Mavzu; Ochiq urug’li o’simliklar ahamiyati. Reja. Ochiq urug’li o’simliklar ahamiyati

Ochiq urug’lilar tipi.
Ochiq urugli osimliklar bir tomonidan yuqori sporali osimliklarga 2-bir tomondan yopiq urugli osimliklarga oxshaydi. Ochiq urugli osimliklar urug beradigan qirqquloqlardan, yopiq urugli osimliklar ochiq urugli o’simliklardan kelib chiqqan. Ochiq urugli osimliklarga butalar,daraxtlar kiradi. Yopiq urugli osimliklar orasida daraxtlar,butalar, yarim butalar va otli osimliklar uchraydi. Ochiq urugli osimliklar asosan monopodial tipda shoxlanadi. Yopiq urugli osimliklar esa monopodial,simpodial va dixatomik ravishda shoxlanadi. Ochiq urugli osimliklarda suv naylari bolmaydi. Suv naylari vazifasini traxeidlar bajarib turadi. Yopiq urugli osimliklarning toqimasida esa suv naylari xamda traxeidlar boladi. Ochiq urugli osimliklarning urug kurtagi ochiq yerda taraqqiy etadi. Yopiq urugli osimliklarni urugi mevaning ichida taraqqiy etadi. Ochiq urugli O’simliklarda esa urug guddalarda taraqqiy etadi. Bularda meva bolmaydi. Ochiq urugli osimliklardagini aksi, yopiq urugli osimliklarni mevasi boladi. Ochiq urugli osimliklarning endosperma toqimasi otalanish protsessidan oldin hosil boladi.
Yopiq urugli osimliklarda esa endosperma toqimasi otalanishdan keyin hosil boladi. Ochiq urugli osimliklarda qoshaloq otalanish bolmaydi, yopiq urugli osimliklarda esa qoshaloq otalanish boladi. Ochiq urugli osimliklarning kopchiligi doimo yashil osimlik hisoblanadi. Ochiq urugli o’simliklar 7 ta sinfga bolinadi:
1. Urugli paporotniklar
2. Sagovniklar
3. Bennetitlar
4. Kordaitlar
5. Ginkgolar
6. Igna barglilar
7. Ignacha barglilar
Urugli qirqquloqlar.
Ular ozining tashqi tashqi korinishi bilan hozirgi daraxtsimon qirqquloqlarga oxshar, lekin har xil sporali bolib, urug yordamida kopayishi bilan ulardan farq qiladi. Uning poyasida qosh patsimon yirik - yirik murakkab barglar bolar, ularning asosiy bandlari kopincha dixotomik shoxlanar edi. Poya ozak qismining juda rivojlangan bolishi va kambiy xalqasi yordamida ikkilamchi tartibda qalinlasha olgani bilan ajralib turadi.
Ikkilamchi yogoch, hozirgi ochiq uruglilardagiga oxshash, traxeidlardan tuzilgan, postlogi ancha qalin bolgan. Liginoptenis mikro-makrosporalar xosil qilgan. Sagovniklar. Sagovniklar hozir yashab turgan osimliklar bolib, eski (Cycas, Macrozamia, Bowenia, Encephalarthos, Stangeria kabi avlodlar) va yangi dunyoning (zamia,Microcycas, Ceratoramia, Pioon avlodlari) tropik hamda subtropik
mintaqalarida tarqalgan 9 ta avlodi oz ichiga oladi.
Sagovniklar - ustunsimon oddiypoyali daraxtlardan; poyasi axayon - axyonda shoxlangan boladi. Poyasining uchida juda yirik, patsimon qalin-qattiq barglar tojdek bolib turadi. Mikrosporangiylari tangachasimon mikrosporofillarning chetida turadi yoki tangachasimon makrosporofillardan joy olgan, mikrosporofillari top-top bolib, otalik qubbalarini hosil qiladi. Makrosporangiylar (urugkurtaklar) makrosporofillarning chetida turadi yoki tangachasimon mikrosporofillardan hosil bolgan onalik qubbalaridan joy oladi. Bu tartib Cucas (yoki sagovnik) misol bola oladi.
Barcha ochiq urugliklar singari, Cucas har xil sporali osimlik bolib, makro- va mikrosporalar bilan ko`payadi.
Kopchilik Sagovniklar Cucas ga oxshash, aksari shoxlanmaydigan togri poyali osimliklar bolib, poyasining uchida uzunligi 2,5-3 m ga boradigan yirik - yirik barglar chiqaradi. Sagovniklarning poyalari odatda metrlar bilan olchanadi. Eng qayta qoplovchi barglar bilan qoplanishi gulning atrofidagi gul qorgonini eslatadi. Ularning cheklanishi shamol va hashoratlar yordamida sodir bolishi kerak. Bennetgetlarning urugida murtak tolarivojlangan,oziq moddalar ikki pallada toplangan.
