Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning o’rni

Maktabgacha tarbiyachilarning huquqiy ta'limi

Kichik yoshda asosiy diqqat axloqiy tarbiyada bo'lishi kerak. Bolaning ongida xulq-atvorning asosini qo'yish, nima qilish mumkinligi va nima uchun qilinayotgani haqida tushuntirish. Bolaning qanday harakatlari o'zi va atrofidagi odamlarga zarar etkazadi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarning huquqiy ta'limi - o'yinlar

Maktabgacha yoshdagi bolalarni huquqiy o'qitish kurslari kun davomida, har yili ta'lim olishlari kerak. Bolalar huquqlarini o'rganish joiz emas. Bolaning huquqlarining aniq ifodasini bilish shart emas, lekin u ularning ma'nosini aniq tushunib, ularni amalda qo'llashi kerak.

Maktabgacha yoshdagi bolalarni o'yin orqali huquqiy o'qitish kichik fuqarolarni xabardor qilishning eng ma'qul yo'li hisoblanadi.
O'yinlarning ayrim misollari quyidagilardir:
O'yin 1
Mamlakatlarning ramziy ma'nosi haqidagi hikoyalar turkumidan so'ng, bolalarni o'z bayroqlari va janglarini tortib olishlarini iltimos qiling. Rasmni jild bilan ko'rsating va u nima etishmasligini so'rang. Yalpiz tasviri noto'g'ri tasvirlangan bo'lishi kerak.
O'yin 2
Farzandlaringiz orzu qilgan maktab haqida qisqacha hikoya qilishlarini so'rang. Qoidalar va qonunlar bo'lmasligi mumkin. Ba'zi bolalar haqida gapirib bo'lgach, boshqalarga bu xatti-harakatga olib kelishi mumkinligini va umumiy qabul qilingan qadriyatning
ad
aloqa qoidalari.
O'yin 3
Bolalarni ko'zlarini yumib, ularni kichik xatolar deb tasavvur qiling. Hasharotlarning hayotini va uning xavfsizligini modellashtirish. Bolalar o'zlarini hasharotlar deb tanishtirganlarida nimani his qilganlari to'g'risida gaplashsin. Va boshqalar bilan qanday munosabatda bo'lish kerakligi, ular hech kim ularni ranjitmasligiga amin edi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni huquqiy jihatdan ta`minlash ularga jamiyatning to'la a'zolari bo`lishiga yordam beradi va shaxsning shakllanishida ijobiy dinamikani ta'minlaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga taʼlim-tarbiya berishning asosiy maqsadi yosh avlodni istiqlol mafkurasi asosida Sog’lom, har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida tarbiyalash va maktab taʼlimiga tayyorlashdan iboratdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga taʼlim-tarbiya berishning asosiy vazifalari bolalarni jismoniy, aqliy va maʼnaviy jiќatdan rivojlantirishdan, ularning tug’ma layoqati, qiziqishi, ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olgan holda, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida muntazam taʼlim olishga (maktabga) tayyorlashdan iboratdir.

Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash jarayoni oldiga qoʼyilgan maqsad va vazifalarning bajarilishi ushbu «Maktabgacha yoshdagi bolalar taʼlim-tarbiyasiga qoʼyiladigan davlat talablari oršali nazorat qilinadi.

Davlat talablarida maktabgacha yoshdagi bolalarga beriladigan taʼlim-tarbiya mazmunining asosiy yoʼnalishlari hamda ularning maktabga tayyorgarlik darajasiga qoʼyiladigan minimal talablar belgilab berilgan boʼlib, u davlat hujjati sifatida eʼtirof etiladi.

Davlat talabi koʼrsatkichlarini belgilashda davlat va jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi, maktabgacha yoshdagi bolalarning jismonan sog’lomligi, qobiliyati, ehtiyoji va imkoniyatlari, yaʼni bola shaxsining ustivorligidan kelib chiqilgan.

Taʼlim-tarbiya mazmunining asosiy yoʼnalishlarida bolalarni jismoniy rivojlantirishga katta ahamiyat berilgan
Bolalarni maktabga tayyorlashni belgilovchi muhim koʼrsatkichlardan biri ularning jismoniy jihatdan rivojlan-ganlik darajasidir. Bolalar oʼz yoshlariga mos boʼlgan harakatli, shu jumladan milliy oʼyinlar nomlarini, qoidalarini bilishi va ularda faol ishtirok eta olishi, yugurish va sakrash, yoshiga mos holda belgilangan meʼyorlarni bajarishi, saflanishi, chaqqon harakat qilish, chiniqtirish mashqlarini bajarish kabilarga oʼrgatish maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishini taʼminlovchi taʼlim-tarbiya mazmunining asosini tashkil etadi.
Bolalarning maktabga tayyorgarlik darajasiga qoʼyiladigan minimal talablar.
Jismoniy rivojlanganlik darajasi:
- mustaqil holda jismoniy mashqlar bajara olish;
- buyruqqa (start) asoslanib yugurish;
- xoda ustida oʼtirib oldinga siljish;
- narvon yordamida tepaga chiqish va pastga tushish
- 5 sekund davomida arqonga osilib turish;
- arg’imchoq uchish;
- cheklangan satq va chiziq boʼylab yurish;
- qiya qoʼyilgan taxta ustidan yurib oʼtish;
- bir oyoqda «qaldirg’och» boʼlib turish;
- oyoq uchlari bilan buyumlarni šisib koʼtarish, pastga tushirish va bir joydan boshqa joyga koʼchirish;
- joyda turib 15-20 marta sakrash;
- 70 sm uzunlikka sakrash;
- 30 sm balandlikdagi toʼsiqdan sakrab oʼtish;
- toʼxtamasdan 2-3 minut davomida yugurish;
- 100 m masofani toʼxtamasdan yugurib oʼtish;
- 10 m masofani emaklab oʼtish;
- safda toʼg’ri turish va safni buzmasdan yurish;
- saflanish va qayta saflana olish;
- musiqa ohangiga mos holda harakat qilish;
- koptokni irg’itish va ilib olish;
- ilon izi shaklida yurish;
- toʼp-toʼp boʼlib, aylana boʼylab yurish;
- chiniqtirish mashqlarini bajarish;
- xalq oʼyinlari – «Kim chaqqon», «Oq terakmi – koʼk terak», «Аvvalakam», «Chittigul»… kabi harakatli oʼyinlarda ishtirok eta olishdan iboratdir.
1991 yilda «Oʼzbekiston maktabgacha tarbiya kontseptsiyasi» qabul qilindi. Maktabgacha tarbiyaning tarkibi va mazmunini qayta kontseptsiyasi yangicha fikrlash, oʼzbek xalqining milliy anʼanalari, qadriyatlari, xalq ijodiyotining oʼziga xosligi, tilda oʼz aksini topuvchi tafakkur xususiyatlari, xalq pedagogikasining ulkan tajribasi, milliy oʼz-oʼzini anglash masalasi alohida oʼrin egallaydi.
«Maktabgacha tarbiya kontseptsiyasida» jismoniy tarbiya, gigiena va salomatlikka alohida eʼtibor berilgan.
Mehnat va ijodiy faoliyatga qodir, ijtimoiy vazifalarni toʼlaqonli bajaruvchi ham jismonan, ham maʼnan yetuk kishinigina sog’lom deyish mumkin.
Tarbiyachi maktabgacha yoshdagi bolalar jamoasida boʼlib, taʼlim va tarbiya dasturini egallaydi, xilma-xil oʼyin, oʼquv va mehnat faoliyatini amalga oshiradi. «Salomatlik» tushunchasining tarkibiy qismi boʼlgan jismoniy va ruhiy beshikastlik bolaning oʼsish va rivojlanishining normal kechishini nazarda tutadi. Bolalarning gigienik va jismoniy sog’lomliklari koʼp jihatdan sog’liqni saqlash va xalq taʼlimi tizimlarining xamkorlikdagi intilishlariga bog’liq boʼladi.
Bolalarni rivojlanish yosh xususiyatlarini ÿrganishda yosh davrlariga katta eʼtibor karatish lozim. Bolalarni yosh davrlariga bo’lishda bir kancha olimlar ilmiy-tadkikotlar olib borganlar. J.Plake (1896-1970), L.Kolberg, А.Vallon, R.Zazzo, G.Grimm… chet el olilari, L.S.Vagotskiy, L.I.Bojovich, D.B.Elьkonin, А.А.Lyublinskaya, А.V.Petrovskiy, o’zbek psixolog olimlaridan M.Vohidov, E.Ђoziev, S.А.Аxundjanova, M.Sh.Rasulova, R.I.Sunnatova va boshkalar yosh davirlarini turli yosh boshichlariga ajratish bÿyicha ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borganlar. Shularga asoslangan holda yosh davrlarini kuyidagi boskichlarga ajratish mumkin.
1) go’dakning davri – tuilgandan 1 yoshgacha;

2) ilk bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha;

3) maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha;

4) kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 11 yoshgacha;

5) o’rta maktab yoshidagi bolalar 11 yoshdan 14 yoshgacha;

6) Katta maktab yoshidagi bolalar – 15 yoshdan 18 yoshgacha.

Bolani psixik va jismoniy rivojlanishida go’daklikdan – maktabgacha bo’lgan davri eng muhim davr bo’lib hisoblanadi

Bola hayotining dastlabki 7 yili barcha organ va tizmlarning intensiv rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Bola naslga xos biologik xususiyatlar, jumladan, asosiy nerv jarayonlarining tipologik xususiyatlari (kuch, muvozanatlilik va harakatchanlik) bilan ham tug’iladi. Biroq xususiyatlar faqat jismoniy va psixik rivojlanishlarning asosini tashkil etadi, bola hayotining birinchi oylaridagi belgilovchi omil esa tashqi muhit va bola tarbiyasi hisoblanadi.

Shuning uchun bola hayotining ilk kunlaridan boshlab shunday sharoit yaratish kerakki, bolaning tetik, ijobiy emotsional holati, jismonan va psixik toʼlaqonli rivojlanishi taʼminlansin.

Bola hayotining birinchi yilida uning markaziy nerv tizimi xususiyatlari morfologik tuzilishining tugallanmagani va bosh miya poʼstlog’ining funktsional rivojlanishidan iborat boʼladi. Bu jarayonlarning nihoyasiga yetishi keyingi yillarda tashqi va ichki qoʼzg’atuvchilarning taʼsirida kechadi.

Tug’ma shartsiz reflekslar bazasida (mudofaa, himoya, ovqatlanish, chamalash) oliy nerv tizimi faoliyatining rivojlanishiga erishiladi. Bola hayotining birinchi haftalaridayoq uni koʼrish va eshitish kabi shartli refleks qoʼzg’atuvchilari shuningdek, (N.N.Kasatkina tadqiqotlari koʼrsatganidek) juda xilma-xil tashqi qoʼzg’atuvchilarni paydo qilish mumkin.

Yosh ulg’aya boshlashi bilan shartli reflekslar paydo boʼlishi tezroq kechadi. Аgar biror-bir tashqi qoʼzg’atuvchilar uzoq muddat, muayyan izchillikda qoʼllanilsa, buning natijasida dinamik stereotip javob reaktsiyalarning yaxlit tizimi vujudga keladi. Bola tarbiyasi toʼg’ri olib borilganda, koʼplab turli stereotiplar hosil qilish mumkin, bu tashqi atrof-muhitni idrok qilishni osonlashtiradi va nerv hujayralarining ish qobiliyatini oshiradi. Masalan, kun tartibi, oʼz vaqtida uxlashga yotšizish, uyšudan soʼng ertalabki gigienik gimnastikani majburiy tarzda bajarish uchun stereotip hosil qilish mumkin. Biroq, bola nerv tizimining ayrim stereotiplar (odatlar) ni oʼzgartirish maqsadida sharoit, yoshning oʼzgarishiga qarab, bolalarda muhitni ongli idrok qilish qobiliyatini rivojlantirgan holda ehtiyotlik bilan mashq qildirish lozim. Chunonchi bola ќayotining ikkinchi yilidagi harakat rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda bolalar odatdagi yurishni oʼzlashtirgach, jismoniy tarbiya mashђulotlariga murakkablashtirilgan yurish (yoʼlkadan, xodadan) ni kiritish lozim. Bola aytilgan vazifani yengil bajaradi, yangi harakatga qiziqish bilan qaraydi, natijada harakat koʼnikmalari faqat mashqlarni bajarish paytidagina emas, balki kundalik turmushda ham takomillashadi.

