Mavzu: Mirzo Ulug’bekning geografiyaga oid ta’limotlari

Afsuski, rasadxona binosi Ulugbek vafotidan keyin qarovsiz qolib, asta-sekin yemirila boshlagan va XVII asrning oxiriga kelib, ustki qismi butunlay buzilgan. Inshootning yer ostidagi qismi esa tuproq ostida qolib, komilib ketgan. Rus arxeolog olimi V.Vyatkinning 1908 va 1914 yillardagi Samarqandda olib borgan arxeologik izlanishlari natijasida Ulugbek rasadxonasi qoldiqlari joyi aniqlanib, keyinchalik uni organish ishlari da­vom ettirilgan. Mirzo Ulugbek Samarqandda rasadxona zamirida «Ulugbek akademiyasi»ga asos solgan va bu yerda olib borilgan ilmiy kuzatishlari natijasida «Ziji jadidi Koragoniy» («Koragoniyning yangi astronomik jadvali») va «Tort ulus tarixi» kabi mashhur asarlari yaratilgan. Tarixchi olim Davlatshoh Samarqandiyning yozishicha, «Ulugbek geometriya borasida Evklidga, astronomiya sohasida esa Ptolomeyga o`xshardi».

Afsuski, rasadxona binosi Ulugbek vafotidan keyin qarovsiz qolib, asta-sekin yemirila boshlagan va XVII asrning oxiriga kelib, ustki qismi butunlay buzilgan. Inshootning yer ostidagi qismi esa tuproq ostida qolib, komilib ketgan. Rus arxeolog olimi V.Vyatkinning 1908 va 1914 yillardagi Samarqandda olib borgan arxeologik izlanishlari natijasida Ulugbek rasadxonasi qoldiqlari joyi aniqlanib, keyinchalik uni organish ishlari da­vom ettirilgan. Mirzo Ulugbek Samarqandda rasadxona zamirida «Ulugbek akademiyasi»ga asos solgan va bu yerda olib borilgan ilmiy kuzatishlari natijasida «Ziji jadidi Koragoniy» («Koragoniyning yangi astronomik jadvali») va «Tort ulus tarixi» kabi mashhur asarlari yaratilgan. Tarixchi olim Davlatshoh Samarqandiyning yozishicha, «Ulugbek geometriya borasida Evklidga, astronomiya sohasida esa Ptolomeyga o`xshardi».

Ulugbekning yozib qoldirgan asarlarida bir qator geografik ma’lumotlar ham mavjud. «Ziji jadidi Koragoniy»dagi jadvallarda dunyodagi 683 ta aholi punktining geografik koordinatlari haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, Ulugbekning yozishicha, u yaratgan rasadxona 39°37'28" geografik kenglikda joylashgan. Hozirgi vaqtdagi olchashlar shundan dalolat beradiki, ushbu inshootning joylashgan orni 39°40'37" geografik kenglikka togri keladi. Agar Orta asrlardagi kuzatish uskunalari va uslublarini hisobga oladigan bolsak, Ulugbek amalga oshirgan ulchash natijalarini juda aniq, deb e’tirof etish mumkin.
«Ziji jadidi Koragoniy» asarida 1018 ta harakatlanmaydigan yolduzning koordinatlari hayron qolarli darajadagi aniqlikda korsatib berilgan. Mutaxassislarning tan olishicha, ushbu yolduzlar jadvali grek olimlaridan miloddan avvalgi II asrda yashagan Gipparx va milodiy I-II asrlarda ijod qilgan Ptolomey tuzgan jadvallardan keyingi davrda yaratilgan eng aniq astronomik manba hisoblanadi. «Ziji jadidi Koragoniy»dagi trigonometrik jadvallar ham ozining aniqligi bilan alohida ajralib turadi. Jumladan, Mir­zo Ulugbek astronomiyadagi muhim ozgarmas miqdor - bir darajaning sinusi qiymatini verguldan keyin 18 ta belgi miqdoridagi aniqlikda hisoblashga muvaffaq bolgan. Quyosh bir yilda bir marta aylanib chiqadigan fazoviy doira - ekliptikaning ogishi qiymatini aniqlashda Mirzo Ulugbek dunyo astronomiya fanida eng oldingi orinlarda turadi. Uning 1437-yilda amalga oshirgan hisob-kitoblariga kora, ekliptikaning ogishi 23°30'17"ga teng va bu qiymat hozirgi zamondagi hisob-kitoblardan bor-yogi 0'32"ga farq qiladi. Shuning uchun ham Ulug`bek tomonidan hisoblangan bir astronomik yil 365 kun 6 soat 10 minut 8 sekundga teng va bu hozirgi zamon ma’lumotlaridan atigi 58 sekundga farq qiladi.