Mavzu: milliy tarbiya xususiyatlari,jahon xalqlari madaniyatida tarbiya jarayonining o'rni va ahamiyati reja

MAVZU: MILLIY TARBIYA XUSUSIYATLARI,JAHON XALQLARI MADANIYATIDA TARBIYA JARAYONINING O'RNI VA AHAMIYATI
Reja:

1. 
   Tarbiyaning jamiyatta tutgan o'rni
   
2. 
   Milliy tarbiya xususiyatlari va madaniayti
   
3. 
   Milliy tarbiyaning jahon xalqlari orasidagi ahamiyati
   

Tarbiya nazariyasi nimalarni o’rganadi? Degan savolga javob qidirsak. Tarbiya nazariyasi – pedagogika fanining bir qismi bo’lib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni, usuli va tashkil etilishi masalalarini o’rganadi. U Markaziy Osiyo faylasuflarining va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribasiga tayanadi.

«Tarbiya – ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari ehtiyojlarini nazarda tutgan holda o’qituvchining o’quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy va nazariy muloqatidir».

«Tarbiya – tarbiyachi xohlagan sifatlarni tarbiyalanuvchilar ongiga singdirish uchun tarbiyalanuvchining ruhiyatiga muayyan suratda va tizimli ta’sir ko’rsatish jarayonidir».

Qat’iy ishonch bilan aytish lozimki, - degan edi Prezident I.Karimov O’zbekiston teleradiokompaniyasi muxbiri bilan muloqotda, - ma’naviy boylik moddiy boylikdan ming bor ustun, shu bois biz ta’lim – tarbiya masalasiga davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi sifatida yondoshmoqdamiz. Kadrlar tayyorlash haqida qonun qabul qilingan milliy dastur ham mohiyat e’tibori bilan shu maqsadni amalga oshirishga qaratilgan.Tarbiya — shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, maʼnaviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon; insonning jamiyatda yashashi uchun zarur boʻlgan xususiyatlarga ega boʻlishini taʼminlash yoʻlida koʻriladigan chora tadbirlar yigindisi. Tarbiya insonning insonligini taʼminlaydigan eng qad. Va abadiy qadriyatdir. Tarbiyasiz alohida odam ham, kishilik jamiyati ham mavjud boʻla olmaydi. Chunki odam va jamiyatning mavjudligini taʼminlaydigan qadriyatlar Tarbiya tufayligina bir avloddan boshqasiga oʻtadi.Pedagogik adabiyotlarda «Tarbiya» atamasi keng va tor maʼnolarda ishlatiladi. Keng maʼnoda Tarbiya inson shaxsini shakllantirishga, uning jamiyat ishlab chiqarish.i va ijtimoiy, madaniy, maʼrifiy hayotida faol ishtirokini taʼminlashga karatilgan barcha taʼsirlar, tadbirlar, harakatlar, intilishlar yigindisini anglatadi. Bunday tushunishda Tarbiya faqat oila, maktab, bolalar va yoshlar tashkilotlarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarni emas, balki butun ijtimoiy tuzum, uning yetakchi goyalari, adabiyot, sanʼat, kino, radio, televideniye va boshqalarni ham oʻz ichiga oladi. Shuningdek, keng maʼnodagi Tarbiya tushunchasi ichiga taʼlim va maʼlumot olish ham kiradi.Tor maʼnoda Tarbiya shaxsning jismoniy rivoji, dunyoqarashi, maʼnaviyaxloqiy qiyofasi, estetik didi oʻstirilishiga yoʻnaltirilgan pedagogik faoliyatni anglatadi. Buni oila va tarbiyaviy muassasalar hamda jamoat tashkilotlari amalga oshiradi. Taʼlim va maʼlumot olish tor maʼnodagi Tarbiya ichiga kirmaydi. Lekin har qanday Tarbiya taʼlim bilan chambarchas bogʻliq holdagina mavjud boʻladi. Chunki taʼlim va maʼlumot olish jarayonida shaxsning fakat bilimi koʻpayibgina qolmay, balki axloqiymaʼnaviy sifatlari qaror topishi ham tezlashadi.

