriladi:
F1-Fy Nam= ————— x 100, Tm? F1
bu yerda: F1 - asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati, so'm;
Fy - asosiy fondlarning yo'qotilgan qiymati, so'm;
Tm - asosiy fondlarning me'yoriy xizmat muddati, yil.
Misol. Dastgohlarning jami boshlang'ich qiymati 20,0 mln. so'm., xizmat muddati - 8 yil.
Modernizatsiya xarajatlari 4,0 mln. so'm., demontaj sarflari 0,5 mln.so'm., stanoklarning
qoldiq qiymati 0,9 mln.so'm. Bu holatda amortizatsiya normasi 11,25% [(20,0-0,9):(20,0?8)]
x100, amortizatsiya ajratmalari so'mmasi esa [(20,0 +4,0+0,5-0,9)]:8=2,95 mln.so'mni tashkil
etadi.
Amortizatsiya ajratmalari miqdori uch usulda hisoblanadi: bir maromli; bajarilgan ish hajmiga
nisbatan sonlar so'mmasi bo'yicha va qiymatni hisoblab chiqarish (kumulyativ) tezlashtirilgan
usullar.
Amortizatsiya ajratmalari miqdorini bir maromli usulda hisoblash asosiy fondlarning bir
maromda jismoniy va ma'naviy eskirishiga mo'ljallangan 3.1-jadvalga qaralsin.
Hozirgi kunda uskunalar qiymatining katta qismini dastlabki yillardayoq ishlab chiqarish
xarajatlariga o'tkazishni ta'minlaydigan notekis amortizatsiya keng qo'llanilmoqda. Masalan,
birinchi yil - 50%, ikkinchi yil - 30%, uchinchi yil - 20% o'tkaziladi. Bu korxonalarga
inflyatsiya sharoitida qilingan xarajatlarni tezroq qoplash va uskunalarni yangilash imkonini
beradi.
1-jadval
Amortizatsiya ajratmalari miqdorini bir maromli usulda hisoblash tartibi
Asosiy fondlar ko'rinishlari O'rtacha balans qiymati, mln. so'm
Amortizatsiya ajratmalarining yillik normasi, %
Amortizatsiya ajratmalari-ning yillik miqdori, mln.so'm (gr.2 x gr.3)