Мавзу: O’zbek xаlqining shаkllаnish jаrаyonini o’rgаnish tаrixidаn

bet	1/4
Sana	05.01.2022
Hajmi	0.53 Mb.
	#233966

1 2 3 4

Bog'liq
ozbek xalqining etnik shakllanishi tarixshunosligi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI



Tarix fakulteti “O’zbekiston tarixi” kafedrasi

KURS ISh

Mavzu: O’ZBEK XALQINING ETNIK SHAKLLANISHI

TARIXSHUNOSLIGI

Bajardi:

Raximov S.

Tekshirdi: dos.   Xoliqulov R.Sh.

SAMARQAND – 2014 YIL.

Mavzu:   O’ZBEK XALQINING ETNIK SHAKLLANISHI

TARIXSHUNOSLIGI

I. KIRISH

II.        O’zbyek  xalqining  kyelib  chiqishi  haqida  ilmiy  kontsyeptsiyalar  va

qarashlar

1.1.  O’zbyek  xalqining  etnik  shakllanishi  tarixiga  doir  olib  borilgan

tadqiqotlar

1.2.  O’zbyek  millatining  shakllanish  jarayoni  va  o’zbyek  atamasining

umummillat enonimga aylanishi

III. Xulosa

IV. Foydalanilgan adabiyotlar

Mavzuning dolzarbligi Asrimizning 40-yillarigacha xorijiy va sobiq SSSRda

tarixchi olimlar o’rtasida o’zbek xalqining etnik tarixi XV—XVI asrdan, ya’ni

Movarounnahr hududiga dashtiqipchoq o’zbeklarining kirib kelishidan boshlanadi,

degan fikr hukmronlik qilib kelar edi. O’rta Osiyo xalkdarining tarixini mukammal

o’rgangan olimlarning ko’plari bu noilmiy fikrlarga qo’shilmaganlar. SHulardan

biri taniqli olim, professor A. YU. YAkubovskiy edi.

Mavzuning o’rganilish darajasi A. YU. YAkubovskiy 40-yillarning

boshlarida chop etilgan risolasida o’zbek xalqining shakllanishi masalasiga

mutlaqo yangicha, ilmiy asoslar bilan yondashadi. Uning bu masalaga qarashlarini

quyidagicha izohlash mumkin: ko’chmanchi o’zbeklar hozirgi O’zbekiston

hududiga kirib kelganda, ular bu erda (har holda uning katta qismida), hayot

kechirayotgan turkiy aholini uchratadylar. Bu turg’un turkiy aholi ikki daryo (Amu

va Sirdaryo) oralig’ida eng qadim davrlardan buyon yashab kelayotgan (asosan

eron tilli) xalqpar bilan aralashib, qorishish natijasida vujudga kelgan.

Dashtiqipchoqtsan XV asrning oxiri — XVI asr boshlarida ko’chib kelgan

ko’chmanchi qabilalar mahalliy aholi tarkibiga qo’shilgan komponentlar bo’lib

unga o’zbek nomini bergan.

A. YU. YAkubovskiyning fikr-mulohazalaridan ko’rinib turibdiki, o’zbek

xalqi (etnosi) hozirgi O’zbekiston hududida Dashtiqipchoq o’zbeklari ko’chib

kelmasdan ancha oldin tashkil topgan. Bu xulosasi orqali olim, o’sha vaqtlarda

hukm surib kelayotgan — o’zbek xalqi XV—XVI asrlarda tashkil topgan, degan

qarashlar g’ayriilmiy ekanligini aniq tarixiy ma’lumotlar bilan asoslab beradi.

A. YU. YAkubovskiyning bunday qimmatli fikrmulohazalari B. D. Grekov

bilan birgaliqtsa yozgan yirik monografiyasida ham aks etgan.

Kitobning uchinchi qismida muallif Dashtiqipchoqqa, Jo’jixon ulusining

shimoli-sharqiy qismiga (Oq O’rdadan)

XIV—XV asarlarda ko’chib kelgan

A.YU. YAkubоvskiy O’zbеk хalqining yuzaga kеlishi masalasi haqida T.: 1941

o’zbeklar, hozirgi O’zbekiston hududida turg’un yashovchi aholidan bir muncha

farq qilganligini uqgirib o’tadi.

So’zsiz dashtiqipchoq o’zbeklari urug’-qabilachilik an’analarini saqlab,

asosan, chorvachilik bilan shug’ullanib, ko’chmanchilikda kun o’tkazib kelganlar.

Ularning turmush tarzi, madaniyati O’rta Osiyoning Markaziy mintaqalarida

yashovchi mahalliy turg’un aholidan farq qilgan. Ammo, ular Movarounnahr va

Xorazm hududiga kelib o’rnashgach, mahalliy aholi bilan yaqinlashib, qorishib

borishlari natijasida umumiy iqgisodiy va madaniy birlik hosil bo’ladi hamda

buning asosida keyinchalik o’zbek millati tashkil topadi.

1942 yili Ikkinchi jahon urushi jadal borayotgan bir vaqtda (21—29 avgustda)

sobiq SSSR FA Tarix va falsafa bo’limining tashabbusi bilan Toshkent shaxrida

O’rta Osiyo xalqlarining etnogeneziga bag’ishlangan ilmiy sessiya o’tkaziladi.

Anjumanda ilmiy jamoaga yaxshi tanilgan olimlar — S. P. Tolstov, A. D.

Udaltsov, K. V. Trever, I. I. Umnyakov, A N. Bernshtam, L. A. Matsulevich, M.

M. Gerasimov, N. A. Kislyakov, V. V. Ginzburg, A. YU. YAkubovskiy va

boshqalar qatnashgan edilar. Anjumanda O’rta Osiyo xalqiarining etnik tarixi va

etnogenezi masalalariga bag’ishlangan bir necha ma’ruzalar bo’yagan.

