Mavzu: O'rta osiyo xalqlari tarixida IX-XII asrlarda yuz bergan uyg'onish davri. Mundarija

I BOB IX-XII ASRLARDA O'RTA OSIYO XALQLARI TARIXIDA MODDIY, MA’NAVIY MADANIYATI VA ILM-FANNING RIVOJLANISHI

1. 
   Moddiy va ma’naviy madaniyat yuksalishini ta’minlagan tarixiy sharoitlar
   

Arab istilosi mintaqaga katta zarar yetkazdi, bu yerda asrlar davomida shakllangan moddiy va ma’naviy madaniyatni vayron qildi. Biroq, bu mintaqa xalqlari sivilizatsiyasining o'limiga olib kelmadi. Irrigatsiya tizimlari, dehqonchilik, hunarmandchilik asta-sekin tiklandi. Hayot o'z yo'nalishini oldi. Pirovardida arablar istilosi Oʻrta Osiyo xalqlari taqdirida maʼlum ijobiy oʻzgarishlarga sabab boʻldi. Xalifalik tarkibiga kirgan Oʻrta Osiyo Gʻarbiy Osiyo, uning iqtisodiy va savdo hayoti bilan chambarchas bogʻlangan.
9-asrda mintaqada arablarning siyosiy hokimiyati zaiflashdi, asta-sekin mahalliy sulolalar hukmronlik qildi. Markazlashgan davlat vujudga kelmoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tezlashmoqda.
Somoniylar hukmronligi davrida Xuroson va Movarounnahrda iqtisodiy va madaniy yuksalish yuz berdi, Marv, Samarqand, Buxoro va Urganch oʻsha davrning eng madaniy markazlari sifatida shuhrat qozondi.
Somoniylar davrida markazlashgan boshqaruvning kuchayishi qoʻshni hukmdorlar va koʻchmanchilarning mamlakatni talon-taroj qilish va vayronagarchilikdan toʻxtashiga, rivojlanayotgan karvon savdosi koʻplab Yevropa va Sharq mamlakatlari bilan madaniy almashinuvga xizmat qildi.
O'sha kunlarda biznesning manfaatlari, ayniqsa, geodeziya, geometriya va astronomiya bo'yicha yanada ilg'or bilimlarga ehtiyojni taqozo etdi. O'sha davrning ko'plab professional olimlari bu fanlarning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotdagi ahamiyatini aniq tushundilar.
Bu davrda o'rgimchak katta yuksalishni boshdan kechirdi. U Yaqin Sharq bilan yaqin hamkorlikda rivojlangan. Oʻrta Osiyoning koʻplab olimlari Bagʻdodga va boshqa yirik ilmiy markazlarga oʻqish uchun borganlar.
Arablar istilosi va keyinchalik aholining islomlashuvi arab tilining kirib kelishiga hissa qo‘shdi, bu til nafaqat musulmon ilohiyotida, rasmiy byurokratik dunyoda, balki fors, xorazm va so‘g‘d zodagonlari orasida ham qo‘llanila boshlandi.
Oʻrta Osiyoning koʻzga koʻringan fan va madaniyat namoyandalari arab tilini mukammal bilishgan. Asarlarining aksariyati arab tilida yozilgan, garchi ular fors-tojik va eski oʻzbek tillarida koʻplab asarlar yaratganlar.
Oʻsha davrda arab tili tufayli Oʻrta Osiyo olimlarining ilmiy ishlari jahon madaniyati mulkiga aylangan, chunki undan mumtoz lotin tiliga, keyin Yevropa tillariga tarjima qilingan.
Mashhur tabib, astronom, matematik, faylasuf Ibn Sino “Arab tili kitobi”ni yaratdi. Xorazmlik Mahmud Zamaxshariy ijodida arab grammatikasi va soʻz etimologiyasi masalalari markaziy oʻrinni egallagan. Abdurazzoq Samarqandiy arab tili grammatikasi kitobiga sharh yozgan. Mahalliy tillar o'z yozuvlarida arab alifbosidan foydalana boshladilar.
Somoniylar davrida mahalliy tillar - turkiy, fors-tojik tillari ham rivojlangan bo'lib, ular oddiy xalq orasida qo'llanilmaydi. Asosan xalq adabiy anʼanasi va xalq ogʻzaki ijodidan oʻsib chiqqan tojik tilida yaratilgan saroy sheʼriyati oʻziga xos gullab-yashnagan.
Tojik tilida ijod qilgan ajoyib shoirlar qatorida Rudakiy va Dakikiylar ham borki, ularning she’riyati xalq afsonalari va xalq og‘zaki ijodi bilimiga asoslangan edi. Rudakiy odatda tojik she’riyatining otasi deb ataladi. Dakiki Eron va Oʻrta Osiyoning arablar istilosidan oldingi tarixini aks ettirishi kerak boʻlgan “Shoh-noma” (Shohlar kitobi) toʻplamining asoschisidir. Dakiki o'z rejasini bajarmasdan erta vafot etdi. Buyuk Firdavsiy “Shoh-noma”ni 10-asr boshlarida, Mahmud G‘azneviy davrida tugatgan.
Demak, somoniylar hukmdorlari siyosatiga xos xususiyat she’riyat, adabiyot va ilm-fanga homiylik qilish edi. Ko‘pgina feodallarda olimlar foydalanadigan yirik kutubxonalar bo‘lgan.