Mavzu: Mikro va makro matn. Reja: Matnning asosiy xususiyatlari. Mikro matn Makro matn

Mavzu: Mikro va makro matn.
Reja:
1.Matnning asosiy xususiyatlari.
2.Mikro matn
3.Makro matn
4.Qòllanilgan adabiyotlar ròyxati.

Matn – rasmiylashuvga ega bo'lgan yaxlitlikni shakllantiradigan turli xil belgilarning o'zaro bog'liq ketma-ketligi bo'lgan mazmunli nutqiy ish.

Matn tizimli ravishda taqdim etiladigan faoliyatni amalga oshiradi va faoliyat turi ob'ekt va ob'ektni, jarayonning o'zi, maqsad, vosita va natijani nazarda tutadi. Faoliyat tarkibining bu tarkibiy qismlari matn tarkibidagi tarkibiy, funktsional, kommunikativ turli ko'rsatkichlarda aks ettirilgan.

Matnning o'zida mikro va makro semangika, mikro va makrostruktura mavjud. Matnning semantikasi ma'lumotlarni uzatishning kommunikativ vazifasi bilan belgilanadi; matn strukturasi matn tarkibiy bo'linmalarining ichki tuzilishining o'ziga xos xususiyatlari va ushbu birliklarning matnlar ichidagi interfaol xarakteristikalari aniq bir xabar sifatida aniqlanadi.

Taniqli bo'lishi kerak:
- matnning tashqi (kompozitsion) tuzilishi,
- matnning ichki tuzilishi.

Tarkibiy darajada:

- takliflar,
- xatboshilar,
- xatboshilar,
- bo'limlar,
- boblar,
- kichik bo'limlar,
- sahifalar va boshqalar.

Barcha kompozitsion elementlar, jumla tashqari, faqatgina ichki tuzilish bilan bevosita bog'liqdir. Takliflar tinish belgilarining, anaphorik va kataporiyaga ishoralar chegaralarini belgilab qo'ydi.

Matn tuzilishi uning ichki tuzilishi sifatida tushuniladi. Ichki matn tuzilmasi bo'linmalari:
- so'zlashuv (amalga oshirilgan taklif);
- semantik va sintaktik jihatdan bitta bo'lakka birlashtirilgan bir qator bayonotlar (metfrazal birlik);
- fragment-bloklar (masofaviy va kontaktli semantik va tematik aloqalarni amalga oshirish hisobiga matnning yaxlitligini ta'minlaydigan frazeologik birliklar to'plami).

1. 
   Semantik-grammatik (sintaktik) va kompozitsion darajadagi birlik o'zaro bog'liqdir. Uning semantik, grammatik va kompozitsion tuzilishi bilan uning uslubiy va uslubiy xususiyatlari bilan chambarchas bog'liqdir.
   

