Mavzu: Lizing munosabatlari va ijara majburiyatlari auditi

1-jadval
Asosiy lizing turlarining tasniflanishi


Moliyaviy lizing boshqa lizing turlaridan o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Moliyaviy lizingda mulkka xizmat ko‘rsatish va sug‘urtalash lizing oluvchi tomonidan amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi hamda shartnomani muddatidan avval bekor qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. Shartnoma muddati tugagach, foydalanuvchi mulkni sotib olishi, kelishuvni imtiyozli shartlarda yangilashi yoki munosabatlarni to‘xtatishi mumkin.
Moliyaviy lizing quyidagi turlarga bo‘linadi: ko‘chmas mulk lizingi, qaytarma lizing, bo‘linma lizing va guruhli (aksiyadorlik) lizing. Bo‘linma lizing asosiy maqsadi bir nechta kredit tashkilotlarini yirik lizing loyihalarini moliyalashtirish uchun birlashtirish hisoblanadi. U lizing beruvchining bitta yoki bir nechta kreditordan lizing mulkining 80 % qiymati miqdorida uzoq muddatli qarz olishini ko‘zda tutadi. Bunda lizing beruvchi qarzdor ssudaning to‘liq va bir vaqtning o‘zida qaytarilishi uchun javobgar bo‘lmaydi, chunki ssuda bevosita qarz beruvchi tomonidan lizing to‘lovlari hisobiga to‘lanadi.
Guruhli (aksiyadorlik) lizingda lizing beruvchi rolini mulkni ishlab chiqaruvchi firmalari bilan banklar (lizing kompaniyalari) kooperatsiyasi bajaradi. Bu turi ko‘pincha juda qimmat uskunalarni bozorga chiqarishda qo‘llanadi. Bunda ishlab chiqaruvchilar hamkorlarni izlab topish va lizing obyektiga texnik xizmat ko‘rsatishni, lizing kompaniyasi esa loyihalarning tashkiliy qismini ishlab chiqishni, ma’muriy masalalarni hal qilishni, maslahat xizmatlari ko‘rsatishni o‘z zimmasiga oladi.
Tezkor lizing shartnoma muddati mulkning xizmat qilish muddatidan kam ekanligi bilan ajralib turadi. Shartnoma amal qilish muddati davomida lizing beruvchi faqat mulk qiymatining bir qisminigina to‘laydi. Bu holda mulkning qoldiq qiymati yuqori bo‘ladi va lizing beruvchi ushbu qiymatni qoplash uchun katta tavakkalchilikka uchraydi, chunki u mulkni bir necha bor foydalanishga topshirishi lozim bo‘ladi.
Lizing ishtirokchilari tarkibi va lizing operatsiyalarini o‘tkazishni tashkil etishga ko‘ra lizing bevosita, bilvosita, qaytma va ta’minotchi lizingi kabi turlarga taqsimlanadi.
Bevosita lizingda lizing beruvchi sifatida mulkni ishlab chiqaruvchi korxona ishtirok etadi va o‘z mulkini mustaqil ravishda lizing oluvchiga topshiradi.
Bilvosita lizing mulkni vositachi orqali lizingga berishni ko‘zda tutadi, ya’ni uch tomonlama klassik bitim imzolanadi yoki ishtirokchilar soni 4-7 kishi bo‘lgan ko‘p tomonlama bitim tuziladi.
Bevosita lizingning bir shakli sifatida qaytma lizingni ko‘rsatish mumkin. Uning mohiyati shundan iboratki, ishlab chiqaruvchi mulkni lizing kompaniyasiga sotadi, kompaniya esa o‘z navbatida mulkni xuddi shu korxonaning o‘ziga ijaraga beradi, ya’ni mulk ishlab chiqaruvchi va lizing oluvchi bitta huquqiy shaxs hisoblanadi. Mazkur lizing turi moliyaviy holati qiyin bo‘lgan korxonalar uchun qiziqish uyg‘otadi.
Bilvosita lizingga misol tariqasida G‘arb mamlakatlarida keng tarqalgan ta’milovchi lizingini keltirish mumkin. Uning o‘ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, mulkni yetkazib beruvchi sotuvchi va mulkdan foydalanuvchi hisoblanmagan asosiy lizing oluvchi rolini bajaradi. Lizing oluvchi albatta mulkni uchinchi shaxsga sublizingga beradi.
