Mavzu: O‘simliklarning

8-rasm. Gulning har xil gultojbarglari va gulqurg’onsiz gullar:
1, 2, 6, 7, 8, 9, 10 -aktinomorf gullar; 4, 5, 11, 12 -zigomorf gullar; 13 - gulning alohida qismlari: a - yelkan; b - eshkak; v - qayiqcha. Gulqo‘rg‘onsiz gullar: A-B-ikki jinsli (A-kuchala; B- shumtol); C-ayrim jinsli (tol); 1-o‘rama barg; 2-nektardon
2.2 GULDA JINSLARNING AJRATILISHI
Agarda gulda ham androtsey (changchilar), ham ginetsey (urug‘chilar) bo‘lsa ikki jinsli gul deyiladi. Masalan, g‘o‘za, olma, bug‘doy gullari - ikki jinsli gullar hisoblanadi. Bir jinsli gullarda faqat androtsey yoki ginetsey bo‘ladi Bir jinsli gulda faqat androtsey bo‘lsa, bir jinsli erkak gul deb ataladi. Gulda faqat ginetsey bo‘lsa, bir jinsli urg‘ochi gul deyiladi.
Bir jinsli (erkak va urg‘ochi) gullar bitta o‘simlikning o‘zida joylashgan bo‘lsa, u bir uyli o‘simlik deyiladi. Masalan, makkajo‘xorining erkak gullari poyaning uchida, urg‘ochi gullari esa barg qo‘ltig‘idagi so‘ta to‘pgulida bo‘ladi. Bodring o‘simligida erkak va urg‘ochi gullari bitta palakda joylashadi. Yong‘oq daraxtining yosh novdalari uchida urg‘ochi gullar, ikki yillik novdalaridagi sirg‘asimon to‘pgulda esa erkak gullari joylashgan. Demak, bu o‘simliklar bir uyli hisoblanadi. Agarda erkak gullari bir o‘simlikda, urg‘ochi gullari boshqa tupda bo‘lsa, ikki uyli o‘simlik deb ataladi. Masalan, archa, ismaloq, tol, terak, gazanda va nasha o‘simliklari ikki uyli o‘simlik hisoblanadi.
Ayrim o‘simliklarda bir jinsli va ikki jinsli gullar bir tup o‘simlikda bo‘lsa ular kop uyli o‘simliklar deyiladi. Masalan, zarang, shumtol, marjumak va boshqa o‘simliklarda.
Gulning formulasi va diagrammasi. Gulning tuzilishi formulasini yozib va diagrammasini chizib ko‘rsatish mumkin. Gulning formulasi va diagrammasi uning tuzilishi haqida aniq tasavvur hosil qiladi (8-rasm).



9-rasm. Gul diagrammasining tuzilishi:
1-to‘pgul o‘qi; 2-gulyonbarg; 3-kosachabarg; 4-tojbarg; 5-chagchi;
6-urug‘chi; 7-qoplama barg.
Gul formulasi. Gulning ayrim a’zolari lotin harfida nomlangandagi bosh harfi bilan ifodalanadi. Bulardan tashqari, gulning to‘g‘ri va qiyshiqligi, jinsi va boshqalar ham hisobga olinadi. Gulning qismlari quyidagi harflar va shartli belgilar bilan ifodalanadi:
Gulning diagrammasi. Gulning tuzilishi haqida yanada to‘liqroq ma’lumotni unung diagrammasi beradi. Unda gul a’zolarining joylashishi aks etgan bo‘ladi. Diagramma gulning o‘qiga nisbatan ko‘ndalang tekislikdagi sxematik tasviridir. Gulning diagrammasini chizishda, gulning qismlari shartli belgilardan foydalanadi. Diagrammani ustki tomonida gul bandi belgisi kichik shaklida ifodalanadi. Bu belgi faqat noaniq yoki ratsemoz gullar uchun qo‘yiladi. Ostki qismida o‘rama barg belgisi qo‘yiladi. O‘rama barg, gulyonbargchalar va gulkosachabarglar yoysimon o‘simtali shaklda belgilanadi.
Tojbarglar yoysimon, changchilar buyraksimon shaklda ifodalanadi. Urug‘chi esa tugunchaning ko‘ndalang kesimini ifodalovchi doira ovalsimon shakllarda ifodalanadi. Uning ichida urug‘kurtaklar ham kichkina doirachalar shaklida ko‘rsatib qo‘yiladi. Gulning a’zolari o‘zaro qo‘shilgan bo‘lsa, halqalar yoki chiziqchalar yordamida birlashtiriladi. Gul diagrammalari asosan g‘uncha uchun, ya’ni gul ochilmagan davriga tuziladi. Chunki u gullagan davrida ba’zi a’zolari to‘kilib ketishi mumkin.

Xulosa
O'simliklar ko'payishi o'simlik guruhiga yoki turiga qarab jinsiy yoki jinssiz ravishda sodir bo'lishi mumkin. O'simlik organizmlarida ko'payish nafaqat ularning ko'payishi (shaxslar sonining ko'payishi), balki ularning tarqalishi uchun ham juda muhimdir, chunki ular umuman harakatsiz yoki o'tirgan jonzotlar ekanligi esga olinishi kerak substratga joylashtirilgan. ozuqaviy va tarkibiy jihatdan qo'llab-quvvatlaydi.
O'simliklarni ikkita katta bo'linishga yoki Bryophyta va Tracheophyta deb nomlanadigan filaga ajratish mumkin. Yosunlar, shoxli qurtlar va jigar qurtlari Bryophyta bo'linmasiga, urug va urug'siz barcha qon tomir o'simliklar Tracheophyta bo'linmasiga kiradi.
Barcha tirik mavjudotlarda jinssiz ko'payish, genetik jihatdan bir-biridan farq qiluvchi ikki kishining ishtirokisiz yoki genetik yukning yarmiga ega bo'lgan ixtisoslashgan hujayralarni ishlab chiqarmasdan yangi organizmlarni shakllantirishdan iborat. Ushbu turdagi ko'payish asosan mitoz bilan sodir bo'ladi.
Reproduktsiyaning "konservativ" turi deyishadi, chunki u genlarning o'zgarishiga yordam bermaydi, chunki har bir reproduktiv tsikldagi klonal (genetik jihatdan bir xil) shaxslar "ona" shaxsidan shakllanadi. U ko'payishning "ajdodlar" turlaridan biri bo'lib, o'simliklar tomonidan yuqori darajada ekspluatatsiya qilinadi.
Ko'pgina mualliflar, turli xil jinssiz ko'payish mexanizmlari barqaror yoki doimiy muhitga juda mos keladi, deb hisoblashadi, chunki ular sharoit qulay yoki foydali bo'lgan taqdirda shaxs hayotining uzluksizligini ta'minlashga intiladi.
O'simliklarda jinssiz ko'paytirishning turli shakllari mavjud va ularni shu maqsadda ishlatiladigan tuzilmalarga qarab farqlash mumkin.
Shunday qilib, parchalanish yo'li bilan jinssiz ko'payish, oddiygina, o'simlik tanasidan ajralib chiqadigan organlardan yoki "bo'laklardan" iborat bo'lib, keyinchalik ota-onaga genetik jihatdan o'xshash yangi o'simlik paydo bo'ladi.