Tarbiya har qanday jamiyat va har qanday mamlakat hayotida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Yosh avlodning , umuman, jamiyat aʼzolarining Tarbiyasi bilan yetarlicha shugʻullanmagan mamlakat turgʻunlik va inqirozga mahkumdir. Negaki, oʻsishi va rivojlanishi uchun har qanday jamiyatda ham moddiy va maʼnaviy boyliklar ishlab chiqarish. Toʻxtovsiz ravishda yuksalib borishi lozim. Buning uchun yosh avlod moddiy va maʼnaviy boyliklar yetishtirishni ajdodlari darajasida, ulardan ham yaxshiroq ishlab chiqara bilishlari kerak. Yosh avlodda ana shunday moddiy va maʼnaviy qobiliyatlarni shakllantira bilish uchun esa, jamiyat uzluksiz ravishda samarali faoliyat koʻrsatadigan tarbiyaviy intlar tizimiga ega boʻlishi lozim.Tarbiya jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida turlicha izoxdab kelingan. Shoʻro zamonida hukmron kommunistik mafkura Tarbiyaga sinfiy va partiyaviy hodisa sifatida yondashishni talab etgan. Shuning uchun ham sinfiy jamiyatda Tarbiya faqat sinfiy xususiyatga ega boʻladi va turli sinflarning Tarbiyasi bir-biriga qaramaqarshi turadi degan qarash qaror topgan. Holbuki, dunyo ilmi, ayniqsa, Sharq tarbiyashunosligi va oʻzbek xalq ped.si tajribasi Tarbiyaning sinfiy koʻrinishga ega emasligini isbot etdi. Shuningdek, kommunistik mafkura tazyiki tufayli Tarbiyada ijtimoiy muassasalarning oʻrniga ortiqcha baho berildi, bu jarayonda irsiy va biologik xususiyatlar deyarli xisobga olinmadi.