Lizingni mulk turi bo‘yicha – ko‘char mulk va ko‘chmas mulk lizingiga bo‘lish ham keng tarqalgan. Ko‘char mulk obyektlariga ishlab chiqarish va qurilish asbob-uskunalari, transport vositalari, kompyuterlar, stanoklar, tele va masofaviy aloqa vositalari va boshqalar kiradi. Maxsus lizing ham o‘ziga xos lizing turi hisoblanadi, chunki lizing obyekti foydalanuvchining talablarini inobatga olgan holda maxsus tayyorlanadi. Bunda bitim muddati tugagach mulkdan faqat buyurtmachigina foydalanishi hisobga olinadi. Ko‘chmas mulk obyektlarining tasniflanishiga ko‘ra lizing quyidagi turlarga taqsimlanadi: korxonalar, ishlab chiqarish binolari va inshootlarning sanoat lizingi, savdo, ombor, idora va imoratlar lizingi. O‘zbekistonda asosan harakatlanuvchan mulk lizingi, aynan kombaynlar, traktorlar va boshqa texnika turlari lizingi keng qo‘llanadi.
Lizing obyektlarining mulk amortizatsiyasi shartlaridan kelib chiqqan holda, lizing to‘la amortizatsiyali va qisman amortizatsiyali turlarga taqsimlanadi. Birinchi holda to‘la qoplanuvchi lizing, ikkinchi holda esa qisman qoplanuvchi lizing ko‘zda tutiladi. Ulardan farq qiluvchi jadal amortizatsiyali lizingni ham ko‘rsatib o‘tish mumkin.
Lizingni mulkka xizmat ko‘rsatish hajmi bo‘yicha taqsimlash ham qiziqish uyg‘otadi. Lizing “sof”, to‘liq yoki noto‘liq xizmatlar to‘plamiga ega hamda bosh bo‘lishi mumkin.
“Sof” lizingni amalga oshirishda lizing obyektiga xizmat ko‘rsatishni lizing oluvchi o‘z zimmasiga oladi va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar lizing to‘lovlariga kiritilmaydi.
To‘liq xizmatlar to‘plamiga ega bo‘lgan lizingning xususiyati shundaki, bunda lizing beruvchi tomonidan qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatish - mulkka qarash, sug‘urtalash, zarur xom-ashyolarni yetkazib berish, malakali kadrlar bilan ta’minlash, marketing xizmati ko‘rsatish va tayyor mahsulot reklamasini amalga oshirishni ko‘zda tutadi.
Noto‘liq xizmatlar to‘plamiga ega bo‘lgan lizing bu shartnoma imzolagan tomonlarning lizing obyektiga texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha vazifalarni avvaldan kelishgan holda taqsimlab olishdir. Masalan, lizing oluvchi mulkni ekspluatatsiya qilish normalariga rioya qilishni o‘z zimmasiga oladi, lizing beruvchi esa obyektni soz holda saqlash uchun xarajatlarni to‘laydi.
Bosh lizing oluvchi va lizing beruvchi o‘rtasida umumiy shartnoma tuzilishini ifodalaydi. Bu shartnoma lizing oluvchiga lizingga olinuvchi mulk ro‘yxatini yangi shartnoma imzolamasdan to‘ldirish imkonini beradi.
Lizing bitimining asosiy ishtirokchilari joylashgan mamlakatga bog‘liq holda lizing ichki (bitta mamlakat ichida) va tashqi (xalqaro) turlarga taqsimlanadi. Xalqaro lizing o‘z navbatida quyidagicha tasniflanadi:
• import lizingi – lizing beruvchi xorijiy mamlakat hisoblanadi;
• eksport lizingi – lizing oluvchi xorijlik bo‘ladi;
• tranzit lizing – bitimning uchala ishtirokchisi ham turli xil mamlakatlarda bo‘ladi.
Xalqaro amaliyotda lizingning yana bir turi – “dabl dip” bitimlari ishlab chiqilgan. Ularning ma’nosi ikki yoki undan ortiq mamlakatlardagi soliq imtiyozlaridan iborat, ya’ni, masalan, Buyuk Britaniyada lizing oluvchining soliq imtiyozlaridan oluvchi foydasi AQSH da lizing oluvchilarnikiga qaraganda ko‘p. Natijada Angliyalik lizing kompaniyasi mulkni sotib oladi va uni amerikalik lizing kompaniyasiga ijaraga beradi, u esa mulkni o‘z navbatida mahalliy aviakompaniyalarga ijaraga beradi.
Lizing munosabatlari va ijara majburiyatlari auditi