Ma’ruzachilar Markaziy Osiyo mintaqalarida qadimdan yashab kelgan o’zbek,

tojik, qozoq, turkman, qirg’iz va qoraqalpoq xalqlarining etnik tarixi juda

qadimdan boshlanganligini va bular bir necha etnik elementlarni o’z tarkibiga

qamrab olib, murakkab etnik jarayonni o’tab, avval elat va keyin millat bo’lib

shakllanganligini aniq dalillar bilan isbotlaydilar.

Urushdan oldingi yillari va urush arafasida G’arbiy evropalik ayrim olimlar,

xususan Germaniyada fashizm mafkurachilari tomonidan irqchilik nazariyasi

ko’tarilgan edi. Bu nazariya tarafdorlarining ta’kidlashicha, ba’zi xalqlar (masalan,

nemis xalqi) qadimdan aniq bir xalqtsan (boshqa biron xalqqa aralashmasdan) ildiz

olib, irqiy jihatdan tozaligini saqlab (oliy irq bo’lib) kelgan deb da’vo qilishgan.

Ularning tushunchasida oliy irqli xalq boshqa ikkinchi darajali xalqlardan ustun

bo’lib, ular ustidan hukmronlik qilishi kerak edi. Ular bu shovinistik tushunchani

keng targ’ib qilib kelgan. Markaziy Osiyo xalqiari, ularning tasavvurida ikkinchi

darajali xalqlar qatorida bo’lgan.

Toshkent anjumanida yig’ilgan olimlarning ma’ruzalari o’sha davrda keng

rivoj topgan shovinistik va millatchilik nazariyalarining asossiz ekanligini fosh

qilib, masalaga to’g’ri ilmiy yo’nalish berishga qaratilgan edi. Ma’ruzachilarning

barchasi yaqtsillik bilan xalqlar (etnoslar) bir emas, bir necha etnik guruxlarni

o’zaro yaqinlashishlari, qorishib borishlari natijasida vujudga kelganligini ta’kidlab

o’tgan edilar.

S. P. Tolstov o’z ma’ruzasida g’arb olimlarini metafizik nazariyalaridan voz

kechishga undab, har bir xalqning etnik tarkibi uning boshlang’ich davridanoq

murakkab ekanligini tan olgan taqtsirdagina, etnogenetik muammolarni ilmiy

asosda hal qilish mumkin, degan edi.

S. P. Tolstov ma’ruzasida o’rganilayotgan xalqni ilk davrlarda qaysi hududda,

qaysi jamoada bo’lganligi va shu hududda yashovchi xalqlarni aniqlash O’rta

Osiyo xalqlarining etnogenezini o’rganishda muhim omil ekanligiga alohida

e’tibor beradi. SHu fikrga aoslanib «o’zbek xalqining etnogenetik jarayoni Qang’

davlati hududida boshlangan. Kdng’ davlatining tarkibida va u egallab turgan

mintaqalarda o’zbek xalqining ilk ajdodlari yashagan, bularning etnik tarkibi va tili

bir xidtsa bo’lmagan» deb ta’kidlab o’tadi olim o’z ma’ruzasida.

S. P. Tolstov O’rta Osiyo xalqlarini (tojik, o’zbek, qozoq, qirg’iz,

qoraqalpoq) elat bo’lib shakllanish jarayonining nihoyasiga etish vaqgini va bu

jarayon qaysi davlat ichida o’tganligini taxminiy aniqlaydi. Masalan, o’zbek

ajdodlari aloxida elat sifatida shakllanish jarayonining nihoyasiga etishini X—XII

asrda, Qoraxoniylar davlati doirasida o’tganligini ta’kidlaydi.

S. P. Tolstovning sessiyada qilgan ma’ruzasidagi barcha qimmatli fikr-

mulohazalarni inobatga olib, shu bilan birga uning ayrim so’zlariga aniqdik kiritish

lozim bo’ladi. YUqorida biz olimning o’zbek xalqining etnogenezi Qang’

davlatidan (miloddan oldingi III — milodiy V asr o’rtalarida) boshlangan degan

so’zlarini keltirgan edik. To’g’ri, Qang’ davlati o’ramida murakkab etnik jarayon

S.P. Tоlstоv Pо drеvnim dеltam Оksa i YAksarta M.: 1962 г стр. 5

yuz bergan. Ammo bu jarayon o’zbek ajdodlariga xos etnogenetik jarayon edi.

SHu jarayon tufayli Qang’ davlati ichida miloddan oldingi II — milodiy I asrlar

davomida mutlaqo yangi, turkiy tilli xalq, qang’ar elati vujudga keladi. Bu elat

eron tilli xalqlar bilan turkiy tilli qabilalarning aralashib, qorishib borishi natijasida

tashkil topgan.

Milodiy V asr o’rtalarida eftaliylarning zarbasi ostida Qang’ davlati emiriladi,

qang’ar elati tarqalib ketadi. Lekin izsiz yo’qolmaydi. Ular o’rta asrlarda tashkil

topgan yangi etnik va siyosiy uyushmalarga kirib, ularning iqgisodiy, madaniy va

siyosiy hayotida faol qatnashganlar. Ta’kidlab o’tish joizki, Markaziy Osiyoda

qariyb 750 yil davomida hukmronlik qilib kelgan Qang’ davlati o’zbeklar va

hududdagi boshqa xalklarning etnik tarixida chuqur iz qoddirdi. Bu davlat

tarkibida vujudga kelgan turkiy tilli etnik qatlam o’rta asrlarda o’zbek

ajdodlarining alohida elat bo’lib shakllanishiga zamin tayyorlaydi. Qang’ davlati

tarkibida bo’lgan qabilalar ilk o’rta asrlardagi turkiy xalqlarning (qozoq, turkman,

qoraqalpoq, qirg’iz, boshqird va boshqa) etnogenetik jarayonlarida ham

qatnashganlar albatta.