Har bir matn ma'lum bir yoki bir necha aniq funktsional tarzi yo'nalishini (ilmiy matn, badiiy va h.k.) ochib beradi va bu yo'nalish bilan belgilanadigan uslubiy xususiyatlarga, shuningdek, muallifning o'ziga xos xususiyatlariga ega.
Matnni qurish axborot, muloqot shartlari, muayyan xabarning vazifasi va taqdimotning tanlangan uslubi bilan belgilanadigan mavzu bilan belgilanadi.
Matnning asosiy xususiyatlari: 
1) to'liqligi, semantik to'liqligi, bu fikrning to'liq (muallif nuqtai nazaridan) oshkor etilishi va matnni avtonom tarzda qabul qilish va tushunish imkoniyati bilan namoyon bo'ladi; 
2) aloqasi, birinchi navbatda, fikrlarni rivojlanish mantig'ini aks etadigan ketma-ketlikdagi jumlani tartibga solishda (semantik muvofiq); ikkinchidan, tilning leksik va grammatik vositalari yordamida rasmiylashtirilgan muayyan tarkibiy tuzilmada; 
3) tarzi birligi bo'lib, bu matn matnni har doim uslubiy shaklda yaratilganidan iborat: interaktiv, rasmiy, biznes, ilmiy, jurnalistik yoki badiiy uslub. 
4) integrallik, to'liqlik va uslub birligi bilan o'zini namoyon qiladi.
Matn – nutq ko`rinishi bo`lib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlikdir.Har bir matn murakkab tuzilish va mazmun mundarijasiga ega bo`lib, u og`zaki hamda yozma ijod namunasi hisoblanadi. Tilshunoslikda matn tilning alohida birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy ob'ekti sifatida talqin qilinadi.
Matn so`z birikmasi va gapdan farqlanadi, chunki matnning ham o`z kategoriyasi va qonuniyatlari mavjud. Matn so`zining lug`aviy ma'nosida birikish, bog`lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o`zaro qaysidir bog`lovchilar yordamida birikishni o`rganish “Matn tilshunosligi” sohasining asosiy muammolaridan biridir.
Tilshunos E.Qilichev “Matnning lingvistik tah`lili” nomli kitobida “Matn – hamma elementlari o’zaro zich aloqada bo`lgan va avtor nuqtai nazaridan ma'lum bir maqsadga yo`naltirilgan nominativ-estetik axborotni ifodalovchi murakab tuzilma» degan ta'rifni beradi. I.Rasulov esa matnni quyidagicha ta'riflaydi: “Gapdan katta birlik murakkab sintaktik butunlik bo`lib, u fikran va sintaktik jihatdan o`zaro bog`liq bo`lgan gaplar birlashmasidan iborat. Unda fikr gapga nisbatan ancha to`liq bo`ladi”.
Matn hajm va mazmun belgisiga ko`ra ikkiga bo`linadi: 1. Hajm belgisiga ko`ra matn turlari. 2. Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko’ra matn turlari.
1. Hajm belgisiga ko`ra matn turlari. Matn gapdan ko`ra yirik hajmli aloqa vositasi, nutqiy faoliyat mahsuli, muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan yozma nutq ko`rinishidir. Matn hajm belgisiga ko`ra ikkiga ajratiladi. Minimal matn (mikromatn) va maksimal matn ( makromatn).
Badiiy uslubda minimal matn deyilganda biror mavzuni yoritishga bag`ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she'r va she'riy parchalar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli shakldagi bog`lamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi.
Maksimal matn deyilganda keng ko`lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar maksimal matn hisoblanadi.Maksimal matn mikromatnlardan iborat. Eng kichik butunlik abzatsga, eng katta butunlik esa bob (qism yoki fasl)larga to`g`ri keladi. Bunday matn tarkibida epigraf, so`zboshi (muqadddima), so`ngso`z (epilog) kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi mumkin. Ular asar mazmuni va g`oyasiga, shuningdek, mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid ayrim masalalarga qo`shimcha izoh, sharh bo`lib keladi.
Makromatnning eng kichik birligi abzatsdir. Abzats bir mazmuniy butunlik bo`lib, “matnning bir xat boshidan keyingi xat boshigacha bo`lgan qismi” hisoblanadi.
Oddiy kundalik hayotdagi so`zlashuv nutqida har doim ham yangidan matn yaratmaymiz. Ehtiyojimizga ko`ra turli matn turlaridan foydalanamiz. Ba'zan boshimizdan o`tgan yoki o`zimiz guvoh bo`lgan qoqealarni kimgadir aytib beramiz. Insonlar o`rtasidagi muloqot maqsadi va mazmuni shular bilangina chegaralanib qolmaydi. Inson hissiyotlarini, tuyg`ularini, hayajonlarini, azob va qayg`ularini ifodalash, shu orqali tinglovchi yoki kitobxonni ta'sirlantirishni istaydi.Anna shunday hollarda ba'zan mubolag`a ba'zan o`xshash – qiyoslash kabi tasviriy vositalardan foydalanamiz.
2.Ifoda maqsadiga va mazmuniga ko’ra badiiy matnni quyidagi turlarga bo`lib chiqish mumkin: 1. Hikoya mazmunli matn. 2. Tasviriy matn. 3.Izoh mazmunli matn. 4. Didaktik matn. 5. Xabar mazmunli matn. 6. Buyruq mazmunli matn. 7. Hissiy ifoda mazmunli matn.
1.Hikoya mazmunli matnlar (Le texte narratif – narrativ matn). Bunday matnda muallif yoki asar qahramoni o`zi boshidan o`tkazgan eshitgan, ko’rgan yoki guvoh bo`lgan biror voqeani hikoya qilib beradi. Xotiralar, esdaliklar, ertak va rivoyatlarni narrativ matn turiga kiritish mumkin. Hikoya tarzi, asosan, o`tgan zamon shaklida, birinchi shaxs birlik yoki ko`plikda ifodalanadi.
2. Tasviriy matnlar (Le texte descriptif – deskriptiv matn). Bunday matn tinglovchiga noma'lum bo`lgan biror kishi, joy, hayvonot va nabotot olamiga mansub mavjudot yoki qandaydir narsa-buyum hamda voqea-hodisani batafsil tasvirlab berish maqsadida tuzilgan bo`ladi. Tasviriy matnda ham monologik nutq ko`rinishi etakchilik qiladi. Partonimik tasvir bunday matnning eng xarakterli xususiyati hisoblanadi, ya'ni tasvirlanayotgan ob'ektning dastlab, birlamchi xususiyati tilga olinadi. Keyin unga aloqador xususiyatlar va qismlardan so`z yuritiladi.
3. Izoh mazmunli matnlar (Le texte argumtntatif-argumentli matn). Bunday matnda aytilayotgan fikrning ishonarliligini ta'kidlash uchun turli dalil va izohlar keltiriladi. Asoslash, isbotlash, o`zini oqlashga urinish yoki himoya maqsadida har xil vajlarni keltirish argumentli matn turining o`ziga xos jihatlaridan hisoblanadi.
4. Didaktik matnlar (Le texte explicatif- eksplikativ matn). Kimgadir pand-nasihat qilish, uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa chiqarishga o`rgatish istagi asosida tuzilgan matn eksplikativ yoki didaktik matn deyiladi.Maqsadga erishish uchun maqol, matal, aforizm, turli hayotiy voqealar, rivoyatlar, masallardan namuna sifatida foydalaniladi.
5. Xabar mazmunli matnlar (Le texte informative - informativ matn). Biror voqea-hodisa haqida xabar berish maqsadida tuzilgan yoki havola qilingan matng informativ matn hisoblanadi. Badiiy matnda informativlik o`ziga xos tarzda bo`ladi. Oddiy xabardan farqlanib, estetik maqsad yuklangan bo`ladi.
6. Buyruq mazmunli matnlar (Le texte injonctif-injonktiv matn). Buyruq havmda maslahat ohangi etakchilik qiladigan, buyruq maylidagi gaplardan tuzilgan, biror ishni bajartirish yoki turli ta'qiqlashlarni ifoda etadigan matn tipiga buyruq mazmunli matn deyiladi.Asosan qao`ramonlar nutqida kuzatiladi.
7. Hissiy ifoda mazmunli matnlar (Le texte expressif - ekspressiv matn). Insonning ichki kechinmalarini, voqelikka munosabatini, o`ziga xos pafos Bilan ifodalash maqsadida tuzilgan matnlar hissiy ifoda mazmunli matn deyiladi.