O'zbekistonda lizing munosabatlari 6-son «Ijara hisobi»

nomli BHMS bilan tartibga solinadi. Unga ko'ra, «Lizing

(moliyaviy ~jara) ijara munosabatlarining alohida turi bo 'lib ,

unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga oluv-

chining) topshirig'iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan)

lizing shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyek-

tini) mulk qilib sotib oladi va uni shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun li-

zingga oluvchiga o'n ikki oydan ortiq muddatga heradi. Bunga

lizing shartnomasi quyidagi shartlarning hiriga javob berishi

kerak:

a) lizing shartnomasining muddati tugagach. lizing obyekti

lizingga oluvchining mulki ho'lih o'tsa;

b) lizing shalinomasining muddati lizing obyekti xizmat

muddatining 80 % dan ortiq ho'lsa yoki lizing obyektining lizing

shartnomasi tugaganidan keyin qoldiq qiymati uning hosh-

lang'ich qiymatining 20 % dan kam bo'lsa;

v) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizingga oluvchi

lizing ohyektini uning bozor qiymatidan past narxda evazini

to'lab sotib olish huquqiga ega bo'lsa, bunda ana shu huquqni

amalga oshirish kunidagi lizing obyekti qiymati asos bo'ladi;

g) lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing

to'lovlarining umumiy summasi lizing obyekti qiymatining 90 %

dan ortiq bo'lsa»l. ,

Asosiy vositani lizinga qabul qilish ham AB-I shakldagi

dalolatnoma bilan rasmiylashtirilgan bo'lishi lozim.

Lizing beruvchi subyektlar lizing berishdan asosiy vositalar

uchun lizing oluvchi subyektdan olinishi lozim bo'lgan to'lovni

(qo'shilgan qiymat solig'i hilan hirga) operatsion daromadlar

tarkibiga (Debet 4810 - «Uzoq muddatli ijara bO'yicha olinadi-

gan joriy to'lovlar». 4820 - «qisqa muddatli ijara bo'yicha oli-

nadigan to'lovlar». Kredit 9550 - «Uzoq muddatli ~iaradan

daromadlar». 9350 - «Qisqa muddatli ijaradan daromadlar»)

kiritadi.

Ijaraga olingan asosiy vositalarni joriy ta'mirlash xarajatiari

lizing oluvchi tomonidan qilinadi, kapital ta'mirlash esa shart-

nomadagi kelishuvga muvofiq lizing oluvchi yoki lizing beruvchi

hisobidan amalga oshiriladi.

Audit jarayonida auditor lizing subyektlarini aniqlashi lozirn.

6-son BHMS ga muvofiq, lizing subyekti bo'lib quyidagilar

hisohlanadi:
a) lizingga beruvchi lizing shartnomasi bO'yicha lizingga

oluvchiga kelgusida topshirish maqsadida lizing obyektini mulk

qilib oluvchi shaxs;

b) lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish uchun lizing

shartnomasi bo'yicha lizing obyektini olayotgan shaxs;

v) sotuvchi lizingga beruvchiga lizing obyektini sotayotgan

shaxs.

Lizing obyekti lizingga oluvchining krediti (qarzi) hisobidan

olinayotgan taqdirda, aniq bir lizing obyektiga nisbatan lizingga

beruvchining kreditori va lizingga oluvchi bir shaxs timsolida ish

ko'rishga yo'l qo'yilmaydi.

Lizingga beruvchi lizing obyektini bo'lgusi foydalanuvchidan

keyinchalik uni xuddi shu shaxsga ijaraga berish uchun sotib 01-

gan hollarda, lizingga oluvchi va sotuvchi bir shaxs bo'lishga

yo'l qO'yiladi.Auditor yuqorida ko'rsatilgan masalalarni tek-

shirib, o'rnatilgan talablar va qoidalarning buzilish hollarini

o'zining ish hl~tiatlarida aks ettirishi lozim.

Ko'pchilik xojalik subyektlari avtomobillarni sotib olganidan

ko'ra foydaliroq bo'lgani uchun ijaraga oladilar. Bunda auditor

avtomashinani ishlatish va ta'mirlash xarajatlarini qoplash,

hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnomasi bilan tanish-

ishi lozim.

Jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga ko'ra ijara

to'lovlari ijarachi tomonidan uning xarajatiariga qo'shilsa (2010,

2310, 2510, 2710 schyotlar debet va 6910 schyot kredit)

hisoblangan ijara to'lovi summasidan daromad solig'i undiriladi

(Debet 6910, Kredit 6410). Ijaraga beruvchi jismoniy shaxslarga

ulardan ijaraga olingan asosiy vositalar uchun hisoblangan ijara

to'lovi summasidan budjetdan tashqari fondlarga to'lovlar

hisoblanmaydi.

Agar asosiy vosita obyektlari tadbirkor bo'lgan jismoniy

shaxslardan ijaraga olinsa, hisoblangan ijara to'lovi summasidan

daromad solig'i ushlanmaydi. Subyekt bunday to'lovlarning bar-

cha turlari bo'yicha soliq inspeksiyasiga har chorakda bildirib

turishi lozim. Auditor subyektning ijaraga beruvchi jismoniy

shaxslar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish qoidalari va soliq

qonunchiligiga rioya qilinayotganiigiga ishonch hosil qilishi

lozim.