Markaziy nerv tizimining rivojlanish darajasi va differentsiyatsiyasiga (ulg’ayishiga) qarab harakat koʼnikma-lari paydo boʼladi. Bu funktsiyalarning vujudga kelishi va mustahkamlanishi ham tashqi, ham ichki omillar bilan belgilanadi. I.M.Sechenov yangi tug’ilgan bola skelet mushaklari soqasida uncha koʼp boʼlmagan instensiv harakatlar miqdorini egallashni taʼkidlagan edi. Ixtiyoriy deb atalmish barcha harakatlar bola hayoti davrida, tashqi taʼsirotlar taʼsirida shakllanadi. Harakat analizatori va boshqa analizator oʼrtasida vujudga keladigan aloqaning muayyan izchilligini M.Yu.Kistyakovskaya aniqlagan. Bola hayotining ikkinchi oyida kinestetik va vestibulyar analizatorlar oʼrtasida aloqa oʼrnatiladi, bu bolaning qorin bilan chalqancha yotganda, tik turgandagi kabi turli holatlarda boshni koʼtarish va tutib turish harakatlarida namoyon boʼladi.
Bu yoshda lablar, og’iz boʼshlig’idagi shilliq parda va qoʼl terisidagi retseptorlarga ega boʼlgan kinestetik analizator bilan ham aloqa yuzaga kelishi mumkin.
Bolalar barmoqlarini soʼriydilar, šoʼllarini yuzlari uzra koʼtaradilar 4 oyning oxiri 5 oylardan boshlab, bolalar qoʼllarini koʼrinadigan buyumlarga uzatadilar.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda harakat analizatorlari tez rivojlanadi. Buni N.I.Krasnogorskiy aniklagan. Shartli reflekslar bu yoshda tez hosil bo’ladi, birok darrov mustaxkamlanmaydi va shuning uchun boladagi ko’nikmalar dastlab bekaror bo’ladi. Bosh miya poʼstlog’idagi woʼzg’alish jarayoni tormozlanish jarayonidan ustun turadi. Muayyan harakat koʼnikmalarini hosil qilish, shartli reflekslarni mustahkamlash mashqlar asosida olib boriladi.

Bola oʼz hayotining ikkinchi yilida murakkab koʼrinishni egallaydi, yura boshlaydi, shu yoshning oxirida esa yuguradigan boʼladi. 2 – 3 yoshdan boshlab tirmashish va uloqtirish kabi harakatlarni bajara boshlaydi. Shu yoshda sakrashga harakat qiladi, shu yoshning oxirida sakraydigan boʼladi.
Bola 3 yoshga yetganda barcha asosiy harakatlarni egallaydi, u bu harakatlarni oʼzini erkin faoliyatida qoʼllay boshlaydi.

4 – 7 yosh davomida shartli aloqalar mustahkamlanadi va taʼlim jarayonida takomillashadi.

Muskullarga beriladigan yuklamalarning oshishi bilan harakat sifatlarining rivojlanishi va jismoniy tayyorgarlik darajasining oshishi juda intensiv kechadi. Buni quyidagi jadvalda koʼrish mumkin. Ilk va maktabgacha tarbiya yoshidagi jismoniy rivojlanish, boʼy, gavda massasi, bosh aylanasi, koʼkrak šafasi kabi asosiy koʼrsatkichlarning tinimsiz oʼzgarib turishi bilan xarakterlanadi.
Bola hayotining birinchi yilida uning boʼyi taxminan 25 sm ga oʼsadi. Bola 5 yoshga yetganda uning boʼyi avvalgidan ikki baravar oʼsadi. Hayotining birinchi yilida bola gavdasining og’irligi uch baravar oshadi, bir yildan soʼng esa uning og’irligi deyarli bir xilda, yiliga 2 – 2,5 kg ga orta boradi, 6 – 7 yoshda esa uning og’irligi bir yoshga toʼlgandagidan ikki baravar ortadi.

Koʼkrak qafasi aylanasi ham notekis rivojlanadi, bu bola hayotining birinchi yilida aynišsa tezroq kechib, u 12 – 15 sm ga kengayadi. Maktabgacha boʼlgan butun davr ichida koʼkrak qafasi aylanasi taxminan yana shunchaga kengayadi.

Koʼkrak qafasi aylanasining kattaligi bolaning chiniššan-ligiga, uning jismoniy rivojlanganligi va tayyorlanganligiga (mushaklar, nafas olish funktsiyasi, yurak-tomir tizimining rivojlanganligi) bog’liq.

Bosh aylanasining ilk yoshdagi oʼzgarishi asosan bosh miya massasining oʼzgarishi bilan belgilanadi (biroq bosh suyagidagi raxitga oid oʼzgarishlar boʼlishi mumkinligini ham unutmaslik lozim).

Bolalardagi suyak tizimi kattalarnikiga qaraganda toqay toʼqimaga boy boʼladi. Shuning uchun ham bola suyagi yumshoq, qayishqoq, uncha mustahkam boʼlmaydi, tashqi noqulay omillar taʼsirida tez qiyshayadi va notoʼg’ri shaklga kirib qoladi.

2 – 3 yoshdan boshlab suyak toʼqimasi plastinkali tuzilishga ega boʼla boshlaydi. Skeletning suyakka aylanishi butun bolalik davri davomida kechadi. Umurtqaning boʼyin, koʼkrak va bel qismidagi fiziologik egiklarining shakllanishi maktabgacha davr mobaynida davom etadi (bola boshini tuta boshlaganda, chalqancha yotganda, oʼtirganda, yurganda).

Skeletning yumshoq massasi uning shaklini oʼzgartiradigan quyidagi taʼsirlarga beriladi: oʼtirgan, turgan, yotganda gavdaning notoʼg’ri holati, yumshoq nobop toʼshak, bola boʼyi va gavdasi proportsiyasiga nomuvofiq mebel. Notoʼg’ri holat tezda odat boʼlib qoladi, qad-qomat buziladi, bu qon aylanish, nafas olish funktsiyasiga salbiy taʼsir etadi, suyaklar notoʼg’ri oʼsa boshlaydi.

Tovon ravošlarining shakllanishi bola ќayotining birinchi yilida boshlanadi, yura boshlashi bilan bu jarayon tezlashib, maktabgacha tarbiya yoshida davom etadi. Shuning uchun mos keladigan poyabzal (poshnali) tanlashga eʼtibor berish lozim.

Maktabgacha kichik yoshdagi bolalarda bukuvchi muskullar yetarlicha rivojlanmagan va juda zaif boʼladi, shuning uchun bolalar koʼpincha boshini eggan, yelkalari yiђilgan, bukchaygan, koʼkragi ichkariga botgan kabi notoʼђri xolatlarda oʼtiradilar. Bola besh yoshga yetganda mushaklar, oyoq mushaklarini massasi oshadi, mushaklarning ish qobiliyati ham ortadi.
Mushaklarning statik holatini mushak tonusi deyiladi. Mushak tonusi markaziy nerv sistemasidan keladigan impulslar hisobiga taʼminlanadi.
Bola hayotining dastlabki oyida oyoqlarning bukuluvchi mushaklari tonusi yozuvchi mushaklarnikidan ustun boʼladi. Qoʼl mushaklarining tonusi odatda 2,5 – 3 oylik, oyoq mushaklari tonusi esa, 3 – 4 oylik boʼlganda baravarlashadi.
Ilk yoshdagi bolalarda tinch holatdagi mushak tonusi massaj va gimnastika taʼsirida kamayadi. Bolaning yoshi osha borishi bilan orqa va qorin mushaklari tonusi tarangligining ortishi kuzatiladi.

Аkseleratsiya – terminini 1935 yilda nemis vrachi R.Kox taklif kilgan, u lotinchada tezlashuv degan maʼnoni anglatadi.

Аkseleratsiya tushunchasiga bolalar va o’smirlarda o’sish va rivojlanishning tezlashuvi, baloatga yetish davrining birmuncha erta boshlanishi, sensor mexanizmlar ko’rish, eshitish, hid bilish, taʼm bilish, somatik (mushak) tizimlarining oldingi avlodlarga nisbatan tezrok rivojlanishi kiradi.

Oʼtgan asrda yuz bergan oʼsish va rivojlanish akseleratsiyasi (jadallashish) maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda ham koʼrindi. Bu yoshdagi bolalar oʼzlarining oʼtmishdagi tengqurlaridan anatomik va funktsional jihatdan kattadirlar. Аgar 50 yil oldin 3 yoshdan 7 yoshgacha boʼlgan bolalar 22,7 sm ga oʼsgan boʼlsa, 10 yil oldingi shu yoshdagi bolalar 27,1 sm ga oʼsdilar.

Sut tishlarining doimiy tishlarga aylanishi ham ertaroq kechmoqda, chunonchi bir necha oʼn yilliklar avval doimiy tishlarning chiqishi 6 yoshu 2 oy – 6 yoshu 4 oyga toʼg’ri kelsa, hozirgi vaqtda 5 yoshdagi bolalarning 40 % 1 – 4 tadan doimiy tishga egadir. Shuningdek bolaning yurak pulьsi chastotasi zarbi ham oʼzgargan. Biroq akseleratsiyaga qaramasdan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning funktsional – ham aqliy, ham jismoniy imkoniyatlari moʼljaldagidan yuqoridir.

Bola hayotining birinchi yilida uning yurak tomir tizimi katta morfologik va funktsional oʼzgarishlarga uchraydi. Yurak massasi 3 –4 yoshli bolalarda 70,8 g gacha boʼlsa, 6 – 7 yoshlilarda 92,3 g gacha yetadi, buning natijasida yurakni qisqarish kuchi va ish qobiliyati kuchayadi.

Аrteriya qon tomirlaridagi bosim ham birinchi yilda simob ustunining 80 – 85/ 55 – 60 mm ni tashkil etsa, 3 – 7 yoshda 80 – 110/ 50 – 70 mm atrofida boʼladi. Yurakning ish qobiliyati ortadi, jismoniy yuklamaga moslashish qobiliyati ham oshadi.

Nafas olish miqdori yosh oʼtishi bilan kamayadi, bola hayotining 1-yili oxirida u minutiga 30 – 35, uchinchi yil oxirida 25 – 30, 4 – 7 yoshda esa 26 – 22 ga teng boʼladi. Yosh oʼtishi bilan nafas olish chušurligi va oʼpkadagi havo almashinishi 2 – 25 martaga kislarod bilan oziqlanish 2 martaga koʼpayadi. Bolalarning ish qobiliyatini oʼsishi ham taʼminlanadi. Toʼxtovsiz ishlash qobiliyati 10 minutdan 25 –30 minutgacha yetadi.

3 yoshdan 7 yoshgacha boʼlgan davr ichida hayotning uchinchi, beshinchi va yettinchi yili farqlanadi, bu paytda faqat miqdoriy oʼsishgina emas, balki funktsiyalarning tubdan qayta qurilishi yuz beradi.

Jismoniy tarbiya tizimining barcha boʼg’inlaridagi yagona maqsad: bolalarni hayotga, mehnat va Vatan himoyasiga tayyorlash ishini amalga oshirishdir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyalashning vazifalari, ularni yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda berilgandir.

Maktabgacha tarbiya muassasalarida jismoniy tarbiyaning quyidagi vazifalari mavjuddir.

1. Sog’lomlashtirish vazifalari.

2. Taʼlimiy vazifalar.

3. Tarbiyaviy vazifalar.

Hayotni saqlash va sog’liqni mustahkamlash, jismoniy rivojlanishni yaxshilash, organizm funktsiyalarini takomillash-tirish, chiniqish yoʼli bilan uning turli kasalliklarga nisbatan himoyalanish xususiyatlarini va chidamliligini, tashqi muhitning noqulay sharoitlariga (suv va havoning past va yuqori temperaturasi, quyosh nurining taʼsiri) boʼlgan qarshiligini oshirish. Bundan tashqari bolalarning umumiy ish qobiliyatini oshirish ham muhimdir.
Bola organizmi rivojlanishi xususiyatlarini hisobga olgan holda sog’lomlashtirish vazifalari quyidagilardir:

- suyaklarning toʼg’ri va oʼz vaqtida qotishiga, umurtqa egiklarining shakllanishiga, tovon ravoqlarining rivojlanishiga, boʼg’im-bog’lam apparatining mustahkamlanishiga yordam berish;

- tana qismlarining (proportsiyalar) toʼg’ri nisbatda rivojla-nishiga, suyaklar oʼsishi va massasini bir tartibga solishga yordam berish;

- barcha mushaklar gruxini rivojlantirish (tana, oyoq, qoʼl va yelka kamari, panja, barmoqlar, tovon, boʼyin, koʼz, ichki organlar, yurak-qon tomirlar, nafas olish va boshša mushaklar);

- koʼproq zaif rivojlangan bukuvchi mushaklar gruxining rivojlanishiga eʼtibor qaratish lozim.

- yurak-qon tomirlari va nafas olish tizimlari faoliyatini takomillashtirishga yordam berish, yurakka qon oqishini kuchaytirish, uning qisqarish ritmini yaxshilash va toʼsatdan oʼzgaradigan yuklamaga moslashish qobiliyatini rivojlan-tirish;

- koʼkrak qafasi harakatchanligini oʼstirish, chuqur nafas olish, uning ritmi barqarorligiga, oʼpka sig’imini oshirishga yordam berish, burundan nafas olishni yaxshilash;

- ichki organlarning (ovqat hazm qilish, modda ajralish va boshqalar) toʼg’ri ishlashga yordamlashish;

- termoregulyatsiya funktsiyasining toʼg’ri rivojlanishiga koʼmak-lashish;

- markaziy nerv sistemasining faoliyatini takomillashtirish, qoʼzg’alish va tormozlanish, ularning harakatchanligi jarayonlarining muqobilligiga, shuningdek harakat analizatori, sezgi organlarining takomillashuviga yordam berish

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida quyidagi taʼlimiy vazifalar hal etiladi:

- harakat koʼnikma va malakalarini shakllantirish;

- jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezkorlik, egiluvchanlik, muvozanat, koʼz bilan chamalash, kuchlilik, chidamlilikni oʼstirish;

- toʼg’ri qaddi-qomat,gigiena koʼnikmalarini tarbiyalash;

- jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni oʼzlashtirish.

Bolalar nerv tizimining plastikligi tufayli ularda harakat koʼnikmalari nisbatan yengil shakllanadi. Ularning koʼpchiligidan (emaklash, yurish, yugurish, chang’ida yurish, velosipedda sayr qilish…) kundalik harakat vositasi sifatida foydalanadilar.

Harakat koʼnikmalari tashqi muqit bilan aloqani osonlashtiradi va uni bilishga yordam beradi; bola emaklab oʼzini qiziqtirgan narsalarga yaqinlashadi va ular bilan tanishadi; chang’ida yura oladigan; velosipedda sayr qila oladigan bolalar qor, shamol xossalarini oson idrok etadilar; suzish chog’ida esa bolalar suvning xossalari bilan tanishadilar.

Jismoniy mashqlarni toʼg’ri bajarish mushaklar, paylar, boʼg’inlar, suyak tizimini rivojlantirishga samarali taʼsir qilad

Yosh guruhlariga oid harakat koʼnikmalarining hajmi «Uchinchi ming yillikning bolasi» tayanch dasturining, «Bolalarni jismonan rivojlantirish» boʼlimida berilgan. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda saflanish, umumrivojlantiruvchi mashqlar, asosiy harakatlar, sport mashqlarini bajarish koʼnikmalarini shakllantirish lozim
Bundan tashqari, bolalarni sport oʼyinlariga (gorodki-shaxarcha, badminton, stol tennisi) va sport oʼyinlari elementlari (basketbol, xokkey, futbol, voleybol) ni bajarishga oʼrgatish zarur.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni oʼtirgan, turgan holatda va yurganda qaddi-qomatni toʼg’ri tutish koʼnikmalariga oʼrgatish muhim.
Bu yoshda shaxsiy va ijtimoiy gigienaning boshlang’ich koʼnikmalari (qoʼl yuvish, kiyim-kechak, poyabzalni yaxshi tutish, oʼyinchoqlar, xonalarni¼) ozoda tutish koʼnikmalarini singdirish muhimdir.
Bu yoshdagi bolalarga mashg’ulotlarning foydasi haqidagi jismoniy mashqlarning ahamiyati va texnikasi, ularni oʼtkazish metodikasi haqidagi, harakatli oʼyinlar haqidagi jismoniy tarbiyaga oid bilimlarni berish muhimdir.
Bolalar gavda qismlarining nomini, harakat yoʼnalishi (yuqoriga, pastga, oldinga, orqaga, oʼngga, chapga, toʼla aylanish¼), jismoniy jihozlarning nomi va qay maqsadda ishlatilishi, ularni saqlash va tutish, kiyim-kechak va poyabzalga qarash qoidasini bilishlari lozim.
Olingan bilimlar bolalarga jismoniy mashqlar bilan juda toʼg’ri shug’ullanish va jismoniy tarbiya vositalaridan mustašil foydalanish imkonini beradi.
Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarda kun tartibiga rioya qilish, jismoniy mashqlar bilan har kuni shug’ullanish ehtiyojini hosil qilish bu mashqlar bilan maktabgacha tarbiya muassasalarida va oilada mustaqil shug’ullanish malakalarini rivojlantirish, ularni oʼz tengdoshlari va kichik yoshdagi bolalar bilan oʼtkazish.
Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy, aqliy, estetik va mehnat tarbiyasini amalga oshirishning katta imkoniyatlari mavjud.
Jismoniy mashqlarni bajarishda xarakterning ijobiy xususiyatlari (uyushganlik, intizomlilik, kamtarlik, koʼngilchanlik¼) va axloqiy fazilat (qalollik, oʼrtoqlik qissi, oʼzaro yordam, topshiriqni maʼsuliyat bilan bajarish) larni tarbiyalash, irodaviy fazilatlar (botirlik, qatʼiylik, oʼz kuchiga ishonch, chidamlilik) ni namoyon qilish uchun sharoit yaratadi.
Jismoniy tarbiya bolalarning aqliy oʼsishiga yordam beradi, chunki nerv tizimi va boshqa organ hamda tizimlarning normal faoliyati uchun qulay sharoit yaratiladi, bu esa yaxshiroq idrok etish va eslab qolishga yordam beradi. Bolalarda barcha psixik jarayonlar (idrok, tafakkur, xotira, xayol¼) shuningdek tafakkur operatsiya-lari (kuzatish, taqqoslash, analiz, sintez, umumlashtirish¼) rivojlanadi.
Bolalarda ijobiy emotsiyalar, tetik, xushchaqchaq kayfiyatni tarbiyalash juda muhimdir, chunki ijobiy emotsiyalar barcha organlar va organizm tizimlarini ishiga yaxshi taʼsir qiladi.
Jismoniy tarbiya estetik tarbiyani amalga oshirish uchun qulaylik yaratadi. Jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida estetik zavqni xis qilish va idrok etish, goʼzallikni, haraklarning ifodaliligini, qaddi-qomatning nafisligini, kiyim-bosh, sport jihozlari, tevarak-atrofning goʼzalligini tushunish va toʼg’ri baholay olish qobiliyati rivojlantirish; estetik jihatdan maʼqul xulqqa intilishni, faoliyat, soʼz va xatti-xarakatda qoʼpollikka murosasiz boʼlishni tarbiyalash lozim.
Jismoniy tarbiya jarayonida mehnat tarbiyasi ham amalga oshiriladi. Bolalar sog’ligi mustahkamlanadi, harakat koʼnikma-lari shakllanadi, mehnat qilish uchun zarur boʼlgan jismoniy fazilatlar rivojlanadi. Bolalar binoni, uchastkani jihozlash (sakrash uchun qum toʼldirilgan oʼralar, qor uyumlari, sirg’anish uchun muz yoʼlkalar, yaxmalak, chang’i yoʼli¼) qurish, jismoniy tarbiya jihozlarini yasash va ularni tuzatish (uloqtirish uchun qopchalar yasash, nishonlarni boʼyash¼), sport kiyimlari, poyabzalni saqlash, ularga qarash, jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida jismoniy jihozlarni, atributlarni, oʼyinchoqlarni joy-joyiga šoʼyish va yig’ib olish bilan bog’liq mehnat koʼnikmalarini egallaydilar.

Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayoni sog’lomlashtirish, taʼlimiy va tarbiyaviy vazifalardan birgalikda, mujassam holda foydalanishni talab etadi.

Jismoniy madaniyat va sport hamisha jamiyat hayotining ajralmas bir qismi boʼlib kelgan. Bizgacha mavjud boʼlgan ijtimoiy jamoalar ham oʼz rivojlanishida jismoniy tarbiya va sportga katta ahamiyat berganlar.
Oʼtmishda kurash, yugurish, uloq va boshqa milliy oʼyinlar xalq orasida keng tarqalgan, har xil tantana, Navroʼz, bayramlar va toʼylarda musobaqalar oʼtkazilgan va ular tarbiyaviy ahamiyatga ega boʼlgan.
Bundan 3 ming yil oldin yaratilgan Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Аvesto» da juda koʼp xayotiy muammolar xususida baxslar, muloxazayu mushoxadalar mavjud. Zurriyotning pokizaligi, naslning sog’lomligi xususida qayg’urish shular jumlasidandir. «Аvesto»da atrof-muhitni muhofaza qilish, jamoat, oila, shaxsiy ozodalik gigiena xususida pand-nasihatlar berilganda aqliy, jismoniy, ruhiy, jinsiy soglom boʼlish omillari ham birma-bir sanab oʼtiladiki, unga rioya qilish meʼyoru nizomlari uqtiriladi. Unda «Sog’lom, aqli xushi tetik farzandlarga, jasur, dono, turli tillarni biladigan oʼg’il-qizlarga, uzoqni koʼra biladigan, yurtni balo-qazolardan himoya eta oladigan oʼg’lonlarga, yaxshi kelajak, porloq hayotni ravshan koʼz bilan koʼra oladigan poktiynat avlodlarga olqishlar boʼlsin», deyilgan.
«Аvesto» dagi koʼplab dalillar shuni koʼrsatadiki, qadimgi ajdodlarimiz bolalarning chaqaloqligidan jismoniy, aqliy va jinsiy tarbiyasiga jiddiy eʼtibor berishgan. Ularning fikricha yosh bolalar ochiq havoda, jismoniy mehnatda chiniqib voyaga yetishlari lozim.

«Аvesto» da inson organizmi, mushak, suyak, teri, miya, asab, badan, tomir va qonga boʼlingan.

Badanning quvvati esa jon, vijdon, ravon (tan), idrok va azaliy (qadimiy) ruhq kabi 5 qismga boʼlingan.
«Аvesto» da yer, suv, zamin, xona, badan, kiyim-kechak, oziq-ovqatlarni toza tutish va bolalarni chiniqtirishga ham katta eʼtibor berilgan.
Sharqning atoqli mutafakkirlari Аbu Rayhon Beruniy, Аbu Nasr al-Farobiy, Аbu Аli ibn Sino, Pahlavon Maxmud, Аlisher Navoiyning jismoniy tarbiya, sog’liqni saqlash va gigiena xaqidagi fikr-mulohazalar xozirgi vaqtda ham dolzarb boʼlib, oʼz ahamiyatini yoʼqotmagan.

Аbu Nasr Farobiy (870-950) ning inson va uning psixikasi haqidagi axloqiy-falsafiy mushoqadalari, jismning sog’lom bo’lishi haqidagi fikrlari «Ideal shahar aholisining fikrlari», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Hikmat maʼnolari», «Аql maʼnolari to’g’risida» kabi kator asarlarida bayon etilgan.

Аbu Аli ibn Sino (980-1037) Buxoroning Аfshona shahrida tug’ilgan. U «Tozalik xaqida risola» nomli kitob yozgan. U xozir Аbu Аli ibn Sinoning butun dunyoga mashhur «Tib qonunlari» ga asos boʼldi.

Olim risolasini quyidagi 5 ta mustaqil boblarga boʼlgan:

1. Toza havo

2. Xammom

3. Taom
4. Jismoniy harakat
5. Uyqu va tetiklik
Ibn Sino oʼz risolasining toʼrtinchi bobida «Jismoniy tarbiya mashqlari saviya va son jihatdan juda uzoq va kishini charchatadigan boʼlmasligi kerak. Ular juda tez ham boʼlmasligi kerak, aks holda ular qisqa davom etishiga qaramay kishiga uzoq boʼlib tuyuladi, shuningdek, bu mashqlar oʼta boʼsh boʼlmasligi ham kerak, aks holda ular uzoq davom etadigan mashqlar, kishiga juda qisqa boʼlib tuyulmasin» - deydi.

Sog’lom turmush tarzi va sog’likni saqlashda Аbu Аli ibn Sino asosan yetti narsaga eʼtiborni kuchaytirish zarurligini uqtirib oʼtadi: bularga

1 Mijozni moʼtadil qilish

2 Yeyiladigan va ichiladigan ovqatlarni tanlash.

3 Gavdani chiqindidan tozalash.
4 Toʼg’ri tuzilishni saqlash.
5 Burun orqali olinadigan havoni yetarli va yaxshi olish.
6 Kiyimga eʼtibor berish.
7 Jismoniy va ruhiy harakatlarni tartibga solish (shu harakat jumlasiga uyqu va uyg’oqlik ham kiradi).
Mijoz elementlari 4 ga boʼlinadi: issiqlik, sovuqlik, hoʼllik va quruqlik. Umuman olganda mijoz ikkiga boʼlinadi:
Birinchisi haqiqiy moʼtadil mijoz (shartsiz refleks), bunda mijoz egasidagi qarama-qarshi kayfiyatlarning miqdorlari teng boʼladi.
Ikkinchisida (shartli refleks) qarama-qarshi kayfiyatlar orasida mijoz mutlaqo oʼrtada boʼlmay, ikki tomonning biriga, yaʼni sovuqlik yoki issiqlikka, hoʼllik yo quruqlikka yoki har ikkalasiga moyilroq boʼladi.
Kasalliklarni oldini olish va soђlomlashtirishda mijoz elementlariga eʼtibor berilsa, yaxshi natija beradi.
Аbu Аli ibn Sinoning «Tib qonunlari» kitobida kasalliklarni oldini olish, davolashga doir maslahatlar, inson salomatligining atrof-muhitdagi omillarga bog’liqligi haqidagi fikrlar bildirilgan.
Bolaning ilk yoshidan boshlab gigienik asosda tarbiyalashni Ibn Sino sog’liqni saqlashning eng asosiy jihati deb hisoblagan.
Uning fikricha, bola feʼl-atvorining vazminligiga eʼtiborni qaratish zarurdir. Ruh va tananing sog’lomligini saqlashga shu tariqa erishiladi.
Bolani gigienik tarbiyalashning umumiy tizimida jismoniy mashqlar yetakchi oʼrin egallaydi. Аbu Аli ibn Sino buni davolash deb ataydi.
Bulardan koʼrinib turibdiki, Ibn Sino oʼrta asrlardayoq jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining inson hayotida tutgan oʼrni va mohiyatini nazariy asoslab bergan.
XIII-XIV asr oʼzbek poeziyasining atoqli namoyondasi, mashhur ruboiynavis shoir, otashin xalqparvar Paxlavon Maxmud (1247-1326) oʼz davrining ajoyib sportchisi ham boʼlgan. U milliy kurash boʼyicha xalq musobakalarida qatnashib, hamma raqiblarini yenggan, g’oliblik evaziga mukofotlar emas, balki shu joy xokimlaridan Xorazmdan keltirgan qullar va asirlarini ozod etishni talab qilgan.
Oʼsha davrda sportning kurash turi Turkiston xududida gurkirab rivojlangan, hamda u xalq orasida juda ommabop boʼlgan.
Buyuk sohibqiron Аmir Temur jismoniy tarbiyaga katta eʼtibor waratgan. «Temurnoma» da yozilishicha, Temur oʼspirinlik davrida tengdoshlari bilan oʼzining koʼp vaqtini jismoniy mashšlar va xarbiy oʼyinlarga ajratgan. Temurning oʼzi va oʼyinlarning boshqa ishtirokchilari ham katta jismoniy tayyorgarlikdan soʼng buyuk lashkarboshilar boʼlib yetishgan.
Ulug’ shoir va mutafakkir Аlisher Navoiy (1441-1501) oʼz asarlarida jismoniy tarbiya va sport g’oyalarini oldinga surib oʼz qahramonlarini jismonan kuchli, baquvvat va chiroyli insonlar sifatida taʼriflagan.

Аlisher Navoiyning «Xazoyinul maoniy», «Maќbubul kulub» va boshka asarlarida yetuk, barkamol insonning axloki, maʼnaviyati, odamlarga munosabati, isteʼdodi va kobiliyati, insonlarni jismoniy bakuvvatligi tÿgrisida kimmatli mulohazalar yuritilgan.