QO’LLANILGAN ADABIYOT:

1. 
   Mamajonov A. Tekst lingvistikasi. – T.: 1989.
   

Matyoqubova D. Undalmalarning badiiy nutqdagi o’rni. // Nutq madaniyati va ozbek tilshunosligining dolzarb muammolari. Respub. Ilmiy-amaliy anjumani mater. Andijon, 2016.

Muhamedоva D. Matn va uning turlari / Istiqlоl va til. 3-qism. -Tоshkent, 2007.

Qurbonova M. Yo’ldoshev M. Matn tilshunosligi. –T.: Universitet, 2014.

Rasulov I. Murakkab sintaktik butunlik. //O’zbek tili va adabiyoti, 1983, 1-son.

Shahоbiddinоva Sh., Isоqоv Z. Matn va uni bоg’lоvchi vоsitalardan biri // O’zbek tili va adabiyoti, 2004, N6.

To’xsonov M. Mikromatn va uning kommunikativ yahlitligi // O’zbek tili va adabiyoti, 1990, 5 – son.

Turniyazоva Sh. Hоzirgi o’zbek tilida matn shakllanishining derivatsiоn хususiyatlari. Filоl.fan.nоmz…dis.-Tоshkent, 2010.

Turniyozоv N. Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.

www.ziyouz.com kutubxonasi