Auditda bajariladigan barcha amallar lizing muomalalarining

xususiyatini hisohga olgan holda amalga oshiriladi. Shuning

uchun lizing shartnomalarini tuzish, muomalalami buxgalteriya

hisobida aks ettirish va soliqqa tortishda yo'l qo'yiladigan xato-

laming aksariyati me'yoriy hujjatlardagi kamchiliklar va uslubiy

qo'llanmalar yetishmasligi bilan bog'liq.

Lizing operatsiyalarini tekshirishda auditning barcha

bosqichlari: rejalashtirish, auditorlar guruhini tuzish, tekshiruv

o'tkazish, auditorlik hisoboti va xulosalarini tuzishda maxsus

yondoshuv talab qilinadi.

Lizingda lizing obyektiga egalik qilish va foydalanish huquqi

bilan bog'liq barcha tavakkalchiliklar lizingga oluvchiga

o'tkaziladi. Lizingga oluvchining buxgalteriya hisobida lizing ak-

tiv va majburiyat sifatida lizing muddati boshlanishidagi lizing

obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to'lovlarining

diskontlangan qiymati bo'yicha, agar u past bo'lsa, tan olinishi

kerak.

Audit jarayonida auditor lizing to'lovlarining diskontlangan

qiymat to'g'ri hisobga olinishini ham tekshirishi lozim. Minimal

lizing to'lovlarining diskontlangan qiymatini hisoblashda disk-

ontlaydigan omil bo'lib, lizing shartnomasida ko'zda tutilgan

foiz stavkasi hisoblanadi, agarda uni aniqlash irnkoniyati bo'lsa,

aks hollarda lizingga oluvchining qarz sarmoyasi bo'yicha o'sib

boruvchi foiz stavkasidan foydalaniladi. Lizing muddatining

boshlanish vaqtida lizingga oluvchi va lizingga beruvchi lizing

to'lovlari jadvali (tartibi) ni kelishib oladi, unda lizingga beru-

vchining daromadi, lizing obyektining qiymatini qoplash

bo 'yicha majburiyatlar va ularning lizing muddati davornida

taqsimianishi ko'rsatiladi.

Auditor lizing bo'yicha foizlar lizing shartnomasi davornida

davrlar bo'yicha taqsimlanganligini va har bir davrda qoplanma-

gan majburiyatlar qoldig'iga doirniy foiz stavkasini o'matish

maqsadida lizing to'lovlari jadvalida aks ettirilganligiga aharniyat

berishi kerak. Shuningdek, lizingga oluvchi tomonidan amalga

oshirilgan lizing obyektini sotib olish, yetkazib berish yoki belgi-

langan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holga keltirish bilan

bog'liq xarajatlar lizing obyektining qiymatiga qo'shilganligini

ham aniqlash lozim.

Lizingga oluvchining tizing obyektini yaxshilash (obodon-

lashtirish. qo'shimcha qurish, qo'shimcha asbob-uskunalar bilan

ta'minlash, rckonstruksiya, modernizatsiya qilish, texnik qayta

qurollantirish va h.k.) xarajatlari lizing obyekti qiymatini

ko'paytiruvchi kapital qo'yilmalar sifatida aks ettiriladi. Agar liz-

ing obyekti, lizingga beruvchining ruxsati bilan yaxshilangan

bo'lsa, shartnomaning ama! qilish muddati tugagandan so'ng

yoki shartnoma bekor qilingach, lizingga oluvchi ana shu

maqsad yo'lida sarflangan barcha xarajatlarning qoplanishini ta-

lab qilish huquqiga ega, agarda lizing shartnomasida o'zgacha

shartlar ko'zda tutilmagan bo'lsa.

Auditor lizingda har bir hisobot davri uchun lizing obyekti

bO'yicha amortizatsiya ajratmasi to'g'ri hisoblanganligini ham

tekshirishi lozim. Lizing obyektlari bo'yicha amortizatsiyani

hisoblash O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2003-yil

9-oktabrdagi 1 14-sonli buyrug'i bilan tasdiqlangan 5-son

«Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq amalga oshiriladi.

Lizingga oluvchi lizing shartnomasi muddati tugaganidan

keyin lizing obyektiga mulkiy egalik qilish huquqini olishga is-

honchi bo'lmasa, u holda u quyidagilardan qaysi biri qisqaligi-

dan kelib chiqib: lizing shartnomasi muddati davomida yoki liz-

ing obyektining xizmat qilish muddatida to'liq amortizatsiya qil-

ishi mumkin. Audit jarayonida lizing obyektini yillik qayta ba-

holash lizingga oluvchi tomonidan qonunchilikda belgilangan

tartibda amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish lozim.

