Mavzu: Moliyaviy hisobot va shakllari. Reja

Yalpi milliy mahsulot (YaMM)- millliy xoʻjaliklarda bir yil davomida vujudga keltirilgan va bevosita isteʼmolchilarga borib tushishi mumkin boʻlgan tayyor pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor bahosidagi qiymatidan iborat boʻladi.
YaMM milliy Iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard mahsulot (xizmatlar) ning bozor baholaridagi summasi. Joriy yilda ishlab chiqilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zaxiralarni toʻldiradi. Yaʼni YAMM xajmini hisoblab topishda zaxiralarning xar qanday oʻsishi hisobga olinishi zarur, chunki YaMM yordamida joriy yildagi barcha mahsulotlar (sotilgan yoki sotilmagan) hisobga olinadi.
Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini toʻgri hisoblab chiqarish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YaMM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni koʻp marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, xalq xoʻjaligining barcha barcha tarmoqlarida yaratilgan qoʻshilgan qiymatlar yigʻindisini olinadi.
Yalpi milliy mahsulot (DAROMAD) — (YAMM yoki YAMD) mamlakatning maʼlum muddat (odatda, oy, kvartal, yil) ichida umumiy iqtisodiy faoliyatini tavsiflovchi yakuniy makroiqtisodiy koʻrsatkichlaridan biri. YAMM davlatning bozor narxlarida ifodalangan barcha birlamchi daromadlari (ularning mamlakat hududida yoki uning tashqarisida ishlab chiqarish omillari tufayli yuzaga kelishidan qatʼi nazar) jami yigʻindisini koʻrsatadi. YAMM milliy hisoblar tizimi asosida hisoblanadi.
Hoz. zamon jahon iqtisodiyotida mamlakatlar oʻrtasida kapital harakatchanligi darajasi gʻoyat yuqori. Natijada bir mamlakat kapitalining qandaydir bir qismidan chet elda foydalaniladi. Ayni paytda esa mamlakatning baʼzi aktivlari (korxonalar, koʻchmas mulklar, qimmatli qogʻozlar) xorijiy fuqarolar va firmalar (norezidentlar)ning egaligida boʻladi. Norezidentlar oʻz mulklaridan olgan daromadlarining bir qismini vatanlariga oʻtkazib turishlari natijasida yalpi ichki mahsulot miqsori bilan tegishli mamlakat ixtiyoridagi amaldagi yalpi daromad (YAMM) miqdori bir-biriga teng kelmay qoladi. Shu bois YAMM hajmini toʻgʻri aniqlash uchun yalpi ichki mahsulotga mamlakatga uning chet ellardagi oʻz fuqarolari mulkidan tushgan daromadlar bilan mamlakatdan chiqib ketgan chet elliklar daromadlari oʻrtasidagi farqni qoʻshish kerak. Chet eddagi mulklardan tushgan daromadlar saldosi ijobiy boʻlsa YAMM hajmi yalpi ichki mahsulotdan koʻp, aksincha holatda kam boʻladi (qarang Milliy daromad, Yalpi ichki mahsulot).
