Mavzu. Oks sivilizatsiyasi tarqalgan arxeologik manzilgohlar xaritasini tuzish

MAVZU. OKS SIVILIZATSIYASI TARQALGAN ARXEOLOGIK MANZILGOHLAR XARITASINI TUZISH
REJA:

• Yevropa olimlarining sivilizatsiya haqidagi qarashlari. J. Dyumezil va boshqalar. Sivilizatsiyaning tarixiy-davriy, kulturologik, aksiologik va fransuzcha tushunchalari.
• “Oks sivilizatsiya”si ildizlarining jihatlari.
• Oltintepa yodgorligi. Hunarmandchilik tarmoqlarining rivojlanishi.
• Oks sivilizatsiyasi aholisining eneolit davridagi yaratuvchanlik, ijodkorlik xususiyatlari

Baqtriya-Margʻiyona
arxeologik
majmuasi (inglizcha: Bactria-Margiana
Archaeological Complex — BMAC) — Sharqiy Turkmaniston, Oʻzbekiston janubi, Shimoliy Afgʻoniston va Gʻarbiy Tojikiston hududida XXIII-XVIII asrlargacha mavjud boʻlgan bronza davri sivilizatsiyalaridan biri. Ushbu sivilizatsiya Pokistondagi hind sivilizatsiyasi hamda Mesopotamiyadagi Qadimgi Bobil qirolligi bilan bir vaqtga toʻgʻri keladi.
Kelib chiqishi Oʻrta Osiyoning
eng ilk neolit madaniyati Joytun madaniyati boʻlib,
u janubiy
tarqala
Turkmaniston boshlagan[1][2].
va Eron
shimoli-sharqida miloddan
avvalgi 6000-yillarda
Shundan soʻng Baqtriya-Margʻiyona madaniyati boʻlgan Annou va Namozgohtepa madaniyatlari paydo boʻldi.
bilan
bogʻliq
Sarianidiy nazariyasi
Bunday sivilizatsiya mavjudligi haqidagi tezis 1976-yilda sovet arxeologi Viktor Sarianidi tomonidan tuzilgan[3]. Uning fikricha, sivilizatsiya asosiy markazlari hozirgi Turkmanistondagi Gonurdepe, Namozgohtepa va Altindepega toʻgʻri keladi. Sivilizatsiyaning oʻzagi Af gʻ o nisto n yoki Baluchiston hududida joylashgan boʻlib, siyosiy beqarorlik tufayli hozirda arxeologik tadqiqotlar olib borilmaydi. Shu munosabat bilan ilmiy nashrlarda arxeologik madaniyat nomi oʻzgarib turadi, jumladan, „Oks sivilizatsiyasi―, „Voha sivilizatsiyasi― va „Baqtriya-Margʻiyona madaniyati― atamalari taklif etiladi.
Oʻziga xosligi
Masson va Sarianidiy qazishmalarida Namozgohtepa, Oltindepa va boshqa bir qator joylarda oʻz davri uchun ulkan (jumladan, istehkomlar) inshootlarining poydevori aniqlangan[4]. Bu madaniyat boʻyalmagan sopol idishlar, ikki yarusli sopol soʻqmoqlar, mis va bronzadan ishlangan buyumlar (pichoqlar, xanjarlar, oynalar), aravalarning loydan yasalgan maketlari bilan xarakterlanadi. Tor koʻchalar bilan ajratilgan koʻp xonali
uylarning qoldiqlari ham topilgan[5]. Yuqori darajada rivojlangan kulolchilik va zargarlik sanoati shaharlarda koʻplab hunarmandlar mavjudligidan dalolat beradi. Taxmin qilingan sivilizatsiya mavjud boʻlgan hududda topilgan muhrlar va boshqa artefaktlar Mesopotamiya va Hind vodiysi sivilizatsiyalaridan tubdan farq qiladigan badiiy tizimga tegishliligi bilan oʻziga xosdir. Bundan tashqari, muhrlardan biridagi piktogrammalar Baqtriya-Marg'iyona sivilizatsiyasi aholi manzilgohlarida maxsus yozuv tizimi mavjud boʻlgan degan xulosani yuzaga chiqarmoqda.
Etnik kelib chiqishi va tili
Sarianidining oʻzi sivilizatsiya tashuvchilarni hind-eroniylar deb hisoblashga moyil boʻlib, Avesto va Vedalar]]da arxeologik voqeliklarga mos keladigan narsalarni topishga harakat qiladi[6].
Ayni paytda, Margʻiyona sivilizatsiyasi qatlamlarida hind-eronliklarga xos boʻlgan otlarning dafn marosimlari yoki tasvirlari deyarli yoʻq, shimoldan Baqtriya va Margʻiyonaga qurolli bosqinlar boʻlganligi haqida ham hech qanday dalillar yoʻq.
Golland hindshunos lingvisti A. Lubotskiy
umumiy bo'lmagan
hind-eron lug'atida o'xshashi hind-oriy lug'atini o'rganib, bu
va
so'zlar murakkab qurilish, dehqonchilik
chorvachilik terminologiyasiga tegishli bo'lib, Baqtriya-Marg'iya sivilizatsiyasi voqeliklariga
mos kelishini sivilizatsiyaning boʻlishi mumkin[7].
ta‘kidladi. Ehtimol bu substrat tiliga taalluqli
Arxeologik madaniyatlar odatda hind-eron xalqlarining ko'chishi bilan bogʻliq (Hind- Yevropa madaniyatlari entsiklopediyasiga koʻra). Koʻpincha Andronovo, Margʻiyona va Yaz madaniyati bu xalqlar bilan bogʻliqdir. H qabristoni, mis xazinalari, Svat (Gandhar) va kulrang boʻyalgan kulolchilik madaniyatlari koʻpincha hind-yevropa xalqlarigacha boʻlgan mahalliy madaniyatlarning avlodlari sifatida qaraladi.