Toshkent ilmiy sessiyasida qatnashgan olimlar orasida antropolog L. V.

Oshaninning ma’ruzasi ham e’tiborga molikdir. Olim o’z ma’ruzasida ko’p yillar

davomida o’zbek, tojik, qozoq va qirg’iz xalqlarining antropologiyasini qiyosiy

o’rganish natijasida o’zbek va tojiklarda (qozoq va qirg’izlarga nisbatan) o’ziga

xos braxitsifallik evropeoid irqiy alomat (tip) mavjudligini aniqlashga muyassar

bo’lganligini qayd qiladi. Bu antropologik tipga u O’rta Osiyo ikki daryo

oralig’idagi irqiy tip deb nom beradi. A. I. YArxo mazkur tipni Pomir-Farg’ona

irqiy tip, deb atagan edi

L. V. Oshanin ma’ruzasida Movarounnahrda til jihatidan turklashish bilan

barobar (bir vaqgda) tip jihatidan mongollashish jarayoni ham rivojlanib borganligi

va mongollashish o’zbeklarda tojiklarga nisbatan bir muncha kuchliroq

ifodalanganligini qayd qilib o’tadi.

L. V. Oshaninning O’rta Osiyo xalqlarining, jumladan, o’zbek xalqining

etnogenezini antropologik materiallar asosida o’rganib, muxim ilmiy xulosalarga

kelganligi uning yirik tadqiqotlarida mukammal yoritilgan. L. V. Oshaninning va

bir qancha boshqa antropolog olimlarning o’zbek xalqining etnogenezi

masalasidagi fikr-mulohazalar haqida quyida fikr yuritiladi.

O’zbek xalqining tarixini yozishga kirishilgan kezlari (XX asrning 40-yillari)

uning etnik tarixiga, xususan, etnogeneziga oid qator masalalarda noaniqliklar va

xato tushunchalar ham davom qilib kelar edi. YAratilayotgan o’zbek xalqining

tarixi bu xatolardan xoli bo’lishi lozim edi. SHuning uchun ham ayrim etuk olimlar

(masalan, S. P. Tolstov, A. YU. YAkubovskiy) mavjud bo’lgan xatolarga tanqidiy

ko’z bilan qarab, o’zbek xalqi etnogeneziga oid muammolarni ilmiy asosda hal

qilishga da’vat etganlar.

Usha davrlardagi eng qo’pol xatolardan biri o’zbek xalqining kelib chiqishini,

uning shakllangan vaqtini noto’g’ri talqin qilish bo’lgan. Ayrim tadqiqotchilar

o’zbeklar kelgindi, bular hozirgi Uzbekiston hududiga XV—XVI asrlarda kelgan,

unga qadar ular Movarounnahrdan shimolda, to Irtish daryosi sohillarigacha

bo’lgan kenglikda chorvachilik bilan shug’ullanib kelgan ko’chmanchi xalq

bo’lgan, degan fikrda edilar. O’zbeklarni «kelgindi» deguvchilarning

kontseptsiyasiga binoan ko’chmanchi o’zbeklar Movarounnahr va Xorazm

hududlariga kelgandan keyin (XV asr oxirlari — XVI asr boshlarida) alohida etnik

birlik (elat) bo’lib shakllangan, degan xulosa kelib chiqadi.

YUqorida ko’rsatilgan etnogenetik masalalardagi xato qarashlar qisman A.

YU. YAkubovskiyning 1941 yilda chiqqan risolasida qayd etib o’tilgan edi.

Muallif 1950 yilda chop etilgan «O’zbekiston xalqlari tarixi»ning ikkinchi jildi

uchun yozgan kirish qismida bu masalaga yana qaytib, noilmiy fikr-

mulohazalardan voz kechib, tarixni ilmiy asosda taxdil qilish lozimligini eslatib

o’tadi.

A. YU. YAkubovskiyning fikricha, xalqlarning tarixi, ba’zan ularning

nomlaridan qadimiyroq, (masalan, tojiklar va ularning madaniyati «tojik» nomidan

ancha oldin) mavjud bo’lgan. Xuddi shu fikrni o’zbeklar haqida ham aytish

mumkin. Ular (o’zbeklar) O’rta Osiyoning markaziy hududlarida qadim

zamonlardan buyon yashab kelgan bo’lsalar hamki etnik (o’zbek) nomini

tojiklardan ancha keyin olganlar. Olim fikrini davom ettirib, quyidagilarni aytadi:

Urta Osiyoning o’troq aholi yashaydigan mintaqalarida o’zbek xalqining ajdodlari

ko’chmanchi o’zbeklardan bir necha asrlar burun yashab kelganlar, ammo u

davrlarda ular o’zbek deb atalmagan edilar. Bu nom (o’zbek nomi) ularga keyin

berilgan. Ikki daryo oralig’i va unga tutash mintaqalarda qadimdan yashab kelgan

turkiy xalqlarning madaniyati so’g’dxorazm tsivilizatsiyasi asosida shakllangan.

SHu katta tarixiy davr ichvda turkiyzabon turg’un aholi tarkibiga bir qancha

qabilalar va xalqlar kirib uning etnogenezini tashkil qiladilar. Demak, «xalq va

uning madaniyati ba’zan nomidan qadimiyroq bo’ladi» degan xulosani olim yana

bir marotaba ta’kidlab o’tadi.

A. YU. YAkubovskiyning O’zbekiston xalqlari tarixining birinchi jildi uchun

yozgan kirish so’zida (1950 yil chop etilgan) va «Oltin O’rda va uning emirilishi»

deb nomlangan monografiyaning u kishi tomonidan yozilgan qismlarida hamda

«O’zbek xalqining etnogenezi masalalariga oid risolasida aytilgan fikr-

mulohazalari o’zbek xalqining etnik tarixini va uning etnogenezini o’rganishda

muhim ahamiyatga ega. Ta’kidlab o’tish joizki, yuqorida tilga olingan ishlarda

A. YU. YAkubovskiy yoki O’rta Osiyo tarixi bilan shug’ullangan boshqa

bironta olim o’zbek xalqining shakllangan vaqtini aniq belgilab bermagan.

Vaholanki, bu masala etnogenetik jarayonning eng muhim muammolaridan

hisoblanadi.

1955 yil o’zbek xalqining tarixi — «O’zbekiston SSR tarixi» nomi bilan

ikkinchi marotaba chop etildi. Tarixning A. YU. YAkubovskiy tomonidan

yozilgan uchinchi qismida «o’zbek va tojik xalqlarining shakllanishi» deb atalgan

maxsus band qo’shilgan. Mazkur bandda A. YU. YAkubovskiy o’zbek xalqining

shakllanish jarayonini ikki davrga bo’ladi. Birinchi davr XI—XII asrlargacha

bo’lgan vaqtni, ikkinchi davr XI—XII asrlarni o’z ichiga oladi. Keyingi asrlarda

o’zbek elatining shakllanish jarayoni asosan nihoyasiga etgan, degan fikrni ilgari

suradi. A. YU. YAkubovskiyning o’zbek xalqining shakllanishga oid fikr-

mulohazalari Uzbekiston tarixining uchinchi nashrida ham takrorlanadi.

A. YU. YAkubovskiyning o’zbek xalqining shakllanish jarayonini ikki davrga

bo’lishi umuman to’g’ri. Lekin muallif ko’rsatgan birinchi davr chegarasi aniq

belgilanmagan. Avvalo bu davrni XI—XII asrgacha, deyishning o’zi to’g’ri emas.

CHunki bu davr ichida o’zbek xalqining shakllanish jarayoni nihoyasiga etgan edi.

Agar birinchi davr XI—XII asrgacha deb olinsa, unda birinchi davr bu sanalarni

ham o’z ichiga olib, ikkinchi davrga o’rin qolmaydi. Birinchi davr XI asrgacha deb

olinsa, haqiqatga yaqin bo’lar edi. SHunda ham o’quvchida «Uzbek xalqining

shakllanish jarayoni qachon boshlangan, qaysi sanadan boshlab o’zbek xalqining

shakllanishi tobora rivojlangan bosqichga o’tgan?» degan savollar tug’ilishi

mumkin. Bu savollarga A. YU. YAkubovskiy tomonidan Uzbekiston tarixining

ikkinchi va uchinchi nashrlari uchun yozilgan qismlarda hamda muallifning boshqa

ishlarida javob topilmaydi.

O’zbek xalqining shakllanishi haqida 1958 yili o’zbek tilida, 1974 yili rus

tilida nashr etilgan «Uzbekiston SSR» tarixida ham gap ketadi.

O’zbek tilida chop etilgan bir tomlikda XI asrgacha bo’lgan davrlarda o’zbek

va tojik xalqlari ko’p asrlardavomida bir-biri bilan yaqinlashib, qorishib borish

jarayonini o’taydilar, XI—XII asrlar davomida o’zbek tili va o’zbek tilida

so’zlashuvchi o’zbek xalqi kelib chiqadi, degan fikr aytiladi. So’zsiz mualliflar bu

erda, o’zbek xalqining shakllanish jarayonini va xalq sifatida tashkil topgan vaqtini

belgilashda A. YU. YAkubovskiyga ergashganlar va ba’zi noaniqpiklarga ham yo’l

qo’yganlar. Bularda ham XI asrgacha bo’lgan davr o’zbek xalqining ko’p asrlar

davomidagi shakllanish jarayoni deilganu, lekin bu jarayon qachon, qaysi asrdan

boshlanganligi haqida hech narsa aytilmagan.

Uzbek tilidagi bir jildlik «O’zbekiston tarixi»ning mualliflari XI—XII asrlarni

o’zbek xalqining tashkil topgan vaqti, deb ta’kidlaydilar. YUqorida XI—XII

asrlarda o’zbek xalqining shakllanish jarayonini nihoyasiga etgan davri deb aytgan

edik. Agar A. YU. YAkubovskiyning fikri to’g’ri deb topilsa, unda bir tomlikning

mualliflari elatning shakllangan vaqti bilan bu jarayonning nihoyasiga etgan

vaqtining farqiga bormaganliklari ayon bo’ladi. Ma’lumki, har bir elatning

shakllangan vaqti bilan uning shakllanish jarayonining nihoyasiga etishi uchun

Sa’dullaеv A.S. Qadimgi O’zbеkistоn tariхi manbalardan.-T.: 1996.

ma’lum davr o’tishi kerak bo’lgan. Agar XI—XII asrlar o’zbek xalqi shakllanishi

jarayonining nihoyasiga etgan davri deb qaralsa, u holda bu xalqning elat bo’lib

shakllangan vaqti qaysi davrga to’g’ri keladi, degan savol tug’ilishi tabiiy. Bu

savolga A. YU. YAkubovskiy hamda o’zbek tilidagi bir tomlik O’zbekiston tarixi

mualliflari ishlaridan ham aniq javob topish qiyin.

1974 yilda rus tilida nashr etilgan bir jildlik— «O’zbekiston tarixi»da

«o’zbek xalqining shakllangan vaqtini X asrda deb bilish kerak» deyilgan. Mazkur

kitobda o’zbek xalqi shakllanishi jarayonining boshlanishi va uning nihoyasiga

etgan vaqti haqida hech narsa deyilmagan bo’lsa hamki, bunda o’zbek elatining

shakllangan sanasi haqiqatga bir muncha yaqinlashtirilgan.

1933 yil chop etilgan «Uzbekiston tarixi»ning III jildida «O’zbeklar xalq

bo’lib asosan X asr oxiri XII asrlarda shakllangan» deyilgan. Bu sana tarixiy

haqiqatga to’g’ri kelmaydi. CHunki o’zbek ajdodlari alohida birlik (elat) bo’lib

oldinroq, ya’ni IX—X asro’rtalarida shakllangan edi (bu haqtsa keyinroq

gapiriladi). X asrning ikkinchi yarmi — XI asrda shakllangan o’zbek elatining

iqtisodiyoti, madaniyati va ma’naviyati yana ham taraqqiy etib borayotgan davri

edi. Bu taraqqiyot jarayoni XII asr o’rtalarigacha davom etib, o’zbek xalqining elat

bo’lib shakllanish jarayoni, etakchi olimlar aytganlaridek, nihoyasiga etadi.

O’zbek xalqining etnogenetik muammolariga O’rta Osiyo va Qozog’iston

xalqlariga bag’ishlangan yirik monografik asarda ham e’tibor berilgan. Kitobning

«Uzbeki» deb nomlangan qismining, «O’rta Osiyo xalqlari etnik tarixining asosiy

bosqichlari» bo’limida (mualliflar: S. P. Tolstov, T. A. Jdanko) o’zbek xalqining

shakllanish jarayoni quyidagicha tasvirlangan: o’zbek va tojiklarning eng qadimgi

ajdodlari O’rta Osiyoning mahalliy xalqi va qabilalari xorazmliklar, so’g’diylar,

massagetlar va saklar bo’lgan. Tarixning ilk bosqichlaridanoq dehqonchilik bilan

shug’ullanib kelgan eron tilli mahalliy aholining ma’lum qismi, dashtsahrolarda

Zarafshon, Farg’ona, CHoch va Movarounnahrning boshqa vohalarida, hamda

Xorazmga ko’chib kelgan turkiy qabilalar bilan aralashib borishlari natijasida til

jihatidan turkiylashgan. O’z navbatida turkiy xalqpar eron tilli xalqlarning madaniy

ta’sirida bo’lib, ulardan xo’jalik yuritish usullarini, dehqonchilik sirlarini

o’rgangan. XI—XII asrlarga kelib etnik aralashuv va turklashish jarayonining eng

jadallashgan vaqti bo’lib, ayni shu aerlarda ikki azim daryo (Amu va Sirdaryo)

oralig’ida turkiyzabon xalq (etnos)ning asosiy o’zagi shakllangan. Keyinchalik bu

elat o’zbek etnik nomini qabul qilgan.

Keltirilgan kontseptsiyadan ko’rinib turibdiki, bu erda ham o’zbek xalqining

shakllangan vaqti bilan uni alohida elat bo’lib shakllanish jarayonining yakuniy

bosqichi aniqlanmagan. S. P. Tolstov 1942 yil Toshkent shahrida Urta Osiyo

xalqlarining etnogenezi bo’yicha o’tkazilgan konferentsiyadagi ma’ruzasida XI—

XII asrlar — o’zbek xalqi shakllanishi jarayonining nihoyasiga etgan davri, deb

aytgan edi. Bu erda esa uning aytganlari o’zining ilgarigi fikriga zid bo’lib

chiqayapti.

O’zbek xalqining etnogenetik muammolari akademik B. G’. G’afurovning

ishlarida ham yoritilgan. Dastavval, bu masalalarni olim «Tojik xalqining tarixi»

kitobining birinchi va ikkinchi nashrlarida qisqacha bayon qilgan edi. Uning

keyingi, «Tadjiki» nomi bilan rus tilida chiqqan yirik monografik asarida «O’zbek

xalqining etnogenez muammolari» degan alohida band ajratilgan. Mazkur bandda

B. G’. G’afurov o’zbek xalqining etnogenetik masalalarini oldingi ishlariga

nisbatan to’laroq yoritgan. B. G’. G’afurovning ushbu mavzudagi kontseptsiyasini

taxminan quyidagicha tushunish mumkin turkiytilli qabilalar va xalqtarO’rta Osiyo

mintaqalarida qadim zamonlardan buyon yashab keladilar. Lekin ular ko’chib

yurishining kuchayishi VI asrga (turk xoqonligi davriga) to’g’ri keladi. Ko’chib

kelib o’rnashgan chorvador aholi (xususan, uning qashshoqlashgan qismi) vaqg

o’tishi bilan o’troqlashib, dehqonchilik bilan shug’ullanadilar va sug’diylar,

xorazmiylar va sakmassagetlar bilan aralashadilar. Bu jarayonning tobora kuchayib

borishi natijasida turkiy tilda so’zlashuvchi aholi son jihatidan ko’paya boradi,

pirovardida o’zbek xalqi shakllanadi. XI asrda o’zbek elatining shakllanish

jarayoni yana ham yuqori pog’onaga ko’tariladi. Muallif, Somoniylar davrida

(IX—X asrlar) turkiy xalq O’rta Osiyo vohalarida yashovchi aholining talay

qismini tashkil qilganligini ta’kidlab o’tadi. Qoraxoniylar davrida (X—XII asrlar)

turkiy qabilalarning o’troqpikka o’tishi va mahalliy tojik aholisining (ma’lum

qismi albatta) turklashishi tufayli O’rta Osiyoda turkiy xalqpar etnik jihatdan bir

muncha ko’payadi. B. G’. G’afurov o’z kontseptsiyasida fikrini davom qilib

yozadi: o’zbeklar tojik xalqi va O’rta Osiyoda yashovchi boshqa xalqlar bilan

barobar qadimgi tarix hamda ajdodlari yaratgan madaniyatning vorislaridirlar.

Akademik B. G’. G’afurov qadimgi eron tilli xalqlarning o’zbek elati

shakllanishidagi rolini yuqori baholaydi va elat shakllangan vaqtni (xronologik

doirasini) XI asr bilan belgilaydi. SHu erda»B. G’. G’afurov «O’zbekiston

tarixi»ning 1967 yilda bosilib chiqqan birinchi jildida «keyinchalik o’zbek nomini

olgan xalqning shakllanish jarayoni XI—XII asrlarda asosan nihoyasiga etadi»

deyilgan matndan ko’chirma olib, muallif «O’zbekiston tarixi»da aytilgan fikrni

ma’qullaganligini bildiradi. Bu matndagi «asosan» iborasiga ahamiyat berib,

xalqning (aynan o’zbek xalqining) shakllanishi jarayoni shundan keyin ham davom

etishini izohlab o’tadi olim.

B. G’. G’afurovning o’zbek xalqining shakllanishi haqidagi kontseptsiyasini

qisqacha quyidagicha yakunlash mumkin: XI asrgacha bo’lgan davr — bu bir

necha asrlar davomida bo’lib o’tgan etnik va madaniy jarayon davri bo’lib, bu davr

ichida Movarounnahr va Xorazm hududlarida turkiy tilda so’zlashuvchi aholi

vujudga keladi va bu aholi son jihatdan tobora ko’payib boradi. XI asrlar davomida

o’zbek xalqining alohida elat bo’lib shakllanish jarayoni nihoyasiga etadi.

SHu o’rinda ta’kidlab o’tish o’rinliki, Markaziy Osiyo xalqlarining

etnogenezi haqidagi B. G’. G’afurov kontseptsiyasida aytilgan fikr-mulohazalar

oldinroq S. P. Tolstov, A. YU. YAkubovskiy va boshqa olimlar tomonidan

ko’tarilgan fikr-mulohazalardan deyarli farq qilmaydi.

B. G’. G’afurovning yozishqdan ma’lum bo’layaptiki, o’zbek xalqining

chiqib kelishidagi asosiy fikrlar dastavval uning tomonidan kontseptsiya tarzida

aytilgan. Keyinchalik bu kontseptsiya A. YU. YAkubovskiy tomonidan

«O’zbekiston xalqlari tarixi»ning birinchi nashri uchun yozilgan kirish so’zida

nazarga olingan. Ushbu kitobning oxiridagi nashrida (1967) uning bu

kontseptsiyasi yana ham aniqroq ifodalangan. Haqiqatda esa bunday emas,

o’zbeklar va Markaziy Osiyoda yashovchi boshqa xalqlarning etnogenetik

muammolari B. G’. G’afurovdan ancha oddin ko’rilib, bu haqda ma’lum

kontseptsiya qaror topganligi haqida yuqorida aytilgan edi. Bu o’rinda faqat aytish

mumkinki, B. G’. G’afurov masalaga xolisona qaramagan.

O’zbek xalqining etnogeneziga ovd masalalar M. G. Vahobovning «O’zbek

sotsialistik millati» nomi bilan o’zbek va rus tillarida chop etilgan monografiyada

ham o’rin olgan. Kitobning bir bobi «O’zbek elati va uning tarkibi» deb atalib,

bunda asosan, o’zbek xalqining shakllanishiga oid masalalar ko’riladi. So’zsiz, M.

G. Vahobovning kitobi o’sha davr ruxida, marksizmleninizm g’oyasi asosida

yozilgan. Ammo adolat yuzasidan aytish kerakki, muallif o’zbek xalqining

shakllanish jarayonini xolisona hal qilishga urinadi.

M. G. Vahobov o’zidan oldingi, etakchi tadqiqotchilarning fikr-

mulohazalarini e’tiborga olib, ular ko’rsatgan xronologik doiradan chiqmasdan,

o’zbek xalqining etnik tarixini va etnogenezini uch asosiy bosqichga bo’ladi.

Birinchi bosqich — XI asrgacha bo’lgan davr — o’zbek elatining dastlabki o’zagi

shakllangan davr; ikkinchi bosqich — XI—XII asrlar o’zbeklarning elat bo’lib

shakllanish jarayoni nihoyasiga etgan davr; uchinchi bosqich — o’zbek elatining

taraqqiy etishi va uning etnik tarkibi kengayib borishi davri. Keyingi davr to XIX

asrgacha davom etadi. Boshqa erda «o’zbek elatining asosiy o’zagi XI—XII

asrlarda vujudga keladi», «Uning shakllanish jarayoni eramiz boshidan boshlab to

shu vaqtgacha davom qildi», deb yozadi muallif.

SHu o’rinda ta’kidlash joizki, M. G. Vahobovning o’zbek xalqining etnik

tarixini va etnogenezini bosqichlarga bo’lib o’rganish e’tiborga sazovor, albatta.

Lekin ko’rsatgan bosqichlar ba’zi noaniqliklar va ziddiyatlardan xoli emas, albatta.

Masalan, birinchi bosqichga juda katta (eramizning boshidan to XI asrgacha) davr

ajratilgan. Qariyb bir ming yillik davr — o’zbek xalqining shallanish davri, deb

ta’riflanadi. Demak, shu katga tarixiy davr ichida o’zbek xalqi shakllanib keladi.

Muallifning bu fikriga qo’shilish qiyin. Bu bir ming yillik davr o’zbek xalqi etnik

tarixining ma’lum davri bo’lishi mumkin, ammo shu katta davrni o’zbek xalqi

shakllangan davr deb aytishga aql bovar qilmaydi. Bu ming yiddan ziyod tarixiy

davr ichida hozirgi O’zbekiston hududvda bir necha davlatlar, elatlar vujudga

kelgan va tarqalib ketgan. O’zbek ajdodlari alohida elat bo’lib, ma’lum tarixiy

sanada shakllangan (bu haqtsa boshqa erda gapirilmagan). M. G. Vahobovning

XI—XII asrlarda «o’zbeklarning elat bo’lib shakllanish jarayoni nihoyasiga etgan

vaqti» degan fikrini to’la ma’qullash bilan, pastroqtsa «o’zbek elatining asosiy

o’zagi XI—XII asrlarda vujudga keldi» deb aytgan so’zlarida zidlik mavjudligini

sezmasdan iloj yo’q. Ko’rinib turibdiki, bir erda XI—XII asrlarda o’zbek elatining

shakllanish jarayoni nihoyasiga etgan, deb ta’kidlansa, ikkinchi bir erda uning

asosiy o’zagi XI—XII asrlarda vujudga kelgan, deyiladi. SHu o’rinda savol

tug’ilishi tabiiy: agar o’zbek elatining asosiy o’zagi XI—XII asrlardagina vujudga

kelgan bo’lsa, unda qanday qilib uning shakllanish jarayoni XI—XII asrlarda

nihoyasiga etgan, deb aytish mumkin.

M. G. Vahobovning kishini ajablantiradigan fikrlaridan yana biri — «o’zbek

elatining shakllanish jarayoni milod boshidan boshlanib shu vaqggacha (bizning

davrimizgacha — K. SH.) davom qildi» deb aytgani. Agar bu jarayon shu

vaqggacha davom qilib kelgan bo’lsa, unda o’zbek xalqi faqat shakllanishda

davom etibdiyu alohida elat bo’lib shakllanmaptida? Unda, nega yuqorida XI—XII

asrlarda «O’zbeklarning elat bo’lib shakllanish jarayoni nihoyasiga etgan» deb

ta’kidlangan. SHunga o’xshash bir-biriga qarama-qarshi qo’yilgan fikr-

mulohazalarni M. G. Vahobovning yuqorida tilga olingan kitobida ko’plab

uchratish mumkin.

M. G. Vahobov kitobida etnik va milliy masalalarga oid juda ko’p

muammolar ko’tarilgan. Lekin bu muammolarni muallif marksizmleninizm

nazariyasi asosida yoritmoqchi bo’lib, ba’zi zidliklarga, xatoliklarga yo’l qo’ygan,

albatta. Ammo uning kitobidagi etnik tarixga va etnogenez muammolariga oid

ayrim fikr-mulohazalarini tanqidiy tahlil qilgan holda, ulardan foydalanish mumkin

bo’ladi.

Uzbek xalqining shakllanishi B. X. Karmishevaning yirik monografiyalaridan

birida yo’l-yo’lakay yoritilib o’tilgan. Muallifning fikricha, o’zbek elatining asosiy

o’zagi IX—X asrlarda shakllangan. Lekin olima fikrini aniq dalillar bilan isbotlab

berolmagan.

O’zbek xalqining etnogenezi va shakllanish jarayoni masalalari bilan bir

necha yillar davomida M. Ermatov ham shug’ullanib kelgan. Uning bu masalalarga

qarashlari 60-yillarning oxirlarida chop etilgan kitobida to’laroq aks etgan.

Kitobning nomi «etnogenez» so’zi bilan boshlangan, lekin kitobda asosan o’zbek

xalqining etnik tarixi haqida gap ketadi.

Muallif o’zbek xalqining shakllanish davrini to’rt davrga bo’ladi. Birinchi

davr miloddan oldingi VIII—II asrlarni, ikkinchi davr — miloddan oldingi II —

milodiy IV asrlarni, uchinchi davr — milodiy IV—VI asrlarni va nihoyat to’rtinchi

davr — milodiy VI—VIII asrlarni o’z ichiga olgan. Kitobning mazmunidan,

o’quvchida shu katta tarixiy davr ichida (miloddan oldingi VI asrdan to milodiy

VIII asrgacha), o’zbek ajdodlari faqat shakllanib kelgan, degan tushuncha paydo

bo’ladi. O’zbek elati qachon, qaysi asrda alohida etnik birlik (elat) bo’lib

shakllangan va uning shakllanish jarayoni qaysi asrlarda nihoyasiga etgani haqida

muallifning aniq fikrini tushunish qiyin. M. Ermatov o’z ishida o’zbek xalqining

shakllanish tarixini yoritishda qadimgi va o’rta asrlarga oid tarixiy geografik va

lingvistik manbalardan juda ko’p foydalangan. Buni tan olish kerak. Ammo

manbalar va foydalangan adabiyotlardan to’g’ri xulosa chiqarib, o’zbek xalqining

etnik tarixiga va etnogeneziga oid muammolarni ilmiy asosda yoritishga ojizlik

qilgan.

Uzbek xalqining etnik tarixiga oid masalalar akademik B. A. Ahmedovning

bir qator ilmiy asarlarida batafsil yoritilgan. Muallif asarlarida o’zbek ajdodlari

qadim zamonlardan O’zbekiston hududida yashaganliklarini, XVI asrning

boshlarida bu hududga kelib o’z hukmronliklarini o’rnatgan ko’chmanchi

o’zbeklar o’zbek xalqining tarkibiy qismidan biri bo’lganligini ta’kidlaydi.

SHarqshunos olim o’zbek xalqining shakllangan vaqti xaqida gapirib

«...Qoraxoniylar davrida (X—XI) asrlar o’zbek xalqi to’la shakllanib, ijtimoiy-

iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanadi» deb yozgan edi. Olimning aytganlari

haqiqatga yaqin keladi. Agar o’zbek xalqining alohida etnik birlik (elat) bo’lib

shakllangan vaqtining nihoyasiga etganligini XI—XII asrlar o’rtasi bilan

belgilansa masalaga yana ham aniqroq yondashilgan bo’lar edi.

O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi masalalari akademik A. A.

Asqarovning bir necha maqolalarida ham e’lon qilingan. Uning yirik

maqolalaridan birida tarixiy, arxeologik, etnografik va antropologik manbalarga

hamda adabiyotlarga asoslanib, o’zbek xalqi etnogenezining birinchi bosqichi

eramiz boshlaridan boshlangan. Milodiy VI asrning ikkinchi yarmidan o’zbek

etnogenezining ikkinchi davri boshlangan deb, XIV—XV asrlarni esa bu

jarayonning yangi, taraqqiy etgan davri deb ta’kidlaydi muallif.

Agar aniq bir xalqning etnogenezi (chiqib kelishini) ma’lum tarixiy davrda,

ma’lum etnik, iqtisodiy va madaniy sharoitda tashkil topishning nazariy jihatdan

to’g’riligini tan oladigan bo’lsak, unda o’zbek xalqi etnogenezini qadim davrdan

yoki milod boshidan boshlash uncha to’g’ri bo’lmaydi. SHu xildagi bo’linishlarga

o’zbek xalqi etnik tarixining bosqichlari, deb qaralsa qisman to’g’ri bo’lar edi.

SHunda ham o’zbek xalqi etnik tarixining boshlanish davrini milod boshidan

emas, ancha oldinroqtsan (miloddan oddingi bir minginchi yillarning oxirlaridan)

boshlash maqsadga muvofiq deyilsa, xato bo’lmasdi albatta.

So’zsiz, xalqning chiqib kelish ildizi juda uzoq. Xalqning chiqib kelish

ildizlari bilan uning etnogenezini (alohida elat bo’lib shakllanishi) katta tarixiy

davr ajratib turadi. Bu davr ichida ma’lum hududda bir emas bir nechta etnoslar

tashkil topgan. Ilk elatlar doimiy emas edi, ular emirilib, ularning o’rnida boshqa

elatlar vujudga keladi. Markaziy Osiyoda birin-ketin tashkil topgan elatlar oz

bo’lmagan (bular haqida boshqa erda gapiriladi). O’zbek elati ham shu hududda

(IX—X asrlarda) shakllanadi.

YUqorida keltirilgan barcha fikr-mulohazalardan ko’rinib turibdiki, o’zbek

xalqining etnogenez masalalari haqida olimlar qat’iy bir fikrga kelmaganlar.

O’zbek xalqining shakllangan vaqti har xil sanalar bilan ba’zan hech qanday ilmiy

asossiz belgilangan: etnogenez tushunchasi xalqning etnik tarixi bilan

chalkashtirilib yuborilgan; etnogenez deb etnik tarixni davrlarga bo’lib

ko’rsatganlar, lekin bu bo’linishlar uncha muvaffaqiyatli chiqmagan. Ammo,

A.Asqarоv. O’zbеk хalqining etnоgеnеzi va etnik shakllanishi T.: 2007

barcha chalkashliklar va noaniqliklarga qaramasdan, ayrim tadqiqotchilar

haqiqatga yaqinlashib, o’zbek ajdodlarini aloxida elat bo’lib shakllanishini IX—X

asrlar bilan, uni shakllanish jarayonining nihoyasiga etish vaqgini XI—XII asrlar

bilan belgilaydilar.

O’zbek xalqining aloxida etnik birlik bo’lib shakllangan sanasi birmuncha

oydinlashgandigiga qaramasdan ayrim mualliflar ishlarida o’zbek elatining tashkil

topgan vaqti keyingi asrlarga surib ko’rsatilgan. Jumladan, rossiyalik olim V. A.

Nikonov o’zbek elatining shakllanish jarayoni XI—XVI asrlargacha davom etgan,

deb yozadi. Bu qo’pol xato, albatta. X. Salimovning kitobida ham o’zbek elati XVI

asrda shakllangan degan noto’g’ri tushuncha mavjud. Uning yozishicha, 1500 y.

Temuriylar egallab turgan erlarni bosib olgan turk-mo’g’ul qabilalarigina o’zbek

hisoblangan. Movarounnahrda va Xorazmda qadim davrlardan buyon yashab

keluvchi tub erli aholi o’zbeklar qatoriga kiritilmagan. X. Salimovning shu va

shunga o’xshash qator boshqa xatolari o’z vaqtida odilona tanqidga uchragan edi.

G’. Abdurahmonov va SH. SHukurovlar birgalikda chop etgan kitobda o’zbek

xalqining shakllanish.davri XI— XV asrlar deyilgan. SHu asarning boshqa erida

o’zbek xalqi XIV—XV asrlarda shakllanganligi qayd qilingan .

G’. Abdurahmonov keyingi ishlaridan birida o’zbekxalqining shakllangan

vaqti haqidagi fikri ancha o’zgargan. Olim mazkur asarda tarixiy adabiyotlarda

qayd qilingan «o’zbek xalqining shakllanishi nihoyasi XI— XII asrlarga to’g’ri

keladi» degan fikrga to’la qo’shiladi. SHu bilan birga G’. Abduraxmonovning bu

masaladagi fikri qarama-qarshiliklardan xoli emas. Masalan, asarning bir

sahifasida o’zbek xalqi va tilining shakllanishi X—XII asrda deyilsa, boshqa bir

betida X asrning ikkinchi yarmida shakllana boshlangan, deyilgan.

G’. Abduraxmonov keyingi ishida yana boshqa xatoliklarga ham yo’l

qo’ygan. Masalan, qipchoqlarni bir erda qirg’iz, ikkinchi erda pecheneg, deb

atagan. SHarqiy qarluqpar uygurlar bilan