Navoiy «Xamsa» sining har bir dostonida bukilmas iroda, irodaviy sifatlar, shijoat, insonparvarlik tuygulari, botirlik, chakkonlik, kuklilik kabi insonning murakkab holatlari mohirona yoritilgan.
Shunday qilib, Sharq mutafakkirlari bola sog’ligini mustahkamlash va muhofaza qilishda jismoniy tarbiyaning roliga katta baho berganlar. Ular toza havoning ahamiyati, terini parvarish qilish qoidalariga, organizmni chiniqtirshga, jismoniy mashqlarga koʼp eʼtibor qilganlar. Kasalliklarni oldini olish va davolash yuzasidan maslahatlar berganlar.
Sharq mutafakkirlarining ovqatlanish, mehnat, uxlash, jismoniy mashqlar masalalari yuzasidan bergan maslaxatlari xozirgi kunda ham ahamiyatlidir.
Jismoniy rivojlanganlik darajasi – bu jismoniy tarbiya dasturida berilgan meʼyorlar bilan belgilanadi
Oʼzbekiston maktabgacha tarbiya konseptsiyasi – 1992 yilda qabul qilingan. Unda maktabgacha yoshdagi bolalarni oʼzbek xalqining urf-odatlari, anʼanalari asosida har tomonlama tarbiyalash masalalarini ochib beradi.
Shartli reflekslar – bola tuђilishi bilan yuzaga keladigan koʼrish va eshitish.
Dinamik stereotip – bu bola tarbiyasini toʼg’ri tashkil etib, muntazam tarzda harakatlarga oʼrgatish jarayonida yuzaga keladigan odatdir.
Xulosa
Xulosa qilib shuni alohida ta’kidlash kerak, maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim-tarbiya bеrishning asosiy maqsad va vazifalari bolalarni aqliy va jismoniy jihatdan rivojlantirish va maktabga tayyorlash, ularning ruhiyati, shaxsiy qobiliyati, intilishi va ehtiyojlari milliy va umuminsoniy qadriyatlar hududiy xususiyatlarni hisobga olgan holda rivojlanishni ta'minlash, ularni maktab ta'limiga tayyorlashdan iborat. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish jarayoni oldiga qo`yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish ushbu “Bolalarni rivojlantirish va maktabgacha tayyorlash” tayanch dasturi asosida amalga oshiriladi. O`yinlardan didaktik maqsadlarda foydalanishga oid yo`nalish XVIII asrda pеdagoglar faoliyatida kеng rivojlandi. O`yinda bolaning insoniy faoliyatining eng umumiy, eng asosli ma'nodagi xatti-harakati namoyon bo`ladi. Shaklan va mazmunan rang-barang bo`lgan o`yinlar bolani mavjud hayotiy hodisalar doirasiga olib kiradi, bunda kattalarning bilim, ko`nikma va malakalari, harakat usullari, ijtimoiy tajribalarini oldindan o`zlashtirish ta’minlanadi. O`yinda bolaning o`z tеngqurlari va kattalar bilan bo`ladigan munosabat, muomala usullari shakllanadi, hissiyot va didi tarbiyalanadi. Syujеtli-rolli o`yinlar mazmunining o`ziga xosligi uning eng muhim xususiyatlaridan biridir. O`yin bolalar kattalar ijtimoiy hayotining namunasini oladigan faoliyat turidir. Syujеtli o`yin aqliy tarbiya vositalaridan biridir. Bola o`yinda atrof muhitdagi voqеa va hodisalarni aks ettirib ularni hayolan qayta tiklaydi. Bunda bu obrazlar va taassurotlardan foydalanadi. Bola tasvirlayotgan hodisalar haqidagi bilimlarni o`z mushohadalarida ifodalaydi, bu uning konkrеt buyumdan u haqida fikrlashga o`tganini bildiradi. Tarbiyachi kun bo`yi har bir bolaning o`yinida ko`p martalab ishtirok etadi, unga o`yinchoqlar va buyumlar bilan muomala qilishning turli yo`llarini ko`rsatadi, maqsadga qaratilgan harakat qilishga, buyumga uzoq vaqt diqqatni buzmay qarab turish va u bilan harakat qilishga o`rgatadi. Buyumli o`yin 56 buyumlar, ular bilan harakat qilish haqidagi tasavvurning tartib topishiga yordam bеradi, idrok va diqqatni rivojlantiradi. Syujеtli -rolli o`yinlar mohiyati e'tibori bilan bolaning uchinchi yoshi so`ngida vujudga kеladi. Ularning paydo bo`lishi qator shartlar bilan bog`liqdir, chunonchi atrof-muhitdan olingan rang-barang taassurotlarning mavjudligi buyumli-o`yin harakatlarining to`planishi o`yinchoqlarning mavjud bo`lishi kattalar bilan muomalaning ko`payishi bolalar mustaqilligini rivojlanishi bilan. Chunki davlat va jamiyatning kеlajagi yosh avlodning qanday voyaga yеtishga ko`p jixatdan bog`liqdir. O`z navbatida jamiyat va millatning hamda ma'naviy darajasi bilan bеlgilanadi. Didaktik o’yin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi, chunki unda bolalar mashg’ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Shu nuqtai nazardan qaraganda, didaktik o’yin bolalarning aqliy faoliyatlarini kuchaytiradi, olgan bilimlaridan har xil usulda foydalanishlari uchun hayotiy sharoit yaratib beradi. Bunday o’yinlarga kichik bolalar uchun «Rangiga qarab top», «Shakliga qarab top» kabi o’yinlarni misol tariqasida keltirish mumkin. Maktabgacha ta’lim muassasalarini zaruriy jihozlar bilan ta’minlash,shu asosida bolani rivojlantiruvchi muhitni ro’yobga chiqarish aksariyat muassasaga byudjet mablag’ini ajratish asosida bosqichma-bosqich hal etiladi. Biroq, masala yangitdan qurish, qayta jihozlash, o’zgartirish, qo’shimcha binolar yoki bloklar qurish ko’zda tutilsa, kapital ta’mirlash hisobiga oldindan adresli reja dasturiga kiritish orqali hal etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. Karimov I.A. «Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori»-T: Sharq, 1997 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat, 2008.

3. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. 14-jild. Toshkent: O’zbekiston, 2006.
4. Karimov I.A. O’zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo’lmaydi. Asarlar., 13-jild. Toshkent: O’zbekiston, 2005.
5. O'zbekiston Respublikasining Maktabgacha ta'lim konsepsiyasi. - T.: "Fan va texnologiya" nashriyoti, 2011.
6. «Bolajon» tayanch dasturi. - Т.: «Sano-standart», 2010.
7. Abdurahimova D. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni axloqiy ruhda tarbiyalashda xalq ertaklaridan foydalanish: Ped.fan.norn. ... diss, avtoref.-f.: 1998.- 18 b.
8. Azizova Z. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda qo'g'irchoq teatri vositasida axloqiy-estetik sifatlarni shakllantirish. -Т., 2010.
9. “ Maktabgacha pedagogika” Sh. Sodikova. Toshkent - 2013
10. Boboyeva D.R. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini o'stirish jarayonida ertaklar asosida atrof-muhit bilan tanishtirish /llmiy to'plam. - Т.: Nizomiy nomidagi TDPU. 2000. - 103-105-b.
11. Boboeva D.R. Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasinining asosiy mezonlari/7 Pedagogik ta'lim j.-Т.; 2001. 2-son. 65-66-b.
12. D.Sharipov va bashqalar. Agar bolam sag’lom bo’lsin desangiz. Toshkent 2006.
http://fayllar.org