periferiyada joylashgan yodgorlik.
6-rasm. Oltintepa. Ilk shaharning mudofaa devori va darvozasi.
Bu yodgorlikda L.B.Kircho tadqiqot ishlarini davom ettirib
eng yangi fan
yangiliklarini
qo'lga kiritmoqda14.
Uning ma‘lumotlariga qaraganda
Oltintepa
14 Кирчо Л.Б. Формирование древнейшей протогородской цивилизации бронзового века Средней Азии (по материалам Алтын-депе) // У истоков цивилизации. – М., 2004. – С. 142-160.
Oltintepa yodgorligida V.M.Masson va L.B.Kircho tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga shunday xulosa qilsa bo'ladiki, bu erda eneolit davri davomida mahalliy madaniyat shakllangan, bronza davriga kelib «protogorod» darajasigacha rivojlangan, ilk sivilizatsiyasiga asos solingan va mil.av. III ming yillik oxirigacha davom etgan.
Demak, Oltintepa yodgorligida Oks sivilizatsiyasiga xos bo'lgan juda ko'plab an‘analarga asos solingan. Bular shaharsozlik (qurilish uslublari, monumental arxitektura, mudofaa inshootlari), hunarmandchilikning eng asosiy yo'nalishi bo'lgan kulolchilikda ikki yarusli xumdonning, sopol charxining kashf etilishi o'z ildizlariga ko'ra oltintepaliklarga xos, toshtaroshlik hunarini san‘at darajasiga ko'targan xalq oltintepalikl
Arxeologiya fani faktlar asosida xulosalar chiqaradi. SHu jihatdan arxeolog tadqiqotchilarning fikrlari to'g'ridir. Oltintepa sopollari bilan Oks sopollari shakl jihatidan bir-biriga to'liq mos kelmaydi.
7-rasm. Oltintepa. Zikkurat tipidagi ibodatxona.
Aholi asosan chorvachilik, dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug'ullangan. Qurilish yagona reja (plan) asosida olib borilgan, qurilish modullarining topilishi va rejali
Shu nuqtayi nazardan, sivilizatsiya tashuvchilari Markaziy Osiyoning hind-yevropa (oriylar)gacha boʻlgan aholisi boʻlganligi taxminini ilgari suradi. Uning xulosalariga koʻra, hind-eron etnosi Margʻiyona sivilizatsiyasi vohalaridan shimoldagi hududni egallagan va uning tashuvchilari (Andronovo madaniyati) bilan faol aloqada boʻlib kelgan.
Lubotskiy farazicha, Baqtriya-Margʻiyona substratini undan ancha oldingi Vedagacha boʻlgan substratidan ajratib turuvchi oʻziga xos xususiyatlarni koʻrsatadi, ehtimol Hind vodiysi madaniyati bilan bogʻliq boʻlib, uning soʻzlari faqat oriylar tillarida uchraydi[8].
Frankfort va Tranbl akkad matni va arxeologik dalillariga asoslanib, Margʻiyona
sivilizatsiyasini Marxashiy podsholigi bilan oʻxshashligini
taklif qilishdi[9].
Marxashiy
kishi ismlari sharqiy xurrit tiliga aloqaligini koʻrsatadi. Harbiy yollanma askarlar va savdogarlar orasida o'zini Markxashi deb tanishtirgan elam ismlari ham bor. Harbiy yollanma askarlar va savdogarlar orasida oʻzini Marxashiy deb tanishtirgan elamiy ismlar ham bor.
9-rasm. Oks sivilizatsiyasi me‘morchiligiga xos bo'lgan labirint tizimi. Sopollitepa,
Dashtli.
Hozirgi zamon tarix fanida tadqiqotchilar sivilizatsiyalarni belgilashning uchta jihatiga asosiy e‘tiborlarini qaratishmoqdalar. Bular shaharlarning paydo bo'lishi, hokimiyatga va
ilohiyatga tegishli monumental me‘morchilik va nihoyat
yozuvning shakllanishi18.
18 Kluckhohn C. The moral order in the expanding society. //City invincible: a symposium on urbanization and cultural development in the ancient Near East. – Chicago, 1960. – С. 391-404.; Renfrew C. The emergence of civilization: The Cyclades and the Aegean in the third millennium B.C. – London, 1972.
Sivilizatsiya tashuvchilari xitoy-kavkaz, dravid yoki kassit tilida soʻzlashuvchi xalqlar boʻlishi mumkin degan qarashlar ham mavjud[10].
Qadimgi Marg'iyona aholisining tilga mansubligini aniqlash materiali bizgacha yetib kelmagan. Shuningdek, butun Baqtriya va Margʻiyona hududida yagona til jamoasining mavjudligi toʻgʻrisida hech qanday dalil yoʻq. Ehtimol, Margʻiyona sivilizatsiyasining tashuvchilari hozirgi izolyatsiya qilingan burushaskiga yaqin tilda gaplashgan. Jiroft sivilizatsiyasining Baqtriya-Margʻiyya madaniyatiga taʼsiri haqida taxminlar mavjud.
Manzilgohlar