Mavzu: miya. Asab tizimi reja Miya tadqiqoti hamda uning ilmiy ifodasi Miyada o’rganish jarayoni

kelib chiqishi usuliga (mohiyatiga) ko‘ra reflekslardir” . 
Reflektor aktda I.M.Sechenov uchta bo‘g‘imni ajratadi: 
1. Birinchi bo‘g‘imda sezayotgan “to‘pning” ta’sirlanishi nerv qo‘zg‘alishiga 
aylanadi. 
2 
Qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari asosida o‘ziga xos ravishda 
axborotni qayta ishlash va qaror qabul qilish ro‘y beradi. 
3 
.Buyruqni amalga oshiruvchi organlarga (muskullarga va bezlar va 
hokazo) uzatish. 
I.P.Pavlov (1849-1936) I .M.Sechenovning miya reflektor faoliyatini 
o‘rganish borasidagi g‘oyasini rivojlantirib, refleks tushunchasiga yangi mazmun 
kiritdi hamda shartli reflekslarning hosil bo‘lish asoslarini yaratdi. Reflekslarning 
ikki turi farqlanadi: shartsiz va shartli reflekslar. 
Shartsiz reflekslar tug‘ma bo‘lib, hayotning dastlabki kunlaridan va 
keyinchalik, hech qanday tajribasiz (malakasiz) namoyon bo‘la boshlaydi. Masalan, 
igna sanchilganda qo‘lni tortib olinishi, ovqatning og‘iz bo‘shlig‘ida tushgandagi 
so‘lakning ajralishi. 
Shartsiz reflekslarning markazlari turlichadir - shartsiz refleks-lar yoylarning 

---

tutashuvchi orqa miyadan va bosh miyaning o‘sishidan ro‘y beradi. Shartli 
reflekslarning hosil bo‘lish sohasi bosh miya po‘stlog‘idir. Shartli ta’sirlagich 
organizmning hayoti uchun muhim bo‘lgan qandaydir hodisalarning mavjudligi 
haqida, masalan, ovqatning mavjudligi, xavf- xatarning paydo bo‘lishi haqida xabar 
beradi. 
Shuning uchun I.P.Pavlov bosh miya qobig‘i faoliyatini signal faoliyati deb 
nomladi. I.P.Pavlov shartli reflekslar metodidan foydalanib, shuni aniqladiki, bosh 
miya katta yarim sharlari faoliyati organizmning ichki muhitidan va tashqi muhitdan 
nerv tizimiga kelayotgan ko‘pgina ta’sirlovchilarning tahlil va sintez jarayonlaridan 
iborat ekan. Analiz va sintez I.P.Pavlov tomonidan analizatorlar deb nomlangan 
o‘ziga xos nerv tizimlari yordamida amalga oshiriladi. 
Analizatorlar - bu nerv fiziologik apparat bo‘lib, periferiyadagi nerv uchidan 
(retseptor) sezuvchi nervdan (o‘tkazish yo‘li) va miya qobig‘ining tegishli 
qo‘zg‘atuvchini qabul qiluvchi sohasidan iboratdir. 
I.P.Pavlovning birinchi va ikkinchi signal tizimlari to‘g‘risidagi ta’limoti 
ilmiy psixologiya uchun katta ahamiyatga egadir. 
Hayvonlar uchun borliq katta yarim sharlaridagi ta’sirlagichlar va ularning 
izlari bilan signallashib ular organizmning ko‘rish, eshitish retseptorlariga bevosita 
kelib turadi. Bu birinchi signallar tizimi bo‘lib, odam va hayvonlarda umumiydir. 
So‘zlar ikkinchi, maxsus insoniy signal tizimini tashkil etadi. So‘zlar narsa va 
hodisalardan kelayotgan signallarning o‘rnini egallagani uchun I.P.Pavlov 
tomonidan “signallar signali” deb nomlangan. Ikkinchi signal tizimining faoliyati 
birinchi signal tizimidan ajralmagan holda bevosita bog‘liq tarzda boradi. Ikkinchi 
signallar tizimi tafakkur va nutqning fiziologik asosi hisoblanadi. 
Refleksning klassik tushunchasi yordamida psixik faoliyat asoslarini 
tushuntirishdagi muhim kamchilik shundan iboratki, refleks tizimi inson 
psixikasining idora etuvchi va o‘zgartiruvchi rolini tushuntirib bermaydi. 
I. 
P.Pavlovning shogirdlari va izdoshlari bu kamchilikni reflektor 
organik tizimi tushunchasini reflektor halqasi tizimi tushunchasiga o‘zgartirish yo‘li 
bilan yechishga intildilar. 
Nerv tizim bo‘lib, ular tom bo‘yicha reflekt 
Psixikaning fiziologik asoslarini ochish muammolariga hayotining ko‘p 
yillarini bag‘ishlagan rus fiziologi P.K.Anoxin(1898-1974) qaytarma afferentatsiya 
tizimlarini aniqladi, natijada harakat akseptori deb nomlangan harakatini 
rejalashtiruvchi va idora etuvchi o‘ziga xos funksional organlarga ajratildi. 
Fanda ilmiy soha sifatida frenologiyaning asoschisi F.Gall XIX asrning 
boshlarida odamning turli qobiliyatlari, hatto kalla suyagining yuza qavatdagi turli 
nerv to‘qimalari uchrab turadigan joyning kuchliroq rivojlanishi bilan bog‘liq deb 
isbot qilishga harakat qilgan. Alohida psixik 
funksiyalarning bosh miyasini 
ma’lum bir qismlariga tegishli ekanini, uning 
lokal 
(joylashish) 
jarohatlanganligida kuzatishgan. Shu yo‘l bilan chap yarim sharining uchinchi 
peshona burilishida nutq artikulyatsiyasini (talaffuzini) amalga oshiradigan Broka 
markazi (uni aniqlagan fransuz anatomi P.Broka nomi bilan atalgan) so‘ngra esa 
o‘sha chap yarim sharining yuqori chakka burmasining orqa qismida “nutqni 
tushunishini idora qiladigan” Vernike markazi (uni ochgan nemis psixiatri 
6-7 

