Mavzu: Metallmaslar

Mavzu: Metallmaslar.
1. Tashkiliy qism. O'qituvchi tomonidan taqdimot. Bunda metallmaslarning tabiatda tarqalishi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari aks etgan bo`ladi.
Biz «Metallmaslar» bo'limini tugatdik. Biz bugungi darsimizni metallmaslar va ularning birikmalarining xossalari haqidagi bilimlarni umumlashtirish va mustahkamlashga bag'ishlaymiz. Bizning bugungi darsimiz noa`nanaviy, u to'rtta jamoa o'rtasidagi musobaqa shaklida bo'ladi:
I. jamoa «Galogenlar» ---- jamoa sardori __________
II.»Xalkogenlar» jamoasi ---- jamoa sardori ________
III.»Azot guruhchasi» --- jamoa sardori _________
IV.»Uglerod guruhchasi» --- jamoa sardori________
Ushbu dars sizga metallmaslarning ajoyib moddalari haqida juda ko'p qiziqarli bilimlarni o'rganishga yordam beradi. Bugun sizni turli musobaqalar kutmoqda, unda siz metallmaslar kimyosi bo'yicha bilimlaringizni ko'rsatishingiz kerak. Bilimingizni 10-a sinf o‘quvchilari assistentlar ____________ va ______________lar baholaydilar. Darsimiz davomida o`quvchilar quyidagi shartlar bilan bellashadilar.
I shart Kirish
II shart Jamoa taqdimoti
III shart Muammoni hal qilish
IV shart “Tajriba”
V shart “Romashka” tanlovi
VI shart “Eski qo'lyozma”
VII shart “Ekologik vaziyat”.
Demak boshladik:
I. Shart.
Kirish uchun savollar.
Birinchi guruh:M.V.Lomonosov 1745-yilda chop etilgan maqolasida shunday deb yozgan edi: “Har qanday asosiy metall, ayniqsa temir kislotalarda eritilsa, kolbaning teshigidan yonuvchi bug‘ chiqib ketadi”. Bu modda nima?
Ikkinchi guruh:
Semyon Isaakovich Volfkovich (1896 - 1980) Moskva universitetining laboratoriyalaridan birida fosforitlarning elektrotermik sublimatsiyasi paytida ushbu moddani elektr pechida oldi. U Moskvaning o‘sha paytlarda deyarli yorug‘ bo‘lmagan ko‘chalari bo‘ylab uyiga kech qaytganida kiyimlari ustida zangori jilo chiqardi, etiklari ostidan uchqunlar chiqib ketar edi.
Ko'p o'tmay, Moskva aholisi orasida “nurli rohib” haqidagi hikoyalar tarqala boshladi. Volfkovich olgan moddani ayting.
Uchinchi guruh:
Shvetsiyalik kimyogar 1774 yilda o‘z tajribasini shunday ta’riflagan: “Men qora magneziya (marganets oksidi) bilan murik kislotasi (xlorid kislota) aralashmasini retortaga joylashtirdim, uning bo‘yniga havosiz pufakchani bog‘lab qo‘ydim va qum hammomida qizdirdim. Pufak gaz bilan to'lgan. Gaz sariq-yashil rangga, o'tkir hidga ega edi. Bu gazni nomlang.
To'rtinchi guruh
Kurtuaning sevimli mushugi bor edi, u odatda kechki ovqat paytida xo'jayinining yelkasida o'tirardi. Kurtua tez-tez laboratoriyada ovqatlanardi. Bir kuni tushlik paytida mushuk nimadandir qo'rqib, yerga sakrab tushdi, lekin stol yonida turgan shishalarga yiqildi. Shishalardan birida dengiz o‘tlari kulining suspenziyasi, ikkinchisida konsentrlangan sulfat kislotasi bor edi. Shishalar sindi va poldan ko'k binafsha rangli bug'lar ko'tarila boshladi, ular atrofdagi narsalarga metall sirtida qora binafsha rangli kristallar shaklida joylashdi. Shunday qilib, yangi element kashf qilindi. Bu qaysi element?
II shart. Jamoa taqdimoti. (taqdimotga qarang)
III shart «Muammoni hal qilish».
1 jamoa. Reaksiya unumi 85% bo‘lsa, 62 g kalsiy fosfatdan qancha fosfor kislotasi olish mumkin? (Javob: 33,3 g).
2 jamoa. 10,7 g ammoniy xloridni ortiqcha kaltsiy gidroksid bilan o'zaro ta'sirlashishida 3,36 litr ammiak (n.sh. da) olindi. Uning unumini hajm bo'yicha % bilan hisoblang.
3 jamoa. 170 g natriy nitratdan 88% unum bilan qancha nitrat kislota olish mumkin. (Javob: 110,9 g).
4 jamoa. 93 g fosfor ortiqcha kislorodda yondirilganda 196 g fosfor oksidi (V) olindi. Uning amaliy unumini hisoblang (%). (Javob: 92%).
IV. «Tajriba» tanlovi.
1 jamoa. Uchta raqamlangan probirkalarga quyidagi tuz eritmalari solingan: natriy xlorid, natriy bromid va natriy yodid. Ularni bitta reaktiv bilan bir biridan ajratib oling.
2 jamoa. Ikkita raqamlangan probirkalarda kumush nitrat va natriy nitrat eritmalari mavjud. Ularni bitta reaktiv bilan tanib oling.
3 jamoa. Ikki raqamlangan probirkalarda natriy gidroksid va kaltsiy gidroksid mavjud. Ularni qanday tanib olish mumkin?
