Mavzu: multi medi yali kompyuterlarni ng texni k va

Shaxsiy kompyuterlarning qo‘shimcha qurilmalari 

Komp’yuterning imkoniyatlari — nafaqat ma’lumotlarni kiritish, qayta ishlash va ekranda 

chop  qilishdan  iborat  emas.  Ularga  turli  xil  qo‘shimcha  qurilmalar  ulash  orqali  ularni 

imkoniyatlarini  yanada  kengaytirish  mumkin.  Hozirgi  zamonaviy  kompyuterlarning  barchasi 

ochiq  arxitektura  prinsipi  asosida  tashkil  etilganllgi  uchun  ularga  juda  ko‘plab  qo‘shimcha 

qurilmalar ulash imkoniyati mavjud.   Shaxsiy komputerlarga ulash mumkin bo‘lgan qurilmalar 

kompyuterlarning qo‘shimcha qurilmalari deb ataladi.  

Kompyuterlarning qo‘shimcha qurilmalar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 

1.  Printerlar  -  bu  ma’lumotlarni  qog‘ozga  chop  etish  uchun  xizmat  qiladigan  qurilma. 

Printerlar matritsali (ignali), purkagichli va lazerli turlarga bo‘linadi. Ularning har biri bir biridan 

ozining xarakteristikalari bilan, yani ishlash holati, chop etish tezligi va sifati, rangli va rangsizligi 

kabilar bilan ajralib turadi.  

---

Matrisali printerlar pechatlash mashinaga o‘xshagan holda 

ishlaydi.  Qog‘oz  va  ignali  qurilma  o‘rtasida  qora  rangli  lenta 

joylashadi  va  ignalar  lentaga  urilganda  qog‘ozda  nuqtalar  paydo 

bo‘ladi.

 

Purkagichli  printerlarda  qog‘oz  ustidan  kraska  joylashgan 

qurilmalar  harakatlanadi  va  kerakli  joyda  kraska  bilan  nuqta 

qoldiriladi. 

 

Lazer  printerlarning ishlash prinsipi nusxa  ko‘chirish apparatlarining  ishlash prinsipiga 

o‘xshash  bo‘ladi. Qog‘oz magnitlangan qurilma ustidan o‘tib kerakli joylar magnitlanadi, keyin 

maxsus  rangli  parashok  joylashgan  qurilma  tagidan  o‘tib  magnitlangan  joylarga  paroshok 

yopishadi. So‘ng issiq qurilma ustidan qog‘oz o‘tib shu paroshok quriydi.  Lazer printerlar yuqori 

tezlikda  va  shovqinsiz  ishlashi  bilan  birga  sifati  yuqori  darajada  rangli  va  rangsiz  holda 

ma’lumotlarni bosmaga chiqaradi.  

 

2.  Modem  yoki  faks-modemlar.  Telefon  tarmog‘i  orqali  boshqa  komp’yuterlar  bilan 

ma’lumot almashinish uchun maxsus qurilma— modemdan foydalaniladi. 

Telefonda  hamma  ma’lumotlar  tovush  signallari  holatida,  kompyuterda  esa  raqamli 

signallar    holatida  bo‘ladi.  Shuning  uchun  bitta  modem  raqamlarni  tovush  holatiga  o‘tkazsa, 

ikinchisi  esa  tovushlarni  raqamlarga  o‘tkazadi.  Bu  holat  modulyator  va  demodulyator  deb 

nomlanganligi uchun bu qurilmalar MODEM deb nomlangan.   

3.  Skaner  –  bu  ma’lumotlarni  kompyuter  xotirasiga  optik  kiritish 

qurilmasidir.  Skaner  orqali  kiritilgan  barcha  ma’lumotlar  (sonli,  matnli, 

grafikli)  kompyuter xotirasida grafik ko‘rinishda bo‘ladi. Skanerlarning bir 

qancha  turlari  mavjud.  Ular  skaner  qilish  tezligi  va  sifati  bilan  farqlanadi. 

Skanerning tasvirni qabul qilish nuqtalari soni qancha ko‘p bo‘lsa sifat shuncha yahshi bo‘ladi. 

4.  Grafik  akselatorlar  (tezlatgichlar)  –  zamonaviy  video  kartalarning  barchasi  grafik 

akselator  hisoblanadi.  Ularning  asosiy  vazifasi  video  xotirani  tashkil  etish  bo‘lib,  o‘zida  video 

ko‘rinishidagi  ma’lumotlarni  vaqtincha  saqlab  turadi.  Ularning  asosiy  xarakteristikasi  xotira 

hajmining kattaligi hisoblanadi. 

5.  CD-ROM/RW,  DVD-ROM/RW  –  optik  disk  yurituvchilar.  Optik  disklardagi 

ma’lumotlarni  o‘qish  va  ma’lumotlarni  optik  disklarga  yozish  uchun  xizmat  qiladi.  Asosiy 

xarakteristikasi o‘qish va yozish tezligi hisoblanadi. 

6. Ovoz kartalari (sound

 

card ) – bu kompyuterning qo‘shimcha qurilmalaridan biri bo‘lib, 

audio ma’lumotlarni qayta ishlashga – ovozlarni yozish yoki akustik qurilmalarga chiqarish kabi 

ishlarni bajaradi. Hozirgi zamonaviy kompyuterlarning juda ko‘pchligida bosh plataga o‘rnatilgan 

ichki ovoz kartalari mavjud.   

7.  Tyunerlar–  bu  televizion  va  video  magnitafon  signallarini  qabul  qilish  va  ko‘rsatish 

imkoniga ega bo‘lgan TV-tyunerlar va radio signallarni qabul qiluvchi FM-tyunerlardir.  

  8. Tovush tizimlari va kolonkalar. Tovush  tizimlari  - bu sabbuferlar (kuchaytirgichlar)  

bo‘lib,  ular    o‘zlariga  bir  necha  tovush  kalonkalarini  birlashtirgan  holda  tovush  eshitishlarni 

---

boshqaradi. Kolonkalar esa tovush eshitish qurilmalari hisoblanadi. Ular passiv va aktiv turlarga 

bo‘linadi. Passiv kalonkalar tovush kartalarining ichki ovoz kuchaytirgichlari hisobiga ishlaydi. 

Aktiv kalonkalar o‘zlarining tovush kuchaytirgichlariga ega bo‘ladi, shuning uchun ularda tovush 

eshitilishi kuchliroq va sifatliroq bo‘ladi. 

9. Mikrofon –  bu qurilma ovozli ma’lumotlarni kompyuter xotirasiga kiritish qurilmasi 

bo‘lib, u ovoz kartasi qurilmasiga ulanadi.  

10.  MIDI-klaviatura  –  bu  MIDI  standarti  asosida  musiqa  hosil  qilishga    mo‘ljallangan 

qurilma  bo‘lib,  tovush  kartaning  MIDI  razyo‘miga  ulanadi.    Bu  sintezator  klaviaturasiga 

o‘xshagan  klaviatura bo‘lib unda musiqali signallar kompyuter signallariga  o‘tkazib beriladi. 

11. Plotter – bu murakkab ko‘rinishdagi grafik ma’lumotlarni –konstruktorli chizmalar, 

arxitektura  loyihalari  chizmalar,  geografik  kartalar  va  plakatlar  kabilarni  qog‘ozga  chiqarib 

beruvchi qurilmadir. 

12. Web kamera – bu real vaqt rejimida video ma’lumotlarni kompyuter xotirasiga kiritish 

uchun xizmat qiladi. Bu qurilmadan video konferensiyalar o‘tkazishda foydalaniladi. 

 

Dasturiy  ta’minot  kompyuterning  ikkinchi  muhim  qismi  bo‘lib,  u  ma’lumotlarga  ishlov 

beruvchi dasturlar majmuasini va kompyuterni ishlatish uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni o‘z ichiga 

oladi. Dasturiy ta’minotsiz har qanday kompyuter bamisoli bir parcha temirga aylanib qoladi. 

Kompyuterning  apparat  va  dasturiy  ta’minotlari  orasida  bog‘lanish  mavjud  bo‘lib,  bu 

bog‘lanish interfeys deb ataladi. Kompyuterning turli texnik qismlari orasidagi o‘zaro bog‘lanish 

–  bu  apparat  interfeysi,  dasturlar  orasidagi  o‘zaro  bog‘lanish  esa  –  dasturiy  interfeys,  apparat 

qismlari va dasturlar orasidagi o‘zaro bog‘lanish – apparat-dasturiy interfeys deyiladi. 

Shaxsiy  kompyuterlar  haqida  gap  ketganda,  kompyuter  tizimi  bilan  ishlashda  uchinchi 

ishtirokchini, ya’ni insonni (foydalanuvchini) ham nazarda tutish lozim. Inson  kompyuterning  

ham apparat, ham dasturiy vositalari bilan muloqotda bo‘ladi. Insonning dastur bilan va dasturni 

inson bilan o‘zaro muloqoti — foydalanuvchi interfeysi deyiladi.  

Endi  kompyuterning  dasturiy  ta’minoti  bilan  tanishib  chiqaylik.  Barcha  dasturiy 

ta’minotlarni uchta kategoriya bo‘yicha tasniflash mumkin: 

   tizimli dasturiy ta’minot; 

   amaliy dasturiy ta’minot; 

   dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari. 

Dasturlash  texnologiyasining  uskunaviy  vositalari  –  yangi  dasturlarni  ishlab  chiqish 

jarayonida  qo‘llaniladigan  maxsus  dasturlar  majmuasidan  iborat  vositalardir.  Bu  vositalar 

dasturchining uskunaviy vositalari bo‘lib xizmat qiladi, ya’ni ular dasturlarni ishlab chiqish (shu 

jumladan, avtomatik ravishda ham), saqlash va joriy etishga mo‘ljallangan. 

---

Tizimli dasturiy ta’minot 

Tizimli  dasturiy  ta’minot  (System  software)  —  kompyuterning  va  kompyuter 

tarmoqlarining  ishini  ta’minlovchi  dasturlar  majmuasidir.  Tizimli  dasturiy  ta’minot  (TDT) 

asosan quyidagilarni bajarishga qaratilgan: 

  kompyuterning va kompyuterlar tarmog‘ining ishonchli va samarali ishlashini ta’minlash; 

  kompyuter va kompyuterlar tarmog‘i apparat qismining ishini tashkil qilish va profilaktika 

ishlarini bajarish. 

Tizimli dasturiy ta’minot ikkita tarkibiy  qismdan — asosiy (bazaviy) dasturiy ta’minot va 

yordamchi (xizmat ko‘rsatuvchi) dasturiy ta’minotdan iborat. Asosiy dasturiy ta’minot kompyuter 

bilan birgalikda yetkazib berilsa, xizmat ko‘rsatuvchi dasturiy ta’minot alohida, qo‘shimcha tarzda 

olinishi mumkin. 

Asosiy  dasturiy  ta’minot  (baze  software)  —  bu,  kompyuter  ishini  ta’minlovchi 

dasturlarining minimal to‘plamidan iborat. 

Ularga quyidagilar kiradi: 

 

operatsion tizim (OT); 

 

tarmoq operatsion tizimi. 

Yordamchi  (xizmat  ko‘rsatuvchi)  dasturiy  ta’minotga  asosiy  dasturiy  ta’minot 

imkoniyatlarini kengaytiruvchi va foydalanuvchining ish muhitini (interfeysini) qulayroq tashkil 

etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, kompyuterning ish samaradorligini oshiruvchi, 

antivirus, tarmoq ishini ta’minlovchi va boshqa dasturlardir. 

Shunday  qilib,  tizimli  dasturiy  ta’minotni  sxematik  ravishda  quyidagicha  tasvirlash 

mumkin. 

 

Rasm 1. Tizimli dasturiy ta’minotning tashkil etuvchilari