Mavzu: Ota-ona va bola munosabatlarini psixik xususiyatlarining tahlili

Kam oilalar 
Bu juda qo'rqinchli, ammo, afsuski, kichik daromadli oilalarda ko'pincha ota-
onalar va bolalar o'rtasida muayyan muammolar paydo bo'ladi. Birinchidan, bolaga 
xohlagan joyida o'qish imkoniyatini berish har doim ham mumkin emas. 
Ikkinchidan, zamonaviy bolalar shafqatsizlar va ommaviy axborot vositalari orqali 
bizga faol ravishda tatbiq etilayotgan iste'molchilar jamiyat moda libos kiymagan 
yoki qo'shimcha to'ntarish mumkin bo'lmagan kishilarni aldashga o'rgatadi. 
Ushbu muammoni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. Bir tomondan, bolangiz bilan 
suhbatlashish, uni moliya bilan bog'liq masalalarni, obro'-e'tiborni muhokama 

---

qilish kerak. Kambag'al oiladan kelib chiqqanligiga qaramasdan, o'z sohasida eng 
yuqori darajaga etgan muvaffaqiyatli kishilarning namunalarini ko'rsatish 
maqsadga muvofiqdir. Ota-onalarning moliyaviy nochorligi katta orzularga to'siq 
bo'la olmaydi degan ishonch maktabni bitirmasdan oldin bolada qolishi kerak. 
Tashqi ko'rinishi bilan bog'liq bir nechta muhim narsalarga kelsak, bolani 
kamtarona ehtiyojlar va ehtiyojlarga yo'naltirish maqsadga muvofiqdir. Bizning 
jamiyatimiz shunday holatda tashkil etilganki, afsuski, ko'plab oilalar juda 
kamtarona yashashga majbur qilinadi, ko'pincha kredit bilan. Shunday qilib, oltin 
soatlar va bejirim jinslarsiz baxtli bo'lish qobiliyati hayot davomida bolaga foydali 
bo'lishi mumkin. Va eng asosiysi, unga bu narsalarning egasi uni baxtli qilmasligi 
haqidagi fikrni keltirib berishdir. Chunki haqiqiy do'stlar va inson hayotidagi 
muhim yutuqlar ko'pincha moddiy boyligi va boyligi qanchalik muhimligi bilan 
bog'liq emas. 
Rivojlanish inqirozlari bilan bog'liq muammolar 
Hatto ideal oilada, ba'zan bo'ronlar. Bolani quloqqa tiqib olgan narsa bo'ladi. Ba'zi 
davrlarda va bolalar psixologiyasida juda yaxshi ta'riflangan bolalar bolakay, 
shafqatsiz, yaramas, shavqatsiz bo'lib qoladilar. Odatda bu, bolaning rivojlanish 
inqirozi bilan bog'liqligi bilan bog'liq. 
Bola taraqqiyoti inqirozi bolaning eski yo'lda yashashni xohlamaslik nuqtasidir, 
ammo yangi usul bilan amalga oshirilmaydi. Keyin u norozilik va xiraliklar bilan 
norozilik bildiradi. Agar ota-onalar bolalik asridagi inqirozlarga qanday javob 
berishni bilmasalar, ular bolalar bilan bo'lgan munosabatlarda jiddiy muammolar 
va tushunmovchiliklar deyarli kafolatlanadi. 
Bola taraqqiyotining bir necha krizislari bor: birinchi yil inqirozi, uch yil inqirozi, 
besh yil inqirozi, yetti yil inqirozi (maktabga birinchi safar) va o'smirlik inqirozi. 
Ta'kidlash joizki, inson hayoti davomida yana bir necha krizislar o'rganib chiqilgan 
va balog'atga etmagan bolalar inqirozi uning shaxsiy tarixida so'nggi emas. Biroq, 
biz faqat bolalar inqirozlariga e'tibor qaratamiz. 
Katta yoshdagi rivojlanish inqirozlari ota-onalar va bolalarni qo'shimcha 
qiyinchiliklar bilan bog'liq muammolarni qo'shimcha qiladi. Agar ota-onalardan 
biri bola bilan bir vaqtning o'zida rivojlanish inqirozini boshdan kechirayotgan 
bo'lsa, oiladagi vaziyat juda qizib ketishi mumkin. Shunga qaramay, bolalar 
inqirozining tabiati va xarakteristikalari haqidagi bilimlar ota-onalar bolalar bilan 
bo'lgan munosabatlaridagi odatiy muammolarning eng keskin burchaklaridan 
qochish uchun etarli. 