---

K.Vernike nomi bilan atalgan) ajratilgan. 
Mashhur neyropsixolog A.R.Luriyaning fikricha, aynan shuning uchun 
miyaning cheklangan sohalaridagi psixik funksiyalarni “lokalizatsiyalash” vazifasi 
“ushbu funksional tizimni amalga oshiradigan birgalikda ishlovchi miya 
zonalarining o‘sha tizimini tahlili, boshqacha qilib aytganda qanday qilib funksional 
tizim bosh miya apparatlari bo‘ylab, tegishli tizimlar bo‘ylab, joylashganligini 
tahlili” vazifasi bilan almashtirilishi lozim. 
Inson miyasining funksional tuzilishini A.R.Luriya 3 ta blokka ajratadi: 1- 
blok - energetik blok, u miya po‘stloq qismining normal ishlash tonusini ta’minlaydi. 
Miya po‘stining yuqoridagi qismida joylashgan. 2-blok - axborotlarni qabul qilish, 
qayta ishlash va saqlash bloki (ikkala yarim sharlarning orqa qismiga tepa chakka 
va ensa qismlariga joylashgan). 3-blok - faoliyatni dasturlashtirish, boshqarish va 
nazorat qilishni ta’minlaydi (peshona qismida joylashgan). 
Odam va hayvonlar miyasining funksional tizimida muhim farqlar kuzatiladi. 
Hayvonlarning ikkala yarim sharlari bir xil qiymatga ega bo‘lgan bir vaqtda 
odamning chap yarim shari odamda dominanta (hukmron) bo‘lib, o‘ng miya yarim 
shari esa unga bo‘ysungandir va bu o‘ng qo‘lning yetakchi roli bilan bog‘langan 
(chapaqaylarda bunday dominantlik yoki o‘chib ketadi, yoki o‘ng yarim 
sharga o‘tadi). 
Chap miya yarim sharida odamning xatti-harakati va faoliyatining murakkab 
shakllarini idora etish bilan bog‘liq bo‘lgan nutq markazlari joylashgan. 
Bu markazlarning buzilishi mantiqiy-grammatik operatsiyalarning (semantik 
afaziya) va tafakkurning ijodiy shaklarini buzilishiga olib kelsa, ayni shu damdagi 
o‘ng miya yarim shar xuddi shunday sohalarining buzilishi esa idrokning tasavvur 
komponentlarini va emotsional jarayonlarini buzadi. 
To‘plangan ilmiy ma’lumot asosida shuni ta’kidlash mumkinki, chap miya 
yarim shari o‘ng yarim sharining ishiga nisbatan differensiyalashganidir. 
Odam bosh miyasi, miya katta yarim sharlarining ixtisoslashgan 
funksiyalarining mavjudligi haqidagi ma’lumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan. 
Odamning har bir psixik jarayoni holati va xususiyati butun markaziy nerv 
tizimining faoliyati bilan bog‘liqdir 
№ 
Chap yarim shar 
O‘ng yarim shar 
1. 
Xronologik tarkib 
O‘tayotgan vaqt 
2. 
Xarita va chizmalarni o‘qish 
Aniq makon 
3. 
Nomlarni, izlarni belgilarni yodda 
saqlab qolish 
Tasavvurlar, aniq voqealarni yodda 
saqlab qolish 
4. 
Nutq faoliyati mohiyatini his etish 
Emotsional holatni idrok etish 
5. 
Olamni xursandchilikda osoyishta 
ko‘rish 
Olamni g‘amgin holda ko‘rish 
6. 
Batafsil idrok qilish 
Yaxlit idrok qilish