Lizing shartnomasi to'xtatilganda lizing obyektini qaytarish,

lizing shartnomasiga muvofiq uning to'xtatilgan sanadagi obyek-

tining qoplanmagan qiymati summasi bO'yicha amalga oshiri-

laganligi tekshiriladi. Lizing obYektining chiqib ketishidan moli-

yaviy natijani aniqlaganda, oldingi qayta baholashlardagi lizing

obyekti qiymatining ko'paygan summasi, ya'ni oldingi baholash-

lardagi qiymat pasayishi summasiga nisbatan ortgan qismi lizing

obyektining chiqib ketishidan ko'rilgan daromad tarkibiga

qo'shiladi va bir vaqtning o'zida 8510 - «Mulkni qayta baholash

bo'yicha tuzatishlar» schyoti bo'yicha rezerv kapitalini kamayti-

radio

Lizingga beruvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv sifa-

tida lizing muddati boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to'lovlarining diskontlangan qiymati

bo'yicha, agar u past bo'lsa, tan olinishi kerak.
Asosiy vositalar ijara munosabatlarini tekshirish.

Korxonadagi asosiy vositalar o‘ziniki, ijaraga va lizing shartnomasi

asosida olingan bo’lishi mumkin. 0 ‘z asosiy vositalari korxonaga tegishli

bo‘lib, lizinga olinganlari esa qisqa muddatli (operativ) ijara, uzoq

muddatli ijara va lizing sharti bilan olingan boiadi. Lizing oluvchi va

lizing beruvchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar Fuqarolik Kodeksi, Lizing

to‘g‘risidagi qonun va boshqa tegishli huquqiy-me’yoriy hujjatlar

talablariga rioya qilingan holda, yozma ravishda tuzilgan ijara (lizing)

shartnomasiga muvofiq tartibga solib turiladi.

Asosiy vosita ijarasi - bu ijaraga oluvchining xo'jalik faoliyatini

mustaqil amalga oshirishi uchun zarur bo'lgan asosiy vosita obyektlaridan

foydalanishi yoki mulkchilik huquqiga ega bo'lishga asoslangan

shartnomadir. Ijaraga beruvchi va ijaraga oluvchi o'rtasidagi o'zaro

munosabat ijara shartnomasi bilan tartibga solinadi. Shartnoma ijara haqi

miqdori, ijara muddati, tomonlaming ijara shartlarini bajarish bo‘yicha

majburiyatlari haqidagi to'liq ma’lumotlami o'zida mujassam etishi lozim.

Ijara subyektlari bo'lib quyidagilar hisoblanadi:

a) ijaraga beruvchi - mulkning egasi yoki qonunchilikka muvofiq

yoki mulkdor tomonidan mulkni ijaraga berish uchun vakolatlangan

shaxslar;

b) ijaraga oluvchi (ijarachi) - ijara shartnomasi asosida mulkni ijaraga

oluvchi yuridik va jismoniy shaxslar.

6 sonli BUMS maqsadlariga ko'ra ijara quyidagiiarga ajratiladi:

a) moliyaviy ijara (lizingni qamrab olgan holda);

b) operativ ijara.

Moliyaviy ijara - mulkni (moliyaviy ijara obyektini) shartnomaga

binoan o‘n ikki oydan ortiq muddatga egalik qilish va foydalanish

huquqini berishda yuzaga keladigan ijaraviy munosabatlar. Bunda

moliyaviy ijara shartnomasi quyidagi shartlardan biriga javob berishi

kerak:

• moliyaviy ijara shartnomasining muddati tugagach, moliyaviy ijara

obyekti ijaraga oluvchining mulki bo'lib o‘tishi;

• moliyaviy ijara shartnomasining muddati moliyaviy ijara obyekti

xizmat muddatining 80 foizidan ortiq bo'lsa yoki moliyaviy ijara

obyektining moliyaviy ijara shartnomasi tugaganidan keyingi qoldiq

qiymati uning boshlang‘ich qiymatining 20 foizidan kamrog‘ini tashkil

qilishi;

• moliyaviy ijara shartnomasining muddati tugagach, ijaraga oluvchi

moliyaviy ijara obyektini ushbu huquq sotilish kunidagi bozor qiymatidan

ancha past narxda sotib olish huquqiga ega bo‘Iishi va bunda ijara

muddatining boshida ushbu huquqning sotilishiga asoslangan ishonchning

mavjud boMishi;

• moliyaviy ijara shartnomasi amal qiladigan davr uchun ijara

to'lovlarining diskontlangan joriy qiymati, moliyaviy ijara obyektini

ijaraga berish paytidagi joriy qiymatining 90 foizidan ortiq bolishi.

Operativ ijara - moliyaviy ijara shartnomasi hisoblanmaydigan

mulkiy ijara shartnomasiga binoan muikni vaqtinchalik egalik qilishga va

foydalanishga yoki foydalanishga berish.

Moliyaviy ijarada moliyaviy ijara obyektiga egalik qilish va

foydalanish huquqi bilan bogMiq barcha risklar ijarachiga (lizingga

oluvchiga) o'tkaziladi. Bunda, lizing bo‘yicha ijaraga olingan mol-

mulkning tasodifan nobud bolishi yoki tasodifan buzilishi xavfi, agar

lizing shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, lizing

oluvchiga bu mol-mulkni topshirish paytida o'tadi. Ijarachining (lizingga

oluvchining) buxgalteriya hisobida moliyaviy ijara aktiv va majburiyat

sifatida moliyaviy ijara muddati boshlanishidagi moliyaviy ijara

obyektining joriy qiymati yoki minimal ijara (Sizing) to'lovlarining

diskontlangan qiymati bo'yicha, agar u past bolsa, tan olinishi lozim.

Agar ijarachi (lizingga oluvchi) ijara (lizing) obyektini uni sotib olish

sanasidagi joriy qiymatidan past narxda sotib olmoqchi bo'lgan hollarda,

minimal ijara (lizing) to'lovlari barcha ijara (lizing) muddati davomidagi

ijara (lizing) to'lovlari va ijara (lizing) shartnomasida ko‘zda tutilgan ijara

(lizing) obyektini sotib olish summasidan tashkil topadi.

Moliyaviy ijarada, ijara (lizing) to'lovlari ijaraga beruvchi (lizingga

beruvchi)ga moliyaviy ijara obyekti qiymatining ijarachi (lizingga oluvchi)

tomonidan qoplanishidan hamda ijaraga beruvchi (lizingga beruvchijning

foizli daromadidan iborat boladi.

Moliyaviy ijara muddatining boshlanish paytida ijarachi (lizingga

oluvchi) va ijaraga beruvchi (lizingga beruvchi) ijara (lizing) tolovlarini

to'lash jadvalini (tartibini) kelishib oladi va unda ijaraga (lizingga)

beruvchining foizli daromadi, moliyaviy ijara obyektining qiymatini qoplash bo‘yicha majburiyatlar va ulaming moliyaviy ijara muddati

davomida taqsimlanishi ko‘rsatiladi.

Operativ ijarada, ijara obyektiga egalik qiiish bilan bogMiq bo'igan

barcha risklar ijarachiga o‘tmaydi va shuning uchun operativ ijara

shartnomasi bo'yicha olingan ijara obyektlari ijarachining balansida

hisobga olinmasligi lozim.

Operativ ijara obyekti ijarachi tomonidan balansdan tashqari

schyotlarda operativ ijara shartnomasida ko‘rsati!gan qiymatda, ijaraga

beruvchida esa - asosiy vositalar tarkibida balans schyotlarida hisobga

olinadi.

Operativ ijarada ijarachi tomonidan hisoblangan va toManadigan ijara

to‘iov!ari, ularning foydalanish maqsadiga qarab mahsulot (ish,

xizmatjlarning ishlab chiqarish tannarxiga va (yoki) davr xarajatlariga olib

boriladi.

Ijaraga beruvchining operativ ijara obyektlarini saqlab turish bilan

bogMiq xarajatlari (amortizatsiya ajratmalari, sug‘urtalash, kapital va joriy

ta’mirlash, operativ ijara obyektlari bilan bogMiq soliqlar va boshqa

xarajatlar) ushbu xarajatlar yuzaga kelgan hisobot davrining joriy

xarajatlari sifatida tan olinadi.

Operativ ijarada hisoblangan va ijaraga beruvchi tomonidan

olinadigan ijara tushumlari daromad sifatida tan olinadi.

Operativ ijara bo'yicha olingan asosiy vositalami tekshirishda,

avvalo, ijara shartnomalarining mavjudligi, to'g'ri tuzilganligi, asosiy

vositani qabul qilib olish hisobi va korxonada hisob yuritish tartibiga

jiddiy e'tibor berish zarur.

Operativ ijara bo'yicha olingan asosiy vositalar hisobi ijaraga oluvchi

xo'jalik yurituvchi subyektning balansdan tashqari 001 «Operativ ijara

bo'yicha olingan asosiy vositalar» schyotda yuritilishi lozim. Lizing

oluvchi korxonaning buxgalteriyasida lizingga olingan har bir obyektning

lizing beruvchi korxonadagi inventar kartochkasi (AV-6 shakl) dan

olingan nusxa 6o'lishi kerak. Asosiy vositani lizinga qabul qiiish xam AV-

1 shakldagi dalolatnoma bilan rasmiylashtirilgan bo'lishi lozim.

Lizing (moliyaviy ijara) ijara munosabatlarining alohida turi bo'lib,

unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga oluvchining)

topshirig'iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan, ishlab

chiqaruvchidan) lizing shartnomasida ko'rsatiigan mol-mulkni (lizing

obyektini) mulk qilib sotib oladi va uni shu shartnomada belgilangan

shartlarda, haq evaziga egalik qiiish va foydalanish uchun lizingga

oluvchiga o'n ikki oydan ortiq muddatga beradi. Auditor lizing shartnomasi quyidagi shartlardan biriga javob berilganligini tekshirishi

kerak:

• lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing obyekti lizingga

oluvchining mulki bo‘lib o‘tishi;

• lizing shartnomasining muddati lizing obyekti xizmat muddatining

75 foizidan ortiq boMishi yoki lizing obyektining lizing shartnomasi

tugaganidan keyingi qoldiq qiymati uning boshlang‘ich qiymatining 20

foizidan kam boMishi;

• lizing shartnomasining muddati tugagach, lizingga oluvchi lizing

obyektini uning bozor qiymatidan past narxda sotib olish huquqiga ega

boMsa, bunda ana shu huquqni amalga oshirish kunidagi lizing obyekti

qiymati asos boMishi;

• lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing toMovlarining

umumiy summasi lizing obyekti qiymatining 90 foizidan ortiq boMishi.

Lizing subyekti boMib quyidagilar hisoblanadi:

a) lizingga beruvchi lizing shartnomasi bo'yicha lizingga oluvchiga

kelgusida topshirish maqsadida lizing obyektini mulk qilib oluvchi shaxs;

b) lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish uchun lizing

shartnomasi bo‘yicha lizing obyektini olayotgan shaxs;

v) sotuvchi lizingga beruvchiga lizing obyektini sotayotgan shaxs.

Uzoq muddatli va qisqa muddatli ijaraning subyektlari boMib

quyidagilar hisoblanadi:

a) ijaraga beruvchi mol-mulk egasi yoki qonunchilik yoki mulk

egasi tomonidan mol-mulkni ijaraga berish huquqi berilgan vakolatli

shaxs;

b) ijarachi ijara shartnomasiga muvofiq mol-mulkni ijaraga oluvchi

yuridik va jismoniy shaxs.

Qisqa muddatli ijarada ijara obyektiga egalik qilish bilan bogMiq

boMgan barcha tavakkalchiliklar ijarachiga oMmaydi va shuning uchun

qisqa muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha olingan ijara obyektlari

ijarachining balansida hisobga olinmasligi kerak.

Qisqa muddatli ijarada ijarachi tomonidan hisoblangan va

toManadigan ijara toMovlari, ulami foydalanish joyiga (maqsadiga) qarab

mahsulot (ish, xizmat) laming ishlab chiqarish tannarxiga va (yoki) davr

xarajatlariga olib borilishi auditor tomonidan sinchiklab tekshiriladi.

Agar shartnomada ijara obyektini sotib olish ko‘rsatilmagan boMsa, u

tomonlaming qo'shimcha kelishuvi bilan o‘matilishi mumkin, unda ijara

obyektidan foydalanish uchun oldin toMangan toMovlar sotib olish

bahosida hisobga olinishi haqida kelishish huquqiga ega.
Ijara muddatining tugashi yoki uning tugaguniga qadar shartnomada

ko‘zda tutilgan sotib olish narxini ijarachi tomonidan to‘liq kiritilgan holda

va ijara obyektiga egalik qilish huquqi unga o ‘tganda, u buxgaiteriya

hisobida ijarachining mulki sifatida hisobga olinishi shart.

Auditor ijarachining ijara obyektini yaxshilash (obodonlashtirish,

qo‘shimcha qurish, qo’shimcha asbob-uskunalar bilan ta’minlash,

rekonstruktsiya, modemizatsiya qilish, texnik qayta qurollantirish va

boshqa) xarajatlari ijara obyekti qiymatini ko'paytiruvchi kapital

quyilmalar sifatida aks ettirilishiga e’tibor qaratishi lozim.

Agar ijara obyekti ijaraga beruvchining ruxsati bilan yaxshilangan

boMsa, shartnomaning amal qilish muddati tugagandan so’ng yoki

shartnoma bekor qilingach, ijarachi ana shu maqsad yo‘lida sarflagan

barcha xarajatlarining qoplanishini talab qilish huquqiga ega, agarda ijara

shartnomasida o‘zgacha shartlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa.