---

Bolalar taraqqiyoti inqirozi davrida ota-onalar va bolalar o'rtasidagi 
munosabatlarda muammolardan qochish mumkinmi? Albatta mumkin. Har bir bola 
inqirozining kursi va ruhiy mohiyatining tafsilotlarini o'rganib chiqing va siz uning 
barcha talablariga mos ravishda javob bera olasiz. Bolalar inqiroziga to'g'ri 
munosabatda bo'lish ularga deyarli asimptomatik va muammosiz davom etishga 
imkon beradi, shuning uchun bolalarni rivojlanish psixologiyasini bilish 
zamonaviy ota-onalar uchun juda muhimdir.
Oila va nikohning paydo bo’lishiga sababchi omillardan biri, ayniqsa, bizning 
sharoitimizda, farzand tug’ilishidir. Farzandsiz er-xotin aloqalarini, umuman 
oilaviy munosabatlarini tasavvur qilish mushkul. Ilmiy manbalar tarixan insoniyat 
ota-ona va farzandlar munosabatlari o’ziga xos bosqichlar va rivojlanish 
qonuniyatlarini boshidan kechirganligidan guvohlik beradi. Bashar tarixi shundan 
dalolat beradiki, zamonlar osha ota-onaning bolaga nisbatan xususiy mulkday 
qarab, uning ustidan hukmronlik qilishi borgan sari farzand ehtiyojlari bilan 
hisoblashish, uning barcha istaklarini bajo keltirib, unga cheksiz g’amxo’rlik 
ko’rsatishgacha bo’lgan munosabatlarga aylangan. Ota-ona – bola munosabatlarini 
agar tarixiy davrlarga bo’ladigan bo’lsak, ota-onaning bolaga yondoshuv usullari 
bo’yicha qator bosqichlarni boshdan kechirganligini ko’rish mumkin.Olimlarning 
tavsiflashicha, antik davrlarda erkak va ayol aloqalari oqibatida farzand tug’ilsa, 
unga deyarli befarq qarash, ya’ni, infantitsid munosabat kuzatilgan, bunday 
munosabat mohiyatan shafqatsizlikka asoslangan bo’lib, bolani dunyoga 
keltirganlar uchun uning nasl-nasabi, taqdiri unchalik ahamiyatli bo’lmagan. 
YAngi asrga kelib, bu munosabatlar tubdan o’zgargan, odam zotida egoizm, o’ziga 
tegishli narsaga nisbatan egalik hissining takomillashib borishi o’zidan bo’lgan 
zurriyodga nisbatan munosabatlarda ham o’z aksini topgan. Mulkchilik 
shakllarining o’zgarishi, turmush tarzi qadriyatlariga monand kattalarning bolaga 
nisbatan his-kechinmalari ham o’zgarib borgan. Masalan, XIX asrning boshlari XX 
asrlarning o’rtalariga kelib, ota-onalar farzandlarining jamiyatda tutajak o’rinlari, 
ularning ijtimoiylashuviga alohida e’tibor bera boshlaganlar. Keyingi davrlar esa 
kattalarning kichiklar taqdiriga befarq emasligi, ularni qo’llab-quvvatlash, 
rivojlanishiga ko’maklashishning ahamiyatini anglash davri bo’lgan. Bu an’ana 
deyarli bizning davrimizda ham davom etib kelmoqdaki, endilikda tug’ilgan 
bolaga e’tibor oilaning barcha qadriyatlaridan ustun ham keladi. Lekin bunday 
g’amxo’rlik psixologiyasi ham madaniy-tarixiy o’ziga xoslikka ega. Masalan, 
ayrim xalqlar (aksariyat Evropa xalqlari) bolaga u kichikligida juda katta mehr va 
g’amxo’rlik ko’rsatadi, taxminan o’smirlik davridan boshlab, uning erkinligi tan 
olinadi va ota-ona tomonidan beriladigan tarbiya uslublari o’zgartirilib, unga 
kattalarcha munosabatlar barqarorlashadi. Boshqa bir madaniy-etnik hududlarda, 