Tuzatish kiritilgan ixtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasi Foydalanish Resurslar 2. Amaldagi oxirgi foydalanish 3. Saqlash (1-2) 1. Tuzatish kiritilgan ixtiyordagi daromad Jami foydalanilgan Jami resurslar Amaldagi oxirgi foydalanish barcha oxirgi foydalanish xarajatlari va natural formadagi ijtimoiy transfertlar (olingan/berilgan)ni o'z ichiga oladi. Uy xo‘jalikIari oxirgi amaldagi iste’moli ularning oxirgi iste’mol xarajatlari va natural formadagi ijtimoiy transfertlar yig'indisidan iborat bo'ladi. Davlatni boshqarish organlarining oxirgi amaldagi www.ziyouz.com kutubxonasi iste’moli, ularning oxirgi iste’moli xarajatlari va uy xo‘jaliklariga berilgan natural formadagi ijtimoiy transfertlar farqiga teng. Boshqa sektorlar amaldagi oxirgi iste’molga ega emas. Moliyaviy va nomoliyaviy korporatsiyalar sektori oxirgi foydalanish xarajatlariga ega emas. Uy xo‘jaligi xizmatidan notijorat tashkilotlar oxirgi foydalanish xarajatlariga ega, lekin ular barchasi shaxsiy oxirgi foydalanish xarajatlari sifatida ifodalanadi. Bu degan so‘z, ularning amaldagi oxirgi foydalanish nolga teng bo‘ladi. Hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi — saqlash bo‘lib, u pul formadagi ixtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasiga teng bo'ladi. Endi jamg'arish hisoblamalariga o'tam iz. Bu guruhning birinchi hisoblamasi — kapital bilan operatsiya deb ataladi.
Shuni qayd qilish lozimki, moliyaviy hisoblamada moliyaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarning o'zi emas, balki ma’lum davrda ularning o'zgarishi aks ettiriladi. Moliyaviy yo‘nalishlarning ba’zi operatsiyalari resurslar va foydalanishning har xil moddalarida o'z aksini topadi, masalan, olingan qarzlar, hisoblamaning o ‘ng tom onida aks ettirilib, shu bilan birga chap tomonida o'ziga mos holda «depozitlar» (o'sish) moddasida ham aks ettiriladi. Boshqa tomondan, ba’zi operatsiyalar hisoblamaning bir tom onida aks etishi mumkin, masalan, qarzlar berish, chap tom onda aks ettirilib hisoblamaning o'ng tomonida mos ravishda depozitlarning qisqarishi moddasida ham aks ettiriladi.
Hisoblamaning bir tom onida barcha tovar va xizmatlar resurslari (ishlab chiqarish va import) qayd etiladi, boshqa tom onda esa resurslardan qanday maqsadlarda foydalanilgani qayd etiladi. Tovar va xizmatlar hisobotlari m a’lumotlari asosida YalM hajmi ikki usulda aniqlanadi: oxirgi foydalanish va ishlab chiqarish usuli. YalM ni oxirgi foydalanish usulida aniqlash uchun oxirgi foydalanish moddalari qo'shilib import ayriladi yoki foydalanish summasidan, yalpi jam g'arish va eksportdan import ayriladi. YalM ni ishlab chiqarish usulida aniqlash uchun yalpi ishlab chiqarishdan oraliq iste’mol ayriladi plus mahsulotlarga sof soliqlar. Hisoblama sxemasida ishlab chiqarish asosiy baholarda baholanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Lekin agar ishlab chiqarish ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo'lsa, 3-modda «QQS va importga soliqlardan, importga subsidiyalar ayriladi» deb ataladi. Bunday holda ishlab chiqarish usulida aniqlangan YalM (ishlab chiqaruvchi bahosida) yalpi ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq plus QQS va importga soliqlardan importga subsidiyalar ayriladi. M HT asosida tahlilning yana bir muhim yo‘nalishi iqtisodiyotning tarkibini o‘rganish va uning m a’lum vaqt ichida o ‘zgarishini o ‘rganish hisoblanadi.
MHT asosida amalga oshiriladigan tahlilning asosiy yo'nalishlaridan biri iqtisodiy o'sish darajasi va iqtisodiy konyunkturaning tebranishi hisoblanadi. YalM hajmini o‘zgarmas baholarda hisoblab uning dinamikasini o'rganish muhim yo'nalishlardan biri bo'lib, u ko'p jihatdan mamlakat iqtisodiy salohiyatini investitsiyalar hisobiga oshirish bilan bog'liq bo'ladi. Iqtisodiy konyunkturaning tebranishi ko'p jihatdan mavjud asosiy fondlardan foydalanish darajasiga bog'liq. Iqtisodiy o'sish darajasi ko'rsatkichlaridan mamlakatning u yoki bu davrdagi o'sish tendensiyalarini o'rganish, olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning samaradorligini o'rganish uchun foydalaniladi.
