Mavzu: Minerallar va togʻ jinslari, ularning tasnifi mundarija I. Kirish

1.2. Minerallarning klassifikatsiyasi 
Er po‘stini tashkil qilgan tog‘ jinslari minerallardan tuzilgan. Mineralogiya 
faniga ma’lum 
bo‘lgan minerallar 4000 
dan oshib 
ketgan. 
Ularni 
ilmiy tadqiqot institutlarida tekshirish, hosil bo‘lgan sharoitini aniqlash, foydali 
qazilmalarni qidirishda muhim ahamiyatga ega. SHuning uchun hamma minerallarni 
tartibga solish, ya’ni klassifikatsiyalash kerak. 
Umuman minerallarni o‘rganishda ularning birinchi galda paydo bo‘lish 
sharoiti, sababi, tarkibi, kiristallanishi hisobga olinib klassifikatsiyalanadi. Hozirgi 
vaqtda minerallar paydo bo‘lishiga (genetik), tarkibiga (kimyoviy), tuzilishi 
(kristallanish) ga qarab klassifikatsiyalangan. 
Minerallar ko‘pincha kimyoviy xususiyatiga qarab tekshiriladi va o‘rganiladi. 
CHunki minerallarning kimyoviy tarkibi asos qilib olingan. Minerallar shu 
klassifikatsiya 
bo‘yicha 
bir 
necha 
sinflarga 
bo‘linadi. 
Har 
bir 
sinfda keltirilgan minerallarning fizik xossasi va kimyoviy tarkibini bilish kerak.
6
Minerallarning xossalari ularning ichki tuzilishiga hamda kimyoviy tarkibiga 
chambarchas bog‘liqdir. Mana shu belgilar minerallarni klassifikatsiyalashda asos 
qilib olinib, ular quyidagi sinflarga ajratiladi: 
1. S o f e l e m e n t l a r s i n f i. Tabiatda uchraydigan sof metallar alohida-
alohida elementdan tashkil topgan bo‘lib, sof holda uchraydi. Masalan, metall 
xillariga – oltin, kumush, mis va boshqalar ; sof nometall elementlarga – oltingugurt, 
olmos, grafit kiradi. Bulardan tashqari, sof elementlarga suyuq holdagi simob va 
oltingugurt kristali ham kiritiladi. Qattiq holda uchraydigan sof elementlar yaxshi 
kristallangan holda uchraydi.
2. S u l f i d l a r s i n f i. Metallarning oltingugurt bilan birikkan 
elementlarining soni 40 dan ortiq , mis, rux, qo‘rg‘oshin , margimush (mishyak) , 
6
Xolmirzayev A. tabiatdan foydalanish iqtisodiyoti.- T., 2001 Yil.

---

12 
kumush 
va boshqalar 
shular 
jumlasidandir. 
Sulfidlar er 
po‘stidagi 
minerallarning 15% ini tashkil etadi. Bu sinfdagi minerallar sanoatda muhim 
ahamiyatga ega, ayniqsa, qo‘rg‘oshin, mis, nikel, kobalt va boshqa metallar asosiy 
xom ashyo hisoblanadi. Bu sinf minerallaridan eng muhimlari:
Galenit RbS Molibdenit Mo S
2
Sfalarit ZnS Antimonit Sb
2
S
3
Xalkopirit CuFeS
2
Vismunit Bi
2 
S
3
Bornit Cu
5
Fe S
2
Kirovar Hg S 
Xalkozin Cu
2
S Realgar As S 
Kovellin Cu S Arsenopirit Fe As S
Pirit Fe S
2
Kobaltin Co As S
Markazit Fe S
2
Stannin Cu
2
Fe Sn S
4
Pirrotin Fe
1-x
S Pentlandit (Fe, Ni)
9
S
8
Sulfidlar sinfiga kiruvchi minerallar koni ko‘p, jumladan, O‘zbekistonda 
Olmaliq , Qo‘rg‘onishkon, Ingichka va boshqa konlar.
3. Ga l o i d l a r s i n f i. Bu sinfga vodorodli kislotalarning tuzlari va yodidlar 
hosil qilgan minerallar kiradi. 
Er po‘stida tog‘ jinslari orasida galoidlar sinfi minerallari 200 ga yaqin. 
Galoidlar sinfidan xloridlar va ftoridlar ko‘p o‘chraydi. Xloridlardan: galit –osh 
tuzi – Na CI, silvin – KCI, karnallit – MgCI
2
. KCI.6 H
2
O minerallari xarakterlidir. 
Galoidlar sinfiga kiruvchi minerallar O‘zbekistonning Qurama, CHotqol, 
Hisor tog‘larida va tekisliklaridagi tuz konlarida uchraydi.

---

13 
4. O k s i d l a r va g i d r o o k s i d l a r s i n f i. Bu sinfga metall va 
metallsimonlarning kislorod va suv molekulalari bilan birikkan minerallari kiradi.
Kislorod bilan birikuvchi elementlar 40 dan ortiq bo‘lib, 250 ga yaqin 
minerallarni 
hosil 
qiladi. 
Oksidlar 
sinfiga 
kiruvchi 
minerallar 
umum minerallarning 17% ini tashkil qiladi, bundan 12,6 % ini kremniy oksidi, 
3,9 % ini temir oksidi va qolgan qismini gidrooksidlar tashkil etadi. Oksidlar va 
gidrooksidlar sinfiga kiruvchi minerallarning ko‘pchiligi sanoatning ko‘p 
sohalarida amaliy ahamiyatga ega.
7
Bu sinfga kiruvchi minerallar: sodda, murakkab gidrooksidlarga ajratilgan.