Shoʻrolar ped.sida Tarbiya orkali xar kanday odamni istagan ijtimoiy kiyofaga solish mumkin degan karash hukmron boʻlganligi uchun ham uning shaxsni shakllantirishdagi oʻrniga oshiqcha baho berildi. Tarbiyalanuvchi shaxsining Tarbiyaga berilish yoki berilmaslik xususiyatlarining hisobga olinmasligi tarbiyaviy tadbirlarga maxliyo boʻlishdek pedagogik xatolikka olib keldi. Buning natijasida Tarbiya maqsadsiz boʻlib qoldi, tarbiyalanuvchilarga alohida shaxs sifatida emas, istalgan ijtimoiy yoʻnalishga solinishi mumkin boʻlgan qiyofasiz tuda, olomon tarzida qarash karor topdi, Bu hol Tarbiyaning samarasizligiga olib keldi. Chunki Tarbiyaning asosiy obʼyekta boʻlmish shaxs va uning oʻziga xoslik jihatlari unutilgan edi. Shoʻro pedagogik tizimidagi kamchiliklarning ildizi, asosan, mana shu yondashuv tarziga borib takaladi.Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Tarbiya va unga bogʻliqjarayonlarga yangi hamda sogʻlom pedagogik tafakkurga tayangan holda yondashuv qaror topa boshladi. Uni izohlashda gʻayriilmiy sinfiypartiyaviy yondashuvdan voz kechildi. Tarbiyaning milliyligiga alohida eʼtibor karatilmoqda. Buning uchun xalq ped.si boyliklari, oʻzbek mutafakkirlarining pedagogik qarashlari sinchkovlik bilan oʻrganilayotir. Natijada, Oʻzbekiston ped. Fani va amaliyotida oila Tarbiyasining ham, ijtimoiy Tarbiyaning ham oʻziga xos oʻrni borligi tan olina boshlandi. Shuningdek, Tarbiyada irsiy va biologik omillar ham hisobga olinadigan boʻldi. Ayni vaqtda, shaxsning shakllanishida Tarbiyaning oʻrniga keragidan ortiq baho berish ham barham topdi.Ko'pgina harbiy jamoalarda millatlararo munosabatlar muammosi mavjudligi allaqachon rasman tan olingan. Gap, birinchi navbatda, Shimoliy Kavkaz respublikalaridan chaqirilgan harbiy xizmatchilar haqida ketmoqda. Bugun biz milliy-diniy omil muhim ahamiyat kasb etayotgan u yerda sodir bo‘layotgan voqealarni hisobga olgan holda bu muammoni hal qilishimiz kerak. Ko'pgina qo'mondonlar orasida tajriba, ko'nikma, zarur bilim va bunday toifadagi harbiy xizmatchilar bilan ishlashning aniq metodologiyasi yo'qligi ta'limning yangi shakllari va usullarini faol izlash bilan qoplanishi kerak. Shubhasiz, bu muammoni hal qilish uchun barcha mavjud kuch va vositalar, jumladan, prokuratura, FSB va ruhoniylar vakillarini birlashtirish kerak.Millatlararo munosabatlar muammosining o'zi shaxslararo munosabatlardadir. Nega birdaniga bir necha harbiy xizmatchilar (shaxslar) milliy asosda birlashib, qolgan shaxslarga (jamoa) qarshi chiqdilar, qo'mondonlarga bo'ysunishdan, rasmiy yukni ko'tarishdan bosh tortdilar? Faqatgina ushbu savollarga javob topib, siz o'quv jarayonini boshlashingiz mumkin, uning ma'nosi raqibni ishontirishdir. Natija ko'p jihatdan xo'jayinning ishontirish qobiliyatiga bog'liq bo'ladi. Shubhasiz, bu erda qo'mondonlarni tushunishni istamagan va asosan til to'sig'iga ishora qilgan sovet uslubidagi armiya siyosiy ofitserining «tog' bolalari» ni qayta tarbiyalash tajribasi foydali bo'lishi mumkin. Ammo sobiq ta’lim tizimi baynalmilallik, mafkuraviy yo‘l-yo‘riq va intizomning umumiy tanazzulga yuz tutishi davrida, harbiy xizmatchilar nafaqat milliy vatandosh, balki milliy vatandoshlik asosida ham birlashayotganini aytish kerak. Milliy-diniy asos va ularning harakatlarining umumiy yo'nalishi. O'zaro mas'uliyatga asoslangan bunday norasmiy uyushmalar bugungi kunda armiya tartibiga qarshi chiqishga, qo'mondonlarga ochiqchasiga bo'ysunmaslikka, buyruqlarni bajarishdan bosh tortishga tobora ko'proq tayyor. Kompaniya darajasidagi ko'pchilik ofitserlarning bo'linma ichidagi «mafiya tuzilmasi» bilan muloqot qilish uchun psixologik tayyor emasligini hisobga olsak, muammo ko'pincha nazoratdan chiqib ketish xavfini tug'diradi.Ta'lim jarayonida so'zning bo'ysunuvchi shaxsga ta'siri ustuvorligini inkor etmasdan, tan olish kerakki, bu so'zni izlash ko'plab harbiy qo'mondonlar uchun jiddiy muammodir. Ularning fikricha, ular o'z harakatlarida o'zlarining kichik vatanlarining urf-odatlari, diniy postulatlari, madaniyati va urf-odatlariga tayanganlari uchun o'zlarining haq ekanliklariga ishonadigan odamlarni qanday ishontirish mumkin? Boss unga hech qanday yangilik aytmasligiga oldindan amin bo'lgan askarning yuragini qanday qilib «bog'lash» mumkin: u yana harbiy intizom haqida gapiradi, nizomdan iqtibos keltiradi va tartibga chaqiradi, vatandoshlarining ismlarini sepadi – 60 yil oldin tugagan urush qahramonlari va qo'rqinchli disbatdan tashqari? Ko'rinib turibdiki, askarlarning bunday munosabatini oldindan ko'rish, ularning nutqini «aksincha» qurish orqali ma'lum bir muvaffaqiyatga ishonish mumkin. Ehtimol, birinchi navbatda, nutqingizni oddiy va pafossiz, askar uchun tushunarli va tushunarli bo'lgan narsalarga qurish kerak, bu uning uchun «o'ziniki», «tug'ilgan» tushunchasini tashkil qiladi: uy, oila, ota-onalar, «kichik» vatanning an'analari va urf-odatlari. Shu bilan birga, shuni hisobga olish kerakki, ular hali ham bizning umumiy maktabimizda o'qigan, har biri bittadan astar. Demak, ma'naviy qadriyatlar hamon umumiy bo'lib qolmoqda: Pushkin, Dostoevskiy va Gamzatov adabiyoti; Chaykovskiy, Chaliapin va Esambaev ijodi; Suvorov, Jukov va Bagrationning g'alabalari. Ular bilan bizning umumiy Vatanimiz ham bor – ko'p millatli Rossiya. Va jahon chempionatida, oxir-oqibat, ular, masalan, Turkiya uchun emas, balki Rossiya terma jamoasi uchun ildiz otishmoqda.
Madaniyat inson faoliyati va shu faolliyatning ahamiyatini belgilovchi ramziy qurilmalar va asarlar majmuidir. Madaniyat musiqa, adabiyot, badiiy tasvir, meʼmorchilik, teatr, kinematografiya, turmush tarzi kabi faoliyatlarda namoyon boʻlishi mumkin. Antropologiyada „madaniyat“ atamasi ostida mahsulotlar va ularni ishlab chiqarish, estetik maʼno berish, hamda shu jarayonlarga bogʻlangan ijtimoiy munosabatlar tushuniladi. Bu maʼnoda madaniyat oʻz ichiga sanʼat, fan va maʼnaviy tizimlarni oladi.Madaniyat — jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari tarixiy taraqqiyotining muayyan darajasi. Kishilar hayoti va faoliyatining turli koʻrinishlarida, shuningdek, ular yaratadigan moddiy va maʼnaviy boyliklarda ifodalanadi. „M.“ tushunchasi muayyan tarixiy davr (antik M.), konkret jamiyat, elat va millat (oʻzbek M.i), shuningdek, inson faoliyati yoki turmushining oʻziga xos sohalari (mas, mehnat M.i, badiiy M., turmush M.i)ni izoxlash uchun qoʻllaniladi. Tor maʼnoda „M.“ atamasi kishilarning faqat maʼnaviy hayoti sohasiga nisbatan ishlatiladi.

„M.“ arabcha madina (shahar) soʻzidan kelib chiqqan. Arablar kishilar hayotini ikki turga: birini badaviy yoki sahroiy turmush; ikkinchisini madaniy turmush deb ataganlar. Badaviylik — koʻchmanchi holda dashtu sahrolarda yashovchi xalqlarga, madaniylik — shaharda oʻtroq holda yashab, oʻziga xos turmush tarziga ega boʻlgan xalqlarga nisbatan ishlatilgan.Oʻrta asr madaniyatining buyuk namoyandalari Abu Ali ibn Sino, Beruniy va boshqa shahar turmush tarzini jamoaning yetuklik shakli sifatida talqin qilganlar. Mac, Forobiy fikricha, har bir inson oʻz tabiatiga koʻra, „oliy darajadagi yetuklikka erishish uchun intiladi“, bunday yetuklikka faqat shahar jamoasi orqaligina erishiladi. Uning taʼkidlashicha, „madaniy jamiyat va madaniy shahar (yoki mamlakat) shunday boʻladiki, bu mamlakatda har bir odam kasb-xunarda ozod, hamma babbaravardir, kishilar oʻrtasida farq boʻlmaydi, har kim oʻzi istagan yoki tanlagan kasb-hunar bilan shugʻullanadi. Odamlar chin maʼnosi bilan ozod yashaydilar“. Alisher Navoiy yetuk axloq, maʼrifatli va adolatli jamiyat, jamoa masalasini qayd etish bilan birga, maʼnaviy yuksaklikka erishishning asosiy mezoni deb insonparvarlik gʻoyalariga muvofiqlikni tushundi.

19-asrning ikkinchi yarmida maydonga kelgan demokratikmaʼrifatparvarlik harakatining namoyandalari Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Ahmad Donish, Avaz Oʻtar, Komil Xorazmiy va boshqa xalqni M.li qilishning omili ilmmaʼrifatni egallashda deb bildilar. Ular oʻrta asr jaholatiga qarshi xalq oʻrtasida ilmmaorif va M.ni zoʻr ehtiros bilan targʻib qildilar. Mas, Furqat fikricha, ilmfan bir mashʼ-al boʻlib, insoniyatning baxt-saodat yoʻlini yoritib turishi kerak.M.ning ilmiy, tarixiy konsepsiyalariga qarama-qarshi oʻlaroq, marksistik nazariya ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar haqidagi, ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlarining oʻzaro munosabati haqidagi qoidalardan kelib chiqib, antagonistik jamiyatlarda M.ning sinfiy harakteri haqidagi qoidalarni ilgari surdi. Antagonistik formatsiyalarda har bir milliy M.da ikki M. Borligi haqidagi lenincha qarash „hukmron ekspluatatorlik“ M.iga „progressiv demokratik“ va „sotsialistik“ M. Elementlarini qarama-qarshi qoʻydi. Ana shu qoidadan kelib chiqib, mustabid sovet tuzumi davrida amalga oshirilgan „madaniy inqilob“ natijasida koʻpgina xalqlar M.ining ajoyib durdonalari yoʻq qilinib, madaniy merosning milliy ildizlari barbod etildi.
Millatlarning gullab-yashnashi va o‘zaro yaqinlashishi, ularning qo‘shilib, baynalminallashib ketayotganligi, iqtisodiy, madaniy, siyosiy va g‘oyaviy jihatdan manfaatlari bir bo‘lgan sovet xalqining vujudga kelganligi to‘g‘risidagi havoyi, puch gaplarni zo‘r berib takrorlay berish turg‘unlik yillarida odatga aylangan edi. Aslida Sovet Ittifoqidagi ko‘pgina millatlarning boy madaniy merosidan foydalanishda katta to‘siqlar, g‘ovlar yuzaga keltirilgan bo‘lib, bu g‘ovlarni ozgina bartaraf etishga urinish ham millatchilik, milliy cheklanganlik sifatida baholanar, milliy o‘ziga xoslikni birinchi o‘ringa qo‘yish baynalminallikka hurmatsizlik sifatida qoralanar edi. Xalqlar va butun-butun millatlar o‘z o‘tmish madaniyatining qonuniy vorisi sifatida undan foydalanish imkoniyatlaridan ko‘p hollarda mahrum qilingan bo‘lib, hamma millatlar deyarli bir xil andozada, milliy o‘ziga xoslikdan iloji boricha uzoqlashtirilgan holda tarbiyalandi va rivojlandi. Buni O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan o‘zbek xalqi taqdirida ham kuzatish mumkin. Masalan, keyingi yetmish yil mobaynida bizda milliy madaniyatning muhim vositasi bo‘lgan imlo uch marta o‘zgartirildi. Natijada xalqimiz boy madaniy merosini o‘rganish imkoniyatidan mahrum bo‘ldi. Maktablarda yaqin vaqtlargacha ham xalqimiz tarixi o‘qitilmadi. Bir qator tarixiy shaxslarimiz faoliyatiga noto‘g‘ri, biryoqlama baho berib kelindi. Bu, hech so‘zsiz, milliy madaniyatimiz taraqqiyotiga va yoshlarimizning axloqiy tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. O‘ylaymizki, nisbatan ancha uzoq davom etgan bu noto‘g‘ri tendentsiya hozirgi oshkoralik sharoitida o‘zining munosib bahosini olganicha yo‘q.O‘zbek milliy axloqiy tarbiyasi ma’lum odob va e’tiqod, ishonch va mehr-muhabbatning majmuasi bo‘lib, kishi o‘zini qanday tuta bilishida namoyon bo‘ladi. Jumladan, ilgari yoshlar maktabni tugatish bilan barobar biror bir kasbni (masalan, o‘g‘il bola ota kasbini, qiz bola ona kasbini yoki boshqa bir kasbni) egallash an’anasi bo‘lgan. Boshqacha aytganda, kasb o‘rganish tarbiyaning uzviy qismi hisoblangan. Xo‘sh, hozir qanday? Endilikda o‘rta maktabni tugatgan yoshlar, agar biror bir o‘quv yurtiga kirmasalar, hech narsaga yaroqsiz bo‘lib, ishsizlar safini to‘ldiradilar. Maktablarda o‘quvchilarni kasblarga qiziqtirish g‘oyat sustligi natijasida ular o‘rta maktabni bitirganlaridan keyin ham qaysi kasbni egallashlarini bilmay ancha vaqt ikkilanib yuradilar. Yoshlarda o‘qishga, kasb o‘rganishga qiziqishning yuqori emasligi ulardagi ustozga nisbatan hurmat-ehtiromni susaytirdi. Bu esa milliy an’analirimizga ziddir. Bu yerda tarbiyaning hamma jihatlarini izohlash imkoniyati yo‘q. Ammo ota-onaga, ustozga, el-yurtga, xalqqa bo‘lgan hurmat milliy tarbiyaning ajralmas qismi bo‘lganligini alohida ta’kidlash kerak.

Tarbiyada muhitning ahamiyati katta. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, biz barkamol insonni vujudga keltirishimiz uchun uni shunga muvofiq keladigan muhitda tarbiyalashimiz kerak. Yaxshi muhitda yaxshi odam, yomon muhitda yomon odam shakllanadi. Biroq buni mutlaq haqiqat hisoblash ham qiyin. Yaxshi muhitda o‘sayotgan bola ota-ona nazoratidan chetda qolsa, yomon odam bo‘lib o‘sishi ham mumkin.Milliy tarbiyada moddiy va ma’naviy asosning o‘rni katta. Sababi, moddiy ta’minlangan oilalardagi farzandlar ko‘p hollarda yaxshi ta’lim va tarbiya oladilar. Ammo hayotda buning aksi ham bo‘lib, moddiy ta’minlanganlik bolani ishyoqmas, tanbal qilib qo‘yishi ham mumkin. Buning aksicha, kam ta’minlangan oilalarning bolalari mehnatsevar, odobli va xushfe’l bo‘lishi ham mumkin.

Keyingi 60-70 yil davomida mamlakatimizda barcha xalqlardagi milliy tarbiya bir xil andoza — ovro‘pacha pedagogika asosida olib borildi. Bu tarbiya sohasida har bir millatda asrlar mobaynida shakllangan an’analardan ma’lum darajada voz kechishga, ularning unutib yuborishga olib keldi. Ovro‘pa pedagogika fanida tarbiyaga xos ko‘pgina umuminsoniy bilimlar mujassamlashganligini inkor etmagan. Yan Amos Komenskiy, Ushinskiy, Makarenkolarning ilmiy merosiga hech bir e’tirozimiz yo‘qligini ta’kidlaganimiz holda, har bir millatda ham bizdagi Beruniy, Forobiy, Imom Ismoil Buxoriy, At-Termiziy, Navoiy, Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar qori singari ma’lum va mashhur muallimlari ham bo‘lganligini unutmasligimiz kerak. Yoshlarimiz uzoq muddat bu allomlarning boy merosidan bahramand bo‘lmadilar.Yoki boshqa bir an’anamizni olaylik. Xalqimizning yaxshi odatlaridan biri «gap» yeyish bo‘lib, yoshlar yurish-turishni, muomalani ana shunday gap-gashtaklarda, o‘ziga xos mehmondorchilik (ulfatchilik)larda o‘rganishgan. Bu odatimiz qam unutilib ketayozdi yoki mohiyatini o‘zgartirib, ichkilikbozlik vositasiga aylanib ketdi.

Qadimdan milliy tarbiya maskanlaridan biri bo‘lgan, o‘tmishda xalqning o‘ziga xos klubi vazifasini o‘tagan choyxonalarga ham turg‘unlik yillari qattiq hujumlar bo‘lib, mahallalarda ularni yoppasiga yopib qo‘yish hollari yuz berdi. Garchi keyinchalik bu jarayon to‘xtagan bo‘lsa ham, lekin hali ko‘p choyxonalarimiz o‘zining asl milliy qiyofasiga ega bo‘lganicha yo‘q. Sababi, hozir choyxonalar ko‘proq moddiy foydani ko‘zlab tashkil etilayapti, uning ma’naviy-tarbiyaviy ahamiyati esa e’tiborga olinmayapti.O‘zbekistondagi barcha restoranlarda faqat ruscha va ajnabiy xalqlarning kuy va qo‘shiqlarini ijro qilish va aytish odatga aylangan. Ularda milliy kuy va qo‘shiqlar yangragan damlar juda oz bo‘ladi. Restoranlarning aksariyat xizmatchilari ham ovro‘paliklardir. Shunday bo‘lgach bu maskanlarda milliy tarbiya haqida gap bo‘lishi mumkin emas.

Oktyabr inqilobiga qadar o‘zbek xotin-qizlari asosan uy yumushlari va farzandlar tarbiyasi bilan band bo‘lishgan. Ehtimol, bir jihatdan shuning uchundir, yoshlarimiz orasida o‘g‘ri, kazzob kam bo‘lgan, ular mehnatkash, halol bilan haromning farqiga boradigan insonlar bo‘lib o‘sishgan. Inqilobdan keyin esa xotin-qizlarni ozod qilish bahonasida ularni «ijtimoiy foydali mehnatga» jalb etish harakatini boshlab yubordik. Xotinini ishlatmagan, jamoat ishlariga jalb etmagan kommunistlar, rahbar xodimlarni ishdan olish, firqadan o‘chirish hollari ham ro‘y berdi. Shunday qilib «ozod bo‘lgan» xotin-qizlarimiz yelkasiga ilgarigidan ikki baravar ko‘p vazifani yuklab qo‘ydik. Bu esa yoshlar tarbiyasining ancha oqsab qolishiga olib keldi. Boshqacha aytganda, biz farzandlar tarbiyasi ayol kishining eng muhim ijtimoiy burchi ekanligini unutib qo‘ydik.Yana bir ajoyib udumimiz — o‘zbekning salomi to‘g‘risida ikki og‘iz gapirish joyizdir. O‘ylab qaralsa, o‘zbekning «Assalomu alaykum» degan kalomida bir olam ma’no borligini ko‘rish mumkin. Albatta, salom berish va mehmondo‘stlik barcha millatlarda ham ozmi-ko‘pmi bor. Ammo tanishga ham, notanishga ham salom berish, tanishni ham, notanishni ham o‘rni kelganda uyga taklif etib, bir piyola choy, boshpana berish faqat bizning millatimizga xos bo‘lgan go‘zal odat edi, desak noto‘g‘ri gapirmagan bo‘lamiz. Afsuski, turg‘unlik yillarida bir qator byurokrat mansabdorlar xalqimizning bu go‘zal odatlarini o‘z g‘arazli maqsadlari yo‘lida suiiste’mol qildilar. Natijada xalqimizga tuhmat, malomat toshlari otildi, izzat-nafsi yerga urildi. Turg‘unlik yillaridagi salomlarda ham, mehmondorchiliklarda ham mayda mulkchilik psixologiyasi — amaliga, mavqeiga, cho‘ntagidagi puliga qarab turlicha salom berish va turlicha mehmondo‘stlik ko‘rsatish hollari paydo bo‘ldi. Boshqacha aytganda, bu borada ham manfaatdorlik birinchi o‘ringa chiqib qoldi. Hozir bu hatto kelin-kuyov tanlashlarda ham o‘z aksini topayapti.Tarbiyada ota-onaga munosabat alohida o‘rin tutgan. Masalan, otaga tik boqma (u qiblagoh), oxirating kuyib ketadi; ona volida, uni rozi qilish kerak, deb uqtirib borilgan.

Hozir esa ota-ona va bolalar o‘rtasidagi «parda» ancha ko‘tarilib qoldi. Uni bundan 60-70 yil avvalgisiga qiyoslab bo‘lmaydi. Ota-onasini faqat undan moddiy va ma’naviy manfaat ko‘rayotganliklari uchun hurmat qiladigan yoshlar tobora ko‘payib borayapti. Ota-onaga yuzsizlik qilish, ularni xo‘rlab, qarovsiz qoldirish bugungi kunimizning oddiy hodisasiga aylanib qoldi.

Islom dinini tanqid qilamiz deb u bilan chirmashib ketgan umuminsoniy qadriyatlarni ham, din umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi ekanligini ham rad qildik. Turmushimizning barcha sohalarida ruslarga va Ovro‘pa madaniyatiga ko‘r-ko‘rona taqlid boshlandi. Buning oqibatida mamlakatdagi aksariyat ittifoqdosh jumhuriyatlarda bo‘lganidek, bizda ham milliy o‘ziga xosligimiz jadallik bilan yo‘qola bordi. Ahvol shu darajaga bordiki, rus tilini bilmaganlarning eng kichik davlat idoralarida ham ishlashlari qiyin bo‘lib qoldi.