Aholi (demografiya) statistikasi — ijtimoiy-iqtisodiy statistikaning eng qadimgi va muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u aholi yashash sharoitida yoki hayotida yuz bergan demografik hodisa va jarayonlarni statistik hisobga olish va tahlil qilish usullarini ishlab chiqadi va amaliyotda qo‘llaydi. U ijtimoiy fan bo‘lib, o'zining bilish jarayonida um um insoniy falsafa va iqtisodiyot nazariyasi fanlariga suyanadi va aholini yashash qonuniyatlarini m iqdor va sifat jihatlarini ifodalaydi. Bular aholining tabiiy va mexanik harakati, m am lakat hududlari bo'yicha joylanishi, takror paydo bo'lishi va uning ijtimoiy tuzilishi haqidagi qonunlardir. Ilmiy ta ’limotga asosan bu qonunlar zam inida jam iyatning ishlab chiqarish munosabatlari — iqtisodiy tuzum i yotadi. Shuning uchun bu qonunlar iqtisodiy tuzum bilan birgalikda o'rganilishi kerak. H ar qanday davlat (tuzum)ning aholisi o 'z tarkibi bo'yicha har xil bo'ladi va vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadi. Shuning uchun aholining rivojlanish qonununiyatlari, uning tarkibini o'zgarishi va uning ko'p tomonlari aniq tarixiy sharoitlarni hisobga olgan holda o'rganilishi kerak.
Aholi statistikasining o‘rganish obyekti ma’lum hududda yashovchi odamlar jamoasi hisoblanib, ular tug‘ilishi va vafot etishi hisobiga o‘zini-o‘zi tiklab turadi. Bunda kuzatish birligi alohida odam, oila yoki uy xo'jaliklari bo'lishi mumkin. Aholi statistikasida statistik kuzatish obyekti bo'lib, odamlaming har xil to'plamlari bo'lishi mumkin: barcha aholi (mavjud yoki doimiy yashovchi), aholining ayrim guruhlari (mehnatga layoqatli aholi, ishsizlar, nafaqaxo'rlar, shahar yoki qishloq aholisi, erkak yoki ayollar va h.k.), yoshlar yoki aksincha, yoshi ulug'lar, yil davomida tug'ilganlar (yoki boshqa davr orasida) yoki vafot etganlar va h.k. Odatda, kuzatish obyekti va birligi tadqiqot maqsadiga bog'liq holda tanlanadi. Aholi statistikasining ma’lum ot manbalari quyidagilardan iborat: aholi ro'yxati — aholi haqidagi m a’lumotlam ing birinchi va asosiy manbai bo'ib, u aholi haqida har tom onlam a to'liq va aniq m a’lumotlarni beradi. Lekin umumiy aholi ro'yxatini o'tkazish — katta m ehnat va mablag' talab qiladigan jarayon bo'lgani uchun BMT statistik hay'ati uni har o ‘n yilda bir marta amalga oshirishni taklif qilgan. Ro'yxatga olishlar orasida esa mamlakatda yuz bergan demografik va ijtimoiy jarayonlar haqidagi m a’lum otlarni joriy hisob yoki tanlama kuzatish m a’lumotlaridan olish mumkin. Aholining tabiiy va mexanik harakati haqidagi m a’lum otlar asosida har bir hududdagi yillik aholi sonini hisoblash mumkin. Aholini statistik o'rganish natijalari asosida turli xil ijtimoiy-iqtisodiy masalalar yechiladi va aholi statistikasining vazifalari quyidagilardan iborat: —

Statistikaning eng muhim birlamchi vazifalaridan biri aholi sonini va uning mamlakat hududlari bo'yicha joylashishini o‘rganishdan iborat. Yuqorida aytilganidek, aholi soni haqidagi asosiy ma’lumot manbai bo'lib, aholi ro'yxati hisoblanadi va u aholi sonini m a’lum kun yoki ma’lum momentga (kritik momentga) nisbatan ifodalaydi. Ro'yxatlar orasida ma’lum aholi punktining aholisi soni awalgi aholi ro'yxati ma’lumotlari va aholining joriy hisobi, ularning tabiiy va mexanik harakati m a’lumotlari asosida hisob-kitob qilish yo'li bilan balans sxemasi bo'yicha aniqlanadi: yil oxiridagi aholi soni=yil boshidagi aholi soni+yil davomida tug'ilganlar soni+kelganlar sonio'lganlar soni-yil davomida ko'chib kelganlar soni. Ai=Ao+T+Kyel-o‘-Kyet; Aholi sonini hisobga olish aholi yashaydigan punktlar bo'yicha amalga oshiriladi va u doim o'zgarib turadi. Aholi haqidagi m a’lumot tenglashtirilgan vaqt — kritik moment deb ataladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Bunda doimiy va vaqtincha yashaydigan aholi sonini birbiridan ajratish lozim. Doimiy yashaydigan aholiga — hisob o'tkazilgan davrda qayerda bo'lishidan qat'i nazar, shu aholi punktida ro'yxatdan o ‘tgan va yashaydigan shaxslar kiradi. Bu ko‘rsatkichlarni to‘liq hisobga olish uchun vaqtincha yo‘q bo'lganlar va vaqtincha yashayotganlar kabi ko'rsatkichlar bilan to'ldiriladi. Vaqtincha yashayotganlarga doimiy yashash joyi boshqa punktda bo'lib, hisobga olinayotgan vaqtda shu punktga kelgan shaxslar (odatda 6 oydan oshmasligi kerak) tushuniladi. Vaqtincha yo‘q bo'lganlar doimiy shu punktda yashab, lekin hisob vaqtida vaqtincha (odatda 6 oydan oshmasligi kerak) boshqa hududga ketgan shaxslar tushuniladi. Lekin bu qoidadan ba’zi bir cheklanishlarga yo'l qo'yiladi. Masalan, oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlari talabalari am alda o'quv joylaridagi doimiy aholi soniga qo'shiladi. H ar qanday punktdagi aholi soni yil davom ida sezilarli darajada o'zgarib turishi sababli, har xil ko'rsatkichlarni hisoblash maqsadida statistikada aholining o'rtacha yillik soni aniqlanadi. Aholining o'rtacha yillik soni, odatda aholini yil boshidagi va yil oxiridagi sonini hisobga olgan holda o'rtacha ^ _ Д )+ Д arifmetik formula bo'yicha aniqlanadi: 2 Aholining soni bir necha teng oraliqdagi m uddatlar, m asalan, choraklar bo'yicha berilgan bo'lsa, u holda o'rtacha xronologik formula bo'yicha aniqlanadi:

1 / 2^4| + + Аз + ...—A[j a - _______________________2____
M amlakat aholisi uning hududi bo'yicha joylanishi nuqwww.ziyouz.com kutubxonasi tai nazardan shahar aholisi va qishloq aholisiga bo'linadi. Shahar aholisiga shaharlarda va shahar ko‘rinishidagi posyolkalarda yashovchi, qishloq aholisiga esa qishloq joylarida yashovchi barcha shaxslar kiradi. (Aholini bunday shahar va qishloq aholisiga ajratishni, ularni ishlab chiqarish belgisi bo'lgan m ehnat xarakteriga qarab: qishloq xo'jaligida va unda bo'lm agan aholiga ajratish bilan almashtirmaslik lozim). U yoki bu aholi punktini shaharga kiritish qonun bilan belgilanadi.
Bunda aholining yil boshi va oxiridagi ikki xil sonini hisoblashdan maqsad, har xil ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichilarni aniqlash hisoblanadi: ularga uy-joy, bog'cha-yasli, o'quv yurtlari binolari va kasalxonalarni qurishda har bir aholi yashaydigan punktning doimiy aholisi sonidan, shahar transportini to'xtovsiz ishlashini va kunlik oziq-ovqat bilan ta’minlash maqsadida mavjud aholi sonidan kelib chiqishi kerak. Ijtimoiy-iqtisodiy sharoit aholining hududlar bo'yicha tarqalishini va ayrim hudud yoki ma’muriy birliklar bo'yicha soni va zichligi aniqlanadi. Zichligini aniqlash uchun shu hududda yashovchi aholi sonini hudud kengligiga (km2) bo'lib aniqlanadi. Masalan, O'zbekiston bo'yicha bu ko'rsat-kich 2004-yilda o'rtacha 54,4 kishi (25,6 ming kishi/447,300 km2)ga teng bo'lgan. Lekin bu ko'rsatkich mamlakatning ayrim hududlari bo'yicha bir-biridan keskin farq qiladi.
Aholining yoshi va jinsi bo'yicha tarkibi muhim demografik tasnifi bo‘lib hisoblanadi. Mamlakat aholisining yoshi va jinsi bo‘yicha tarkibi har kalendar yilning boshida, aholi soni aniqlangach hisoblanadi. Hisoblash, aholisi 100 mingdan ortiq bo‘lgan shaharlar va viloyatlar bo'yicha amalga oshiriladi. Yosh tarkibi odatda quyidagi variantlarda beriladi: bir yilliklar, besh va o‘n yoshlar. Mehnatga layoqatli yoshdan kichik bo'lganlar, mehnat yoshidagilar va m ehnat yoshidan o ‘tganlar guruhlari bir-biridan ajratiladi. O datda bunday guruhlashga qo‘shimcha sifatida maxsus grafiklar-jinsi-yoshi piramidalari tuziladi. Ular yosh tarkibini ko‘rinarli ravishda qayta ishlab chiqadilar, ularni demografiyasi zonalarini aniqlaydilar. Aholining o ‘rtacha yoshi arifmetik formula bo‘yicha aniqlanadi: V=SVi x A;: SAi bunda, Aj — i— yoshdagi aholi soni; Vj — yosh ko‘rsatkichi; SVj x Aj — odam — yilning umumiy soni — m a’lum yoshdagi odam sonini shu yoshga ko‘paytmasi; S A j — aholining umumiy soni.
H ar qanday hududning aholi soni uning tuzilishi, tug'ilishi, vafot etishi va migratsiyasi hisobiga o'zgarib turadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Aholi sonini tug‘ilishlar va vafot etishlar hisobiga o'zgarishi aholining tabiiy harakati deb ataladi. Aholining tabiiy harakati, aw alo mutloq ko'rsatkichlar bilan ifodalanadi: tug'ilishlar soni — T, vafot etganlar soni — VE, tabiiy o'sish soni — (T-VE). Shular qatoriga nikohdan o'tganlar soni — N O T va nikohdan o'chganlar soni — N O 'C H ko'rsatkichlari ham kiradi. Aholining tug'ilishi, vafot etishi va tabiiy o'sish darajasi va o'zgarishi kishilar hayotining ijtimoiy-iqtisodiy shartsharoitlariga bog'liq. Bu ko'rsatkichlar, aw alo ma’lum davr (masalan, bir yil) uchun mutloq miqdorlarda aniqlanadi va shu jarayonlar haqida ma’lum fikr yuritish imkoniyatini bersa ham, lekin ular bunday tabiiy harakatlarning intensivligi (tezligi) darajasini ifodalab bera olmaydi, chunki m am lakatlar aholisi soni har xil. Masalan, Tabiiy o'sish Kl=T-V E/A x 1000% «А» shahri uchun tabiiy o'sish koeffitsiyenti Tabiiy o'sish Kt= 5,6-4,0/400 x 1000%=4%o yoki Tabiiy o'sish К 1=14-10=4% Demak, shahardagi har ming kishiga 4ta tabiiy ko'payish to 'g 'ri kelgan. O'zbekiston mustaqilligi yillarida yangicha demografik holat yuz berdi: bular, ayniqsa, aholi tug'ilishi, tabiiy takror paydo bo lishi, migratsiya va urbonizatsiya sohalarida yuz berdi.Um um an, o'sish darajasi va aholi sonining mutloq o'sishi ancha pasaydi. Keyingi o 'n yil ichida (1991—2000-yy.) O'zbekiston aholisi 3,9 mln. kishiga ortdi va 25,0 mln. kishini tashkil etdi. O 'rtacha har yil aholi l,8%ga ortdi yoki o'rtacha yillik absolut oSish — 390 ming kishini tashkil etdi. www.ziyouz.com kutubxonasi Awalgi o ‘n yillikda (1981 — 1990-yy.) O'zbekiston aholisi 4,1 mln. kishiga yoki har yili 410 ming kishiga ortgan, o'rtacha o'sish tempi 2,5%ni tashkil etgan.
Xulosa.
Ikkita mamlakatning har birida bir yilda 20 mingdan aholi tug'ilgan bo'lib, u mamlakatlarning o'rtacha yillik aholi soni birinchisida 40,0 mln, ikkinchisida 60 mln. kishiga teng. Tug'ilish darajasi qaysi mamlakatda yuqori yoki past ekanini aniqlash uchun bu jarayonlarning nisbiy darajalari aniqlanadi. Buning uchun tug'ilish, vafot etish va tabiiy o'sish absolut sonini m am ­ lakatning o'rtacha yillik aholi soniga bo'lish kerak. Statistikada bunday ko'rsatkichni har bir ming kishiga nisbatan (promilleda) ifodalanadi. Aholining tabiiy harakatini ifodalovchi nisbiy ko'rsatkichlarga quyidagilar kiradi: Birinchi guruh — aholi tabiiy harakatining um um iy ko'rsatkichlarini aniqlash uchun demografik hodisalar sonini aholining o'rtacha yillik soniga bo'lib aniqlanadi. 1. Tug'ilishning umumiy koeffitsiyenti m a’lum hududdagi aholining har 1000 tasiga nechta tug'ilish to'g'ri kelishini ifodalaydi www.ziyouz.com kutubxonasi Tug‘ilish umumiy Kt= T x 1000%/A; «А» shahrining o'rtacha yillik aholi soni 400 ming kishi. 2004-yilda 5,6 ming kishi tug‘ilgan. Umumiy tug‘ilish Kt= 5,6/400 x 1000%= 14%o; Demak, shahardagi har ming kishiga 14 bola tug‘ilganini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichni ham vaqt bo'yicha, ham hududlar bo'yicha solishtirish mumkin. 2. Vafot etishning umumiy koeffitsiyenti har ming kishidan nechtasi vafot etganini ifodalaydi. Umumiy vafot etish Kt=VE/A x 1000% «А» shahrida 2004-yilda 4,0 ming kishi vafot etgan. Umumiy vafot etish К1=4,0/400х1000%=10%о Demak, shahardagi har ming kishidan 10 tasi vafot etganini ifodalaydi. 3. Aholining tabiiy o'sish koeffitsiyenti har 1000 kishiga to'g'ri kelgan tabiiy o'sish darajasini ko'rsatadi. Undan awalgi o'n yilda (1959— 1970-yy.) esa mamlakat aholisi o'rtacha 3,8%ga ortgan. Aholining o'sish tezligining kamayishi asosan migratsiya hisobiga va tug'ilishning kamayishi hisobiga amalga oshgan. Qishloqda tug'ilish 25,5%oga tenglashib, respublika bo'yicha o'rtacha ko'rsatkichga tenglashib qoldi va yana pasayish tendensiyasiga tengdir.