Ijaraga beruvchining ruxsatisiz amalga oshirilgan ijara obyektini

yaxshilashga sarflangan xarajatlar (quyilmalar) va ulami ijara obyektiga

zarar etkazmagan holda ajratib olish itnkoni bo’lmasa, ijara

shartnomasining amal qilish muddati tugagach yoki shartnoma bekor

qilingach, ijaraga beruvchiga tekinga o ‘tadi. Biroq, agarda ulami ijara

obyektiga zarar etkazmagan holda ajratib olish mumkin bo‘lsa va agar

ijaraga beruvchi ulaming qiymatini to'lashga rozi bo’lmasa, bunday

hollarda ijarachi ulami o ‘ziga ajratib olishi mumkin.

Auditor moliyaviy hisobotlarda va unga tushuntirish xatida

quyidagilar ochib berilganligiga e’tibor qaratishi lozim:

• moliyaviy hisobotni taqdim qilish sanasida ijara (lizing) obyektlari

hisoblangan aktiviar qiymati to‘g‘risida ma’lumotlar. Mazkur ijara

mulklari bilan bog’liq bo’lgan qarzlar (debitorlik yoki kreditorlik) qisqa

muddatli va uzoq muddatliga ajratilgan holda boshqa qarzlardan alohida

tan olinishi kerak;

• umumlashtirilgan shaklda lizing bo’yicha lizing to’lovlariga

taalluqli majburiyatlar summasi va ulami to’lash davri to’g ’risidagi

ma’lumotlar;

• salmoqli moliyaviy cheklovlar, lizingni qayta tiklash huquqlari,

lizing obyektlarini xarid qilish va lizing bilan bog’liq bo’lgan boshqa

ko‘zda tutilmagan holatlar bo’yicha ma’lumotlar;

• har bir moliyaviy hisobotni tuzish sanasiga lizing to’lovlarining

qoldiq summasi va lizingga beruvchining daromadi, shuningdek lizing

obyektining kafolatlangan qoldiq qiymati;

• lizing davri uchun qoplanmagan majburiyat qoldig‘iga doimiy foiz

stavkasini olish uchun lizingga beruvchining daromadi (lizing bo‘yicha

foizlar) ni taqsimlashda foydalaniladigan usul;

• moliyaviy hisobot tuzish sanasida ikkilamchi ijara (ikkilamchi

lizing) dan oiinishi kutilayotgan kelgusi ijara (lizing) toMovlari summasi

to‘g‘risidagi ma’lumotlar.

Asosiy vositalar hisobi bo‘yicha odatda sodir etiladigan xatoliklar

quyidagilardan iborat:

1) korxona hisob siyosatida asosiy vositalarning tahliliy hisobi

inventar varaqalarida (AS-6 shakli) olib borilishi ko‘rsati!adi. Lekin,

korxonada inventar varaqalarini yuritish shart emas deb ushbu ko‘rsatmani

bajarmaydilar, bunda buxgalteriyada inventar ro‘yxatlarining nusxalari

mavjudligiga asoslanadilar, inventar varaqalari yuritiladigan korxonalarda

esa, har doim ham barcha rekvizitlami qayd etish talablariga rioya

qilinmaydi;

2) moddiy javobgarlik faqat asosiy vositalar hisobi schyotlarida

hisobga olingan xususiy mablaglar bo'yicha tashkil etiladi;

3) Bosh kitob bo‘yicha asosiy vositalar mavjudligi to‘g‘risidagi

ma’lumot inventar varaqalaridagi asosiy vositalar bo'yicha qoldiqlariga

nomuvofiqligi ko'pchilik holatlarda eskirish noto‘g‘ri hisoblanishiga olib

keladi;

4) asosiy vositalar sotib olingan narxlari bo‘yicha kirim qilinmaydi;

5) qarzga olingan mablag'lar bo‘yicha toMangan foizlar xarajatlari

dastlabki qiymat tarkibiga kiritilishi;

6) jismoniy shaxslardan asosiy vositalami sotib olishda har doim

ham daromad solig‘i ushlab qolinmaydi;

7) asosiy vositalar bo‘yicha eskirishni hisoblash chorakda bir

marotaba amalga oshiriladi;

8) korxonada me’voriy foydalanish muddati tugagan obyektlar

bo‘yicha eskirish hisoblanishi davom etadi;

9) qonunga xilof ravishda asosiy vositalar bo‘yicha tezlashtirilgan

eskirish hisoblanadi;

10) asosiy vositalar ishga tushiriigandan keyin eskirish yil bo'yicha

bir tekisda hisoblamasdan, birinchi oyda yoki birinchi chorakda ularning

50% balans qiymati hisobdan chiqariladi.