4 jamoa. Ikkita raqamlangan probirkada ammoniy xlorid va natriy xlorid mavjud. Ularni qanday bilib olish mumkin?
V shart «Romashka»
Moychechak barglariga savollar yoziladi. Har bir jamoa gulbargni yirtib tashlaydi va savollarga javob beradi.
1. Konsentrlangan nitrat kislota alyuminiy bilan reaksiyaga kirishganda qanday azot oksidi ajralib chiqadi? (Alyuminiy kons. nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi).
2. Ingliz J. Pristli va shved K.Sheele bu elementni bir-biridan mustaqil ravishda kashf qilishdi, lekin ular nimani kashf etganliklarini tushunishmadi. Shuning uchun A.Lavuazye uning kashfiyotchisi hisoblanadi. Bu qaysi element? (Kislorod).
3. Xlorning kislorod bilan o'zaro ta'sirida qanday oksid olinadi? (Xlor kislorod bilan o'zaro ta'sir qilmaydi).
VI shart. Xatolarni toping.
Baron Karl Menhausenning «mutlaqo haqiqiy hikoyasi» dagi xatolarni topish kerak.
Men ajoyib kimyogarman. To'g'ri, men biroz aqldan ozganman, nima ham derdik - bu daholarning asosiy kamchiligi. Men nima haqida gapiryapman? Oh, oh, chalg'ib ketdim. Negadir men sulfat kislota shishasini yopishni unutib qo'ydim va u deyarli butunlay bug'lanib ketdi. Men tezda kislotani suv bilan to'ldirdim.Menda oynada kristalli tiniq nitrat kislota bor edi. Men mis plastinka oldim, konsentrlangan sulfat kislota qo'shdim va vodorod to'plashni boshladim, lekin men ozon oldim va uxlab qoldim, chunki ozon behushlik uchun ishlatilishi ma'lum. Men uxlayotganimda barcha vodorod suvda erigan. Shunday qilib, men sharni vodorod bilan to'ldirishga muvaffaq bo'lmadim. Hechqisi yo'q, keyingi safar havo sharini kislorod va vodorod aralashmasi bilan to'ldiraman. U baland uchadi! Ushbu hikoyadan xatolarni toping.
Javoblar:
1. Sulfat kislota suv bug'ini faol ravishda o'zlashtiradi.
2.Kislota suvga quyiladi
3.Quyosh nurida nitrat kislota parchalanadi.
4. Chiqarilgan azot oksidi (IV) nitrat kislotaga jigarrang rang beradi.
5. Bu reaksiyada vodorod hosil bo‘lmaydi.
6. Vodorod suvni elektroliz qilish orqali olinadi.
7.8.Ozon suvni isitish orqali olinmaydi va behushlik uchun ishlatilmaydi.
9. Vodorod suvda yomon eriydi.
10. Vodorod va kislorod aralashmasi portlovchi gazdir.
VII. shart «Eski qo'lyozma»
Arxivdan eski qo‘lyozma topildi. Ammo u juda eskirgan va yozuvlari o`chib ketgan edi: ko'p yozuvlardan matnni aniqlash qiyin. Yozuvlarni tiklang.
Ca+HN(konk.)→? Zn(N
Ushbu reaksiyani guruhlar to`g`irlab yozib, o`qituvchiga topshiradilar va izohlaydilar.
Ko'pchiligingiz, ehtimol, faqat darslikdan emas, balki qo'shimcha adabiyotlardan ham foydalanasiz. Shuning uchun navbatdagi tanlovimiz “Kimyoviy viktorina”. Ushbu tanlov uchun savollar 10-sinf o'quvchilari tomonidan tayyorlangan.
Viktorina uchun savollar.
1. Inson tanasida qaysi elementning etishmasligi kariesga olib keladi? (ftor).
2. Nitrat kislota va oʻgʻitlar ishlab chiqarishda qoʻllaniladigan oʻtkir hidli rangsiz gaz. (Ammiak).
3. Havoning asosiy tarkibiy qismi nima? (Azot).
4.Azotning metallar bilan oʻzaro taʼsirida hosil boʻlgan birikma (Nitrid).
5. Fosforning qanday allotropik shakllari mavjud? (qora, oq, qizil, binafsha).
6. Qaysi oddiy moddaning erish harorati eng yuqori? (grafit = 380 C).
7. Qaysi kimyoviy element uch milliondan ortiq birikma hosil qiladi? (uglerod).
8. Shoh arog`i” nima? (1:3 nisbatda HNO₃ va HCI aralashmasi).
9. Qaysi element juda qattiq va juda yumshoq moddalarni hosil qiladi? (uglerod).
10. Konsentrlangan sulfat kislota qanday ketma-ketlikda suyultiriladi? (kislota suvga quyiladi).
11. Akademik Omelyanskiy qaysi metallmassni “asl metallardan ham aslroqdir” deb aytgan? (azot)
VIII shart – Ekologik vaziyat.
Sizga davriy nashrlar, internet materiallari asosida havo muhofazasi va ifloslanishi haqida qisqacha ma’ruza tayyorlash vazifasi berilgan edi. Sizning guruhingiz elementlari va ularning birikmalari atrof-muhitga qanday ta'sir qiladi? Ushbu ishni devoriy gazeta shaklida taqdim etishingiz mumkin.
Ushbu vazifa ham baholanib, darsni sarhisob qiladi, yordamchilar birgalikda ballarni hisoblaydi.
Dars yakunida bir o`quvchi qiziqarli tajriba «Vulqon» reaksiyasini bajaradi.
Dars natijalarini e'lon qilinadi.