Mavzu: O’zbek xalq shevalarining leksikasi

Indentiv o’quv maqsadi:

• 1.1 O’zbek xalq shevalarininig shevalararo farq qiluvchi belgilarni aniq faktlar orqali ibotlaydi.
• 1.2 y- lashish va j- lashish; o- lashish va a- lashishi nima ekanligi xususida aniq hukm chiqaradi:
• 1.3 O’zbek shevalarining tarkibi uch lahja asosida qurilganligi: Qorluq, o’g’iz va qipchoq lahjalari ekanligi biladi.

O’zbek adabiy tilinig shakllanishida bevosita ishtirok qilgan ba’zi shevalarning unlilari o’ziga xos bir qator xususiyatlarga ega. Toshkent, Farg’ona, Samarqand, Buxoro tipidagi shahar shevalari hamda shahar shevalariga o’xshash bo’lgan qishloq shevalari adabiy tilning shakllanishida yetakchi rol o’ynaydi. O’zbek tili taraqqiyotining barcha davrlarida vujudga kelgan va eng progressiv xususiyatlarni o’zida aks ettirganlagi sababli shahar shevalari yetakchi sheva hisoblanadi.

• O’zbek adabiy tilinig shakllanishida bevosita ishtirok qilgan ba’zi shevalarning unlilari o’ziga xos bir qator xususiyatlarga ega. Toshkent, Farg’ona, Samarqand, Buxoro tipidagi shahar shevalari hamda shahar shevalariga o’xshash bo’lgan qishloq shevalari adabiy tilning shakllanishida yetakchi rol o’ynaydi. O’zbek tili taraqqiyotining barcha davrlarida vujudga kelgan va eng progressiv xususiyatlarni o’zida aks ettirganlagi sababli shahar shevalari yetakchi sheva hisoblanadi.

J – lovchi shevalar vokalizmida qipchoq lahjasining traditsion xususiyatlari qat’iy saqlangan. O’zbek xalq shevalari tovush sostavi va fonetik xususiyatlariga ko’ra ikki katta gruppaga bo’linadi. Bulardan biri j-lovchi shevalari bo’lib o’zbek shevalari adabiy tilda so’z boshida keladigan (y) o’rniga (j) fonemasini ishlatadi: yomon- jamon, yeriqroq- jarqiroq, yoldosh- joldosh kabi.

• J – lovchi shevalar vokalizmida qipchoq lahjasining traditsion xususiyatlari qat’iy saqlangan. O’zbek xalq shevalari tovush sostavi va fonetik xususiyatlariga ko’ra ikki katta gruppaga bo’linadi. Bulardan biri j-lovchi shevalari bo’lib o’zbek shevalari adabiy tilda so’z boshida keladigan (y) o’rniga (j) fonemasini ishlatadi: yomon- jamon, yeriqroq- jarqiroq, yoldosh- joldosh kabi.