Kordaitlar. Kordaitlar asosan paleozoy erasida osib, hozir qurib bitgan osimliklar tartibidir. Tartibning eng yaxshi orga-nilgan vakili Cordates avlodidir. Tanasida serbar yogoch zonasi bilan oralgan, osha yogoch qismi tuzilishi jihatidan ninabarglilarning yogoch qismiga oxshagan edi. Ginkgolar. Gingkgoales tartibi hozir Ginkgoaceae degan atigi bitta oilani oz ichiga oladi, bu oilaning birdan-bir vakili ginkeo ( Ginkgo biloba) dir. G.Biloba adl boladigan daraxt bolib, balandligi 30-40 m ga, yogonligi 3-4 m ga yetadi. Poyasi 18 sm gacha boradi, masalan, Avstraliyada osuvchi Macroramia Hopei ning poyasi shuncha keladi. Benettitlar Bennetitlar tashqi korinishidan sagovniklarga oxshab yura davrida rivojlangan, yer yuzini qoplab song yuqori bor davrida butunlay yoqolib ketgan osimliklardir.
Bennettitlarning ichki tuzilishi urugli qirqquloqlilar bilan sagovniklarning ichki tuzilishiga juda yaqin. Ularning poyalarida kambiylari lub va ancha qalin postloq, birlamchi, ikkilamchi yogochlik xalqalarni hosil qiladi. Bennetitlarni guddasi ozidan oldingi sinf osimlik-larning guddasidan ikki jinsiyligi bilan farq qiladi. Fuddaning tashqi tomonidagi koplab mikrosporangiylarda mikrosporalar yetilsa, guddaning markazdagi juda qisqargan makrosporofitda bitta urug kurtak rivojlanadi. Sporofitlar tashqi tomondan postlogi toq kul rang va silliq bolib, keyinchalik har tomonga yeyilib ketadigan piramida shox-shabbasi bor. Ginkgo barglari juda galati: ular odatda ikki bolakka bolingan uchburchak plastinkadan iborat bolib, uzun bandga aylanadi; bazan plastika yaxlit boladi. Ginkgo - ikki uyli osimlikdir: uning mikro - va makro-sporangiylari har xil
individda hosil boladi. 1-5 biz otmaymiz, bular yoq bolib ketgan. Igna barglilar. Bu sinfga 6 ta oila,40 avlod,450 tur kiradi. Bular xozirgi zamon iqlimiga ham moslashgan. Ignabarglilar sinfiga daraxtlar, qisman butalar kiradi. Bu sinfga kiruvchi osimliklardan yer yuzida kop tarqalganlari: Sosna-qaragay, archa, pixta, kiparis, mojevelnik va boshqalar. Igna barglilarning bargi qattiq, ensiz, ignasimon,
bazan tangachasimon bolib, yosh shoxchalarda spiral yoki qarama-qarshi
joylashgan. Igna barglilarning barglari kopchiligi ignasimon bolgani uchun ularga shunday nom berilgan. Igna barglilar asosan monopodial, qisman simpodial tipda shoxlanadi. Mas: Mamont daraxti simpodial tipda shoxlangan boladi. Bu daraxt yer yuzida uchraydigan daraxtlarning eng kattasidir. Uning boyi 150m, eni esa 40 m bolib u uzoq yil yashaydi. Igna bargli osimliklarning ildizida ildiz qini bol-maydi. Ildiz qini ornida ektotrof mikorizalar boladi. Igna barglilar jonsiz va jinsli yolda kopayadi. Igna barglilarga vakil qilib oddiy qaragay-sosna obыknovennayani olamiz. Oddiy qaragay 1 uyli doim yashil 2 jinsli osimlik bolib, yer yuzida juda kop tarqalgan. Qaragay daraxti-ning boyi 40-50 m bolib, u 500 y-gacha yashaydi. Qaragay daraxtining poyasida va bargida smola yollari bolib, unda smola ishlanib chiqadi.
Shuning uchun ham poyasini binokorlikda kop ishlatiladi. Qaragay poyasi uzoq muddatgacha chirimaydi. Qaragayning otalik va onalik gullari guddalarda joylashgan boladi. Bu guddalar turini ozgartirgan barglardan tashkil topgan. Otalik guli-mikrosporalistik, onalik guli esa makrosporalistik deb ataladi. Otalik gulining pastki tomonida changdon/mikrosporangiyalar taraqqiy etadi. Mikrosporangiya xujayralari reduksion bolinishi natijasida mikrosporalar, yani changlar hosil boladi. Chang 2 qavat posti bilan qoplangan.
