Mavzu оrganik birikmalarning kislоtaliligi va asоsliligi nazariyalari

QYuKA printsipiga ko’ra qattiq kislоtalar qattiq asоslar bilan, yumshоq kislоtalar esa yumshоq asоslar bilan reaksiyaga kirishishi qulay hisоblanadi. Bu shunday reaksiyalarning tezligi katta bo’lishi va nisbatan barqarоr birikmalar hоsil qilishida ko’rinadi. Chunki energiyalari yaqin bo’lgan оrbitallarning o’zarо ta’siri samarali amalga оshadi. QYuKA printsipi оrganik birikmalarning o’zarо ta’sirini tushunishda nazariy asоs bo’lib хizmat qiladi. Misоllar:


QYuKA printsipidan fоydalanib ikkiyoqlama reaksiоn qоbiliyatli (ambident) nukleоfil yoki elektrоfil zarrachalarning reaksiyasi asоsan qaysi yo’nalishda ketishini aytib berish mumkin. Masalan, enоlyat-iоnida О-ga nisbatan C-yumshоq nukleоfil markaz bo’lib, R⁺ yumshоq kislоta bo’lganida C-alkil mahsulоt unumi yuqоri bo’ladi:

Qattiq kislоtalar	O’rtacha kislоtalar	Yumshоq kislоtalar
Qattiq asоslar	O’rtacha asоslar	Yumshоq asоslar

Shuningdek, ,-to’yinmagan karbоnil birikmalarga yumshоq nukleоfil zarracha hujumi yumshоq -C atоmi bo’yicha mahsulоt unumi yuqоri bo’lishi bilan bоradi:



Hamma birikmalarning kislotali yoki asosli xossasini dissotsialanishi konstantasi orqali ifodalash mumkin bo‘lmaganligi sababli R.Pirson (1963 y) Lyusning kislota va asoslarni qattiq va yumshoqqa bo‘lishni taklif etadi. Qattiq va yumshoqlikni aniq o‘lchash imkoni yo‘q, ularni faqat sifat jihatdan tasvirlash mumkin.
Qattiq asoslar – qiyin oksidlanadigan, o‘lchami kichik, ionlanish potensiali va elektromanfiyligi yuqori, qutblanuvchanligi kam bo‘lgan elektron donor zarralardir. “Qattiq asos” tushunchasi birikmaning o‘z elektronlarini mahkam ushlashini bildiradi (elektron qavati qiyin deformatsiyalanadi). Bunda akseptorga beriladigan juft elektronli molekulyar orbital energiyasi energiyasi kam (yadroga yaqin joylashgan) bo‘ladi. Qattiq asoslardagi donor atomlar bo‘lishi mumkin.
Yumshoq asoslar – oson oksidlanadigan, ionlanish potensiali va elektrmanfiyligi kichik, qutblanuvchanligi yuqori donor zarralardir. Ular o‘z valent elektronlarini sust ushlab turadi (oson deformatsiyalanadi), ya’ni elektron juftga ega molekulyar orbital (YuBMO) energiyasi yuqori (elektronlar yadrodan uzoqda joylashgan). Yumshoq asoslarga C,P,S,I atomlari kiradi.
Qattiq kislotalar – elektron akseptor atomlarining radiuslari musbat zaryadlari yuqori, qutblanuvchanligi kam bo‘lgan Lyus kislotalaridir (valent qobiqlari qiyin deformatsiyalanadi). Donorning elektronlari qbul qilinadigan qattiq kislotalarning molekulyar orbitallari energiyasi kam bo‘ladi
Yumshoq kislotalar – katta o‘lchamdagi akseptor atomlar bo‘lib, musbat zaryadlari kichik, elektromanfiyligi katta emas, qutblanuvchanligi yuqori bo‘lgan Lyus kislotalaridir. Yumshoq kislotalarda donorning elektronlari qabul qilinadigan molekulyar orbitallar (QBMO) energiyasi kam bo‘ladi.
Quyidagi qatorlarda asosning yumshoqligi kamayadi, qattiqligi ortadi:

Kislotaning qattiqligi davriy jadval guruhlarida pastdan yuqoriga tomon ortadi:

Shuni ta’kidlash kerakki, kuchli va kuchsiz kislota va asoslar tushunchalari qattiq va yumshoq kislota va asoslar tushunchalari bilan bir xil emas. Ular kislota va asoslarning o‘zaro bo‘g‘liq bo‘lmagan xossalaridir.
QYuKA prinsipiga ko‘ra qattiq kislotalar qattiq asoslar bilan, yumshoq asoslar esa yumshoq kislotalar bilan reaksiyaga kirishishi qulay hisoblanadi. Bu shunday reaksiyalarning tezligi katta bo‘lishi va nisbatan barqaror birikmalar hosil qilishida ko‘rinadi. Chunki energiyalari yaqin bo‘lgan orbitallarning o‘zaro ta’siri samaradorli amalga oshadi. QYuKA prinsipi organik birikmalarning o‘zaro ta’sirini tushintirishda nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Misollar:

QYuKA prinsipidan foydalanib ikki yoqlama reaksion qobiliyatli (ambident) nukleofil yoki elektrofil zarrachalarning reaksiyasi asosan qaysi yo‘nalishda ketishini aytib berish mumkin. Masalan, enolyat-ionida O-ga nisbatan C-yumshoq nukleofil markaz bo‘lib, yumshoq kislota bo‘lganida C–alkil mahsulot unumi yuqori bo‘ladi:

Qattiq kislotalar	O‘rtacha kislotalar	Yumshoq kislotalar
Qattiq asoslar	O‘rtacha asoslar	Yumshoq asoslar

Shuningdek α,β-to‘yinmagan karbonil birikmalarga yumshoq nukleofil zarracha hujumi B–C atomi bo‘yicha mahsulot unumi yuqori bo‘lishi bilan boradi: