Mavzu: O’rta asr musiqa san’ati haqida Kirish Madaniyat rivojida antik madaniyatning ahamiyati

4.XX asr san’atida xudud konsepsiyasi

Butun asr davomida uslub muammolarining roli o`sib bordi. Mumtoz usulning universalligidan voz kechib, kompozitorlar o`z tajribalarining organiqasi kabi masalaga to‘qnash keldilar, bu borada usul kategoriyasining ahamiyati kuchayadi. Ya’ni ish tamoyilini tanlash, kasbning ma’lum qonunlari bo`yicha musiqa yaratish haqida gap boryapti. Bu borada birinchilardan bo`lib yorqin iste’dod egasi I.Stravinskiyni eslash kerak. Stravinskiy har doim o`z kasbining ustasi bo`lishni yoqlab, his - tuyg‘ularni keyinroqqa qo`yardi. Bu o`z badiiy maqsadlari bilan farqlanuvchi ko`pgina kompozitorlarning ish uslubi edi; Prokofev, Shyonberg, Vebern, Pulenk va boshqalar.

Ana shunday asosda usullar plyuralizmi va begona, ko`p hollarda juda teskari usullar modellari bilan ishlash yuzaga keldi. Bunda albatta tarixiy dialog: o`zimniki - begonaliki bo`lishi lozim edi. Bundan tashqari bunday usullashtirish (stilizatsiya) ga til va janr ham qo`shilardi,

XX asr ikkinchi yarmida juda keng tarqalgan musiqiy faoliyatning ko`p usulligi (polistilistika) rivojlandi.

Usul plyuralizmini madaniy hayotdan bir asarning matniga ko`chirish. Matnda usullar to`qnashuvi aniq bir dramaturgik g‘oya bor vaqtdagina bo`lishi mumkin, aks holda bu bema’no eklektikaga olib keladi. Ko`p usullilik odatda «usul yordamida umumlashtirish» ning timsoliy vositasiga aylanadi. Ko`p usullilik musiqiy asar mazmuni haqidagi tasavvurlarni o`zgartiradi. Musiqa uning tarixi, musiqiylikning qadr-qimmati va musiqiylikning turli hil ko`rinishlarining bema’noligi mazmunga baholash va qo`lturologik ko`rinish beradi.

Usul bilan ishlashning navbatdagi bosqichi-qarama-qarshilik emas, balki turli xil janrlarni qo`shishdan iboratdir. Ular aniq bo`lmagan hissiyotlarni uyg‘otadi, Simvonikani matnga kiritib, unga ma’noli hajm ko`rinishini beradi.

XX asr - bu Yevropacha bo`lmagan milliy madaniyatlar kompozitorlik ijod yo`larining boshlanish asridir. Milliy yozuv me’yorlarini ishlab chiqishda yangi milliy kompozitorlik maktablari o`z badiiy tajribalarigagina emas, balki boshqa xalqlarning kompozitsiya san’ati sohasida erishgan yutuqlariga ham tayanadilar. Bunda ular o`z ruhlari va milliy musiqiy madaniyatlari intonatsion ruhiga yaqin bo`lganlarini tanlab oladilar. Bunday maktablarning har biri kompozitsiya tili me’yorlarini, garmoniya, polifoniya qonunlarini, ularning milliy musiqaning o`ziga xosligiga ko`ra modifikatsiyalarini o`zlashtirishdan tortib, to turli janrlarda yozilgan to‘laqonli va rivojlangan asarlarni yaratishgacha bo`lgan yo`lni bosib o`tadilar. Bu yaratilgan asarlarda milliy, o`ziga xos mavzuiylik o`z tabiatiga hos bo`lgan rivojlanishga ega bo`lib, u mantiqli va mazmunan ishonarli kompozitsiya ko`rinishini olgandir. Va nihoyat, to`plangan tajriba asosida milliy usulning individual ko`rinishlari shakllanadi. Bu bosqichlarning hammasida mustaqil madaniyatlarning ixtiyoriy shakldagi dialoglari bo`lishi mumkin: ularning qo`shilishi, sintezidan to usullarning dialogi yoki polilogigacha va janrdan chetga chiqmagan holdan to oldiga qo‘yilgan maqsad ta’sirida umumlashtirish va transformatsiyagacha.
Milliy madaniyatdan chetga chiqqanda ham Yevropa tajribasidan foydalanish chegaralanmagandir. Xususan bu hol Yevropa musiqasini milliy koloritni boshqatdan tashqil etmagan holda musiqiy til bo`yoqlarining kengayishi va yangilanishiga olib keldi (O.Messian, djazning garmoniyaga ta’siri, G.Kanchellining meditativ simfonizmi).

Xulosa
Bu yerda ham asr boshidan uning ikkinchi yarmiga qadar ahamiyatli o`zgarishlar kuzatiladi. Asrning birinchi yarmi musiqiy shakllanishning o`ziga xos tomonlari quyidagicha edi: shakllarning asosiy turlari (kompozitsion sxemalar) an’anaviy ko`rinishda saqlanib qoldi, ammo kengaytirilgan holda: mumtoz, romantik va barokko. Yangilik esa ifoda vositalari tizimida namoyon bo`ldi va bu shakl tashqil topish mexanizmini ichidan o`zgartirdi. Garmoniyaning o`z shakl tashqil topish pozitsiyalarini yo`qotishi shakl mantiqi tushuntirish funksiyalarining pasayishiga olib keldi. Melodik intonatsiya rolining pasayishi ham ahamiyatlidir.

Timsol harakterini aks ettiruvchi, tugallangan yoki nisbatan tugallangan musiqiy fikr sifatidagi mavzuiylikning mumtoz ta’rifi ancha qisqa ko`rinishga o`rin bo`shatib berdi: u asarni reprezentatsiya qilib rivojlanish asosini tashqil qiladi. Yangi sharoitda materialning konsentratsiyasi, uning relef va jarangning umumiy shakllariga satxlanishi va umuman musiqiy matnni sintaktik tashqil etish muammo bo`lib qoldi.

Mavzularning yangi turlari paydo bo`ldi: matndan sintaktik ajratilmagan va qaytarish hisobiga sekin - asta eshitish yordamida aniqlanadigan mavzular. Mavzuning boshqa turi - motivli bo`lib, u mustaqil fragmentlardan tuzilgandir va ularni keyinchalik alohida o`zgartiriladi, integratsiya qilinadi va hokazo. Ko`p holda mavzuiylik bir butun kompleks sifatida tushunilib, unda bosh rolni ixtiyoriy element o`ynashi mumkin edi: garmoniya, faktura, tembr, ritm yoki ularning kompleksi. Gorizontal va vertikalning birligi ko`pincha intervalning mavzuiylik roliga olib keladi.

Mavzuiylikning yangi sifati uning ko`p satxli funksionalligi edi. Ko`p kompozitsiyalarda matnning har bir masshtabli satxida o`ziga hos mavzuiylikning borligi haqida so`z yuritish mumkin: birlik (edinitsa) sifatida motivli mikromavzuiylik, cho`zilgan mumtoz mavzuiylik, odatda u melodik tashqil etilgan va nihoyat «makromavzuiylik» haqida gapirish mumkin. Makromavzuiylikning roli ayniqsa, asrning ikkinchi yarmi musiqasida ancha kuchaydi. Makromavzu bu ifodaviylikning turi bo`lib, u ma’noga ega bo`lgan birlikka (smislovaya yedinitsa) aylangan.