Oddiy qaragayning rivojlanish sikli.
А- qaragayning umumiy korinishi, Б- changchi qubbasining kesimi, В-changchi, Г-urugchi qubbasining kesimi, Д-urugkurtagining kesimi, Е-urug tangachasi ikkita urugi bilan, Ж-uruginig usunasiga kesimi.
1.Ekzina-tashqi qavati
2.Intina-ichki qavati.
Qaragayni ozi sporofit, changi, urugkurtak arxegoniya-game-tofit chang bilan tuxum xujayra qoshilib yani gametofit bilan gametofit diploid jinssiz giploid nasl
hosil boladi. Ekzina bilan intina orasida boshliq bolib, u yer havo bilan tolgan, shuning uchun ham qaragay changi havoda uzoq muddat tura oladi. Changda 2 xil yadro bor:
1.Anteridial yadro
2.Vegetativ yadro
Onasi guddasi 2 xil turni ozgartirgan barglardan tashkil topgan 1-xili guddaning tashqi tomonida bolib, qoplagichlik vazifasini bajaradi. Buni "kroyuщaya cheщuya" deyiladi. Bu barg urug hosil qilmaydi. 2 xil bargi urug beruvchi barg- semennaya cheshuya deyiladi. Urug beruvchi bargni pastki tomonida 2 ta urug
kurtagi, yani makrosporangiya joylashgan. Urug kurtagi quyidagi qismlardan tashkil topgan.
1.Urug kurtagining bandi-funikulus.
2.Urug kurtagining qoplogich to`qimasi-intugument 3.Urug kurtagining asosiy toqimasi-nutsellus
4.Chang yoli-mikropille
Urug kurtagining markazida bola qopchigi, endosperma xamda 2 ta arxegoniya korpuskula joylashgan. Qaragay shamol yordamida changlanuvchi osimlikka kiradi. Qaragay changi shamol yordamida onalik guddasiga kelib tushdi. Onalik guddasidagi urug kurtagining asosiy toqimasi-nutsellusga kirib, 1 yil dam oladi. 2-yili una boshlaydi. Changning anteredial yadrosi 2 ga bolinadi. Natijada 2 xil yadro hosil boladi:
1. Bazal yadro.
2. Generativ yadro.
Changning vegetativ yadrosi esa, chang trubkasiga aylanib ketadi. Anteredial yadrodan hosil bolgan bazal yadro chang trubkasining osishiga yordam beradi. Generativ yadro bolinib, 2ta spermiya hosil qiladi. Spermiyalarning 1 tasi chang trubkasi orqali siljib kirib, arxegoniyalarning 1 tasini otalantiradi.
2 arxegoniya otalanmasdan qoladi. Otalangan arxegoniyadan embrion vujudga keladi. Onali guddasida otalanishi protsessidan oldin qizgish rangda bolib, otalangandan song yashil rangli bolib qoladi. Urugi yetilishi davrida qongir rangga aylanadi. Qaragayni otalanish protsessini rus olimi Gorojanin tekshirgan. Qaragay poyasidan skipidar, bargidan smola olinadi. Skipidar bod
kasalligida surtiladi. Ignabarglilar sinfi. Bu sinfga kiruvchi osimliklar 1 uyli 2 jinsli yoki 2 uyli 1 jinsli boladi. Bularda smola yollari mutlaqo bolmaydi. Ignacha barglilar sinfi quyidagi tartibga bolinadi:
1. Efedralar(Zagoza) А-makro va mikroguddali poya, Б-mikroguddalar, В-makroguddalar, Г- makrog`uddaning uzunasiga kesimi. Efedra buta bolib, u togli rayonlarda va chollarda uchraydi. Efedraning tashqi korinishi qirqbogimga oxshab ketadi. Efedra 2 uyli 1 jinsli osimlik. Efedradan efedrin degan alkaloid olinadi. Efedrin alkaloidi medi-sinada katta ahamiyatga ega. U bod va boshqa kasalliklarga ishlatiladi. Velvichiyalar Velvichiyalar tartibidan faqat 1 ta tur saqlanib qolgan. Bu tur, yani Velvichiya janubiy Afrikada osadi. Velvichiyaning boyi juda past. Uning 2 ta bargi bolib,
bu barg 100 yilgacha yashay oladi.

­­­