---

aksincha, farzand balog’atga etgani sari ota-onaning unga e’tibori kuchayadi. 
Masalan, Osiyo xalqlari, xususan, o’zbeklarda ham oila kattaligi va serfarzandligi 
bois, bolalarning kichik yoshdagi rivojlanish xususiyatlariga tabiiy holatday qarab, 
juda katta qayg’urish bilan uning ma’naviy, ruhiy rivojlanishiga e’tibor 
qaratilmaydi. Lekin qiz bola balog’atga etib, ko’rkamlashib borgani sari, o’g’il 
bolaning qo’lidan ish kelib, qatorga qo’shilgani sari, ota-onada ulardan 
g’ururlanish, taqdiriga kuyunish, g’amxo’rlik ko’rsatish ham ortib boradi. Bunday 
g’amxo’rlik shu qadarki, uylangan o’g’ilning qadam bosishlarini ham hamon ota-
ona nazorat qilaveradi, bu ba’zan, qaynona-kelin munosabatlarida, yoki ota-o’g’il 
munosabatlarida tarangliklarni, nizolarni keltirib chiqaradi. Yuqorida qayd etilgan 
davrlarda tabiiy, ota-ona farzandlarini tug’ish, tarbiya qilish va jamiyatga 
tayyorlashda o’ziga xos metodlarni qo’llagan. Boshida o’zidan ajratishni, hayotga 
tayyorlashni ham bilmagan ota-ona bora-bora bolani jamiyatda ijtimoiylashuviga 
ahamiyat beradigan, shu jarayonga yordam beradigan bo’lib borgan, ota-onadagi 
egoizm bolalardagiga aylanib borganki, hozirgi davrda ko’pgina ota-onalar 
farzandlarining faqat o’zini o’ylashi, ota-onani tushunmasligidan noliydigan ham 
bo’lib qolgan. Lekin aslida tarixiy rivojlanish tendentsiyalariga e’tibor berilsa, 
bunga faqat ota-onalarning o’zlari aybdordirlar. Oila tarkibida er-xotinlar 
o'rtasidagi munosabatlar (nikoh munosabatlari), ota-onalar va bolalar o'rtasidagi 
munosabatlar (bola-ota munosabatlari), aka-uka va opa-singillar o'rtasidagi 
munosabatlar, shuningdek, qarindoshlar o'rtasidagi munosabatlarni ajratib 
ko'rsatish mumkin. Nikoh munosabatlari - bu turmush o'rtoqlar tomonidan turli xil 
his-tuyg'ular, munosabatlar, idrok etish xususiyatlari, bir-birini tushunish tizimi. 
Farzand-ota-ona munosabatlari - bu ota-onalarning bolaga, shuningdek, bolaning 
ota-onasiga nisbatan turli xil his-tuyg'ulari tizimi, idrok etish xususiyatlari, 
shaxsning tabiati va bir-birining xatti-harakatlarini tushunish. D. Bowby va M. 
Ainsworth tomonidan tuzilgan qo'shimchalar nazariyasiga muvofiq, ota-ona 
munosabatlarining eng muhim parametrlarini aniqlash mumkin. Ular: noziklik, 
g'amxo'rlik, bolaning ehtiyojlariga sezgirlik, ishonchlilik, xavfsizlik, bashorat 
qilish, izchillik. Ushbu nazariyada bog'lanish deb ataladigan ota-ona munosabatlari 
ikkita qarama-qarshi tendentsiyani o'z ichiga oladi. Ulardan biri bilimga intilish, 
tavakkalchilik, hayajonli vaziyatlar, ikkinchisi esa himoya va xavfsizlikka 
intilishdir. Bir tendentsiya bolani ota-onadan ajralishga va tashqi dunyoga 
intilishga undasa, ikkinchisi uni qaytarib beradi. Ota-onaning ushbu 
tendentsiyalarni etarli darajada rag'batlantirish qobiliyati bolaning rivojlanishi 
uchun ota-ona munosabatining foydaliligini belgilaydi. Ota-ona va bola 
munosabatlarining buzilishi giyohvandlik rivojlanishining sababi sifatida 
Psixoanalitik tendentsiya vakili amerikalik L.Vursmer giyohvandlik 

---

kasalliklarining paydo bo'lishiga yordam beradigan emotsional muloqotning to'rtta 
asosiy buzilishini aniqlaydi: ota-onalar tomonidan bolalik davridagi zo'ravonlik; 
bolaning xatti-harakatlarini obsesif nazorat qilish; 
oilada doimiy yolg'on gapirish. Natijada, "uyat bolada hukmron tuyg'uga aylanadi, 
depersonalizatsiya sodir bo'ladi, haqiqat hissi yo'qoladi; 
ta'limdagi nomuvofiqlik. Natijada, "super-men" ning barqarorligi buziladi va bu 
ijtimoiylashuvning buzilishiga olib keladi. 
Psixoanalitik tendentsiyaning yana bir vakili Bern E., "alkogolli" o'yin bor, deb 
hisoblaydi, erta bolalik davrida shakllangan stsenariy, ota-onalarning bayonotlar 
shaklida "surish" natijasida: "u biz bilan ahmoq" yoki "u biz bilan iflos" va hokazo 
Voyaga etganida, bunday oilada o'sgan bola, ota-onalarning bolaligida qo'ygan 
"o'zingni o'ldir" stsenariy ko'rsatmalariga amal qiladi, bu maqsadda spirtli 
ichimliklar va giyohvand moddalarni iste'mol qiladi. Psixolog A.Baliqoyev ham 
hayotiy stsenariy haqida gapiradi, lekin boshqa nuqtai nazardan. Uning fikricha, 
bola bilan aloqa ko'pincha tug'ilishdan oldin, ota-onalar o'g'li yoki qizi uchun hayot 
stsenariysini o'ylab topishganida ham yo'qoladi. Ota-onalar o'zlarini bolada 
ko'radilar va u uchun o'z muammolarini hal qilishga harakat qiladilar, amalga 
oshmagan orzularini amalga oshiradilar (va hatto buni sezmasdan ham). Bir qator 
mualliflar ota-onalar bilan identifikatsiya qilishning buzilishi giyohvandlikning 
asosiy sababi deb hisoblashadi. "Identifikatsiya nazariyasi hissiyotlar va taqlidning 
rolini ta'kidlab, bola o'z jinsi a'zolarining xatti-harakatlariga, birinchi navbatda, 
ota-onalarning o'rnini egallashni xohlaydi, deb ishonadi". Allportning fikricha, 
giyohvand erkakning otasi bilan identifikatsiyasi odatda zaif yoki umuman yo'q. U 
giyohvandlikni ota-onaga, bilvosita jamiyatga qarshi isyon deb biladi.