Mavzu: Novda metamorfozi Reja: Metamorfozi haqida tushuncha Novda metamorfozi

Mavzu: Novda metamorfozi
Reja:

1. 
   Metamorfozi haqida tushuncha
   
2. 
   Novda metamorfozi
   

Metamorfoz (yunoncha: metamorphosis — oʻzgarib qolish) — hayvonlarda M., yaʼni metaboliya — organizm tuzilishining tubdan oʻzgarishi. M. tufayli lichinka voyaga yetgan organizmga aylanadi. M. koʻpchilik umurtqasizlar, ayrim umurtqalilar — minogalar, ayrim baliklar (ikki xil nafas oluvchilar), suvda va qurukdikda yashovchilar uchun xos. M., odatda, ontogenezda hayvon yashash tarzining keskin oʻzgarishi, mas, suvda hayot kechirishdan quruklikka chiqish, tuproqsa yashirin yashashdan ochiq havoda yashashga, suvda erkin yashashdan oʻtroq yashashga utishi bilan bogʻliq. M- bilan rivojlanadigan hayvonlar hayot siklila voyaga yetgan organizmdan keskin farq qiladigan bitta yoki undan koʻproq lichinkalik davri (qarang Lichinka) boʻladi. Hayvon organizmi M.ning turli davrlarida har xil funksiyani bajaradi. M. turning saqlanib qolishi va rivojlanishida mu-him ahamiyatga ega. Tuban umurtqasizlar (gʻovaktanlilar, bushliqichlilar)ning kiprikli erkin suzib yuradigan lichinkalari (parenximula, amfibla-stula, planula) turning keng tarqalishiga yordam beradi. Bunday M., koʻpincha, avlod almashinuvi (jinssiz va jinsiy kupayishning gallanishi) bilan yana ham murakkablashadi. Avlod almashinmaydigan M.da tuxumdan chiqqan lichinka turning tarqalishiga yordam beradi (mas, kiprikli chuvalchanglarning troxoforasi, mollyuskalarning veliger, qisqichbaqasimonlarning na-upleus va zoyea li.chinkasi). Nekrotik M.da (nemertinalarda) lichinka ichida yangi lichinka rivojlanadi; eski lichinka tanasining koʻp qismi yemirilib ketadi. Koʻpoyoklilar va moʻylovsiz hasharotlar uchun xos boʻlgan anamor-fozda, asosan, tana boʻgʻimlari soni ortib boradi. Qanotsiz hasharotlar va bir qancha koʻpoyoqlilar rivojlanishida sezilarli oʻzgarishlar sodir boʻlmaydi (protometamorfoz).
Hasharotlarda M. chala va toʻliq oʻzgarish orqali boradi. Chala uzgarish orqali rivojlanish, yaʼni gemimetaboliya orqali rivojlanadigan hasharotlarda tuxumdan chiqqan lichinka va voyaga yetgan hayvonning yashash tarzi va tuzilishi uxshash bulib, uzgarish faqat boshlangʻich qanotlarning asta-sekin usib borishidan iborat (kunliklar, ninachilar, suvaraklar, chigirtkalar, teng qanotlilar, yarim qattiq qanotlilar, beshiktervatarlar, bitlar). Toʻliq uzgarish, yaʼni golometa-boliya orqali rivojlanishda tuxumdan tuzilishi va hayot kechirishi bilan voyaga yetgan hasharotdan keskin farq qiladigan chuvalchangsimon lichinka chiqadi (qattiq qanotlilar, tangacha qanotlilar, parda qanotlilar, ikki qanotlilar, burgalar, termitlar, toʻrqanotlilar). Chuvalchangsimon lichinka oziqlanish, voyaga yetgan hasharot esa tarqalish va koʻpayish funksiyasini bajaradi. Lichinka gʻumbakka aylanadi. Gʻumbakdan voyaga yetgan hasharot chiqadi (qarang Gʻumbak). Umurtqali hayvonlardan minogalar va suvda hamda quruqliqda yashovchilarda M. keskin namoyon boʻladi. Minogalar lichinkasi suv tubidagi loyda yashaydi. Voyaga yetgan minoga baliqlar terisida parazitlik qiladi. Suvda va quruklikda yashovchilarda tuxumdan itbaliq deb ataladigan lichinka chiqadi. M. jarayonida itbaliqning lichinkalik organlari asta-sekin yoʻqolib, voyaga yetgan hayvonga aylanadi. M. ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqaradigan gormonlar orqali boshqariladi.
Oʻsimliklarda — bajaradigan funksiyasi yoki shart-sharoitning almashinuvi bilan bogʻliq holda oʻsimlik asosiy organlari koʻrinishining oʻzgarishi; M. ontogenezpya vujudga kelib, evolyusiya jarayonida mustahkamlanadi. Noqulay yashash muhiti, suv tanqisligi sababli barg va novda M.ga uchraydi. Mas, kaktusda barglar sertikan novdaga aylanib, suv bugʻlatish yuzasi kamaygan; fotosintez jarayoni uchun zarur suv zaxirasi etli poyada saqgsanadi. Baʼzi oʻsimliklar (doʻlana, gledichiya)da barglar tikanga, yorugʻlik kam tushadigan sernam joylarda oʻsadigan oʻsimliklar (liana, tok) novdasi ilashib oʻsishiga yordamlashuvchi gajakka, hasharotxoʻr oʻsimliklar bargi oʻziga xos qopqonga aylangan va q.k. Koʻp yillik oʻt oʻsimliklarda yer osti novdasi za-xira oziq moddalari toʻplanishi sababli, koʻrinishi oʻzgargan, yaʼni metamor-fozlashgan (mas, kartoshka tuganagi, piyozboshi va boshqalar).
Gulli oʻsimliklar guli ham metamorfozlashgan novdadan iborat. Kosachabarg, tojbarg, changchi va urugʻchi barglar bargdan, guloʻrni esa poddan hosil boʻlgan.




Novdaning tuzilishi:
1 – tepa kurtak, 2 – yon kurtak,
3 – bo’g’im oralig’i, 4 – barg o’rni