Mavzu: O'simliklar Ildiz tizimining tiplari tuzilishi va funksiyalari Reja

Ildizlarning tuzilishi

O’simliklarning turiga qarab ildizning yuzasi oqish, qoramtir, sarg’ish rangli po’stloq bilan qoplangan bo’ladi. Po’stloqning usti esa lupada yaxshi ko’rinadigan ildiz tuk- chalari bilan qoplangan. Ma’lumotlarga ko’ra, bir tup o’simlik ildizining tukchalari bir-biriga ulab chiqilsa, uzunligi 20 km gacha yetishi mumkin.

Ildizning ichki qismi ancha murakkab tuzilgan. Uni mikroskopda ko’rish uchun maxsus preparat tayyorlanadi.
Buning uchun ildiz bo‘laklaridan ko‘ndalangiga yupqa parrak kesib olinib, buyum oynasidagi suv tom- chisiga yoki glitseringa qo‘yiladi. So‘ngra unga rang beriladi va ustiga qoplagich oyna yopib qo‘yiladi.
Mikroskopda ildizning sirtqi qismi hujayralardan tuzilganligini va shu hujayralarning ayrimlaridan ildiz tukchalari chiqqanligini ko‘rish mumkin. Har bir ildiz tukchasi bitta uzun hujayradan tashkil topgan. Bu hujayra esa yupqa qobiq, sitoplazma va yirik mag‘izdan tashkil topgan. Ildiz ana shu tukchalari orqali tuproqdan suv va unda erigan oziq modda- larni shimib oladi. Ildiz tukchat arming faoliyati 10-20 kun davom etadi. Keyin ildizning uchidagi bo‘linuvchi qismidan yangi ildiz tukchalari o‘sib chiqadi. Bu jarayon o‘simliklarda uzluksiz davom etadi. Natijada ildiz tukchalari tuproqning ichkari qatlamlariga kirib boradi vao’simlikni kerakli oziq bilan ta’minlab turadi.

Ildizning po‘sti o‘ziga xos hujayralardan tashkil topgan. Po‘st hujayralari tirik, yuma- loq va yupqa qobiqli bo‘ladi. Hujayralar o‘rtasida havo bi­lan to‘lgan oraliq bo‘shliqlari bo‘lib, ildizdagi hujayralar ana shu havo bilan nafas oladi. Ko‘ndaI angiga kesilgan ildizning o‘rta qismida qalin devorli yirik teshikchalar ko‘rinadi. Bu teshikchalar o’rta (markaziy) qismdagi naychalar- dan iborat.

Agar yosh ildiz uzunasiga kesib qaralsa, naychalar juda uzun hujay- ralardan tashkil topganligini ko’rish mumkin. Vaqt o’tishi bilan hujayralar qobig’i qalinlashadi va ulardagi sito­plazma bilan mag’iz nobud bo’I adi, hujayralar orasidagi to’siqlar yo’qoladi. Nat ijada ketma-ket joy I ashgan bunday hujayralarning bir nechtasidan uzun naychalar paydo bo’ladi. Tup- roqdan so’rib olingan suv va unda eri- gan oziq moddalar shu naychalar orqali yuqoriga, ya’ni ildizdan poya, shox va barglargacha ko’tariladi. Bundan tashqari, yosh ildiz uzunasiga kesib qa­ralsa, unda bir-biridan aniq farq qiladigan to’rtta qismni ko’rish mumkin (31-rasm). Ildizning uchini ildiz qinchasi o’rab turadi.
Makkajo’xorining ildizi poyadan atrofga 2 m, bosh piyozniki 60-70 sm gacha yoyiladi. Makkajo’xorining 1 mm2 so’rish qismida 700 ta ildiz tukchalari bo’ladi.
Ildizning birlamchi tuzilishi. Bu barcha o'simliklarning yosh ildizlariga xosdir. Chakalakzorlarda, otquloqlarda, ferns va monokotilonli o'simliklarda u hayot davomida saqlanib qoladi. Birlamchi struktura o'sish konusining meristemasini farqlash natijasida paydo bo'ladi. Ildizning so'rib olish joyidagi kesishmasida uchta qismni ajratish mumkin: epiblema, birlamchi korteks va markaziy eksenel silindr (stele).
Epifema (rizoderma),yoki po'sti -ildizning birlamchi biriktiruvchi to'qima. U bir qatorga mahkam yopilgan hujayralardan iborat bo'lib, ular o'sib chiqadigan - ildiz tuklari.
Birlamchi po'stloq ildizning periferik qismida joylashgan yupqa devorli hujayralardan iborat. U uchta aniq ajratilgan qatlamlar bilan ifodalanadi: ekzoderma, mezoderma va endoderma.
Exoderm birlamchi korteksning tashqi qismi bo'lib, to'g'ridan-to'g'ri epiblema ostida joylashgan. Uning hujayralari ko'pburchak, zich yopilgan, bir yoki bir nechta qatorda joylashgan. Ildiz patlari nobud bo'lganda, ekzoderma ildiz yuzasida paydo bo'ladi va hujayra membranalarini qalinlashi va namuna olinishi va hujayra tarkibidagi o'lib ketishi bilan ajralib turadigan to'qima vazifasini bajaradi.
Mezoderma, yoki asosiy parenximasi endodermadan tashqarida joylashgan. U bo'shashgan joylashgan hujayralararo tizimdan iborat bo'lib, ular orqali intensiv gaz almashinuvi sodir bo'ladi. Bu erda plastmassa moddalarning boshqa to'qimalarga sintezi va harakati sodir bo'ladi, ozuqa moddalari to'planib, mikoriziya joylashgan.
Endoderm -po'stlog'iga bevosita tutashgan korteksning ichki qatlami. Ikki barmoqli o'simliklarda u radial devorlarda qalinlashgan bir qator hujayralardan iborat, - kaspari kamarlari, suvga chidamli. Monokotilonli o'simliklarda xujayra devorlarining ot shaklidagi qalinlashishi hosil bo'ladi. Endodermada jonli yupqa devorli hujayralar topiladi, ular deyiladi hujayralar orqali. Ushbu hujayralar, shuningdek, Caspari kamarlariga ega. Endoderma hujayralari korteksdan markaziy silindrga va aksincha, unda erigan suv va minerallarning oqimini boshqaradi.
Markaziy silindryoki eksenel silindryoki toshbo'ronildizning markaziy qismini egallaydi. Endodermaga ulashgan stelaning tashqi qatlami deyiladi velosiped. Uning hujayralari uzoq vaqt bo'linish qobiliyatini saqlab qoladi. Bu erda yon tomirlar yotqizilgan. Eksenel silindrning markaziy qismida qon tomir-tolali to'plam mavjud. Ildizlar stele qismida bir-birini almashtirish bilan ajralib turadi birlamchi ksilem va birlamchi phloem. Xylem yulduz hosil qiladi va uning nurlari orasida phloem mavjud. Ksilem nurlarining soni ikkitadan bir necha o'ntagacha, dikotilonlarda - beshtagacha, monokotilonlarda - beshtadan ko'p farq qiladi. Silindrning eng markazida ksilem elementlari, sklerenxima yoki yupqa devorli parenximalar bo'lishi mumkin.
Ildizning ikkinchi darajali tuzilishi.Ikki tomonlama va gimnospermlarda ildizning asosiy tuzilishi uzoq davom etmaydi. Urug'larning urug'lantirilishidan taxminan 10 kun o'tgach, o'zgarishlar yuz beradi, natijada ikkinchi darajali ildiz tuzilishi paydo bo'ladi.
Ikkilamchi o'zgarishlar jarayoni birlamchi phloem bo'limlari ostidan kambiy qatlamlarining paydo bo'lishi bilan boshlanadi. Kambium markaziy silindrning zaif differentsial parenximasidan kelib chiqadi. Ichkarida u elementlarni yotqizadi ikkilamchi ksilem (yog'och)tashqarida - elementlar ikkinchi darajali phloem (bast).
Birinchidan, kambiy qatlamlari ajralib chiqadi, so'ngra ular bir-biriga yopishib, doimiy qatlam hosil qiladi. Bu ksilem nurlari qarshisidagi periküler hujayralarning bo'linishi bilan bog'liq. Petrikuladan kelib chiqadigan kambiyial zonalar faqat yadro nurlarining parenximal hujayralarini hosil qiladi, qolgan kambiy hujayralar o'tkazuvchan elementlarni - ksilem va phloem hosil qiladi. Kambium hujayralarining bo'linishida ildizning birlamchi tuzilishiga xos bo'lgan lamel simmetriya xususiyati yo'qoladi.

Ildizning tuzilishida tuzilishi va funktsiyalari bilan bir-biridan farq qiluvchi bir nechta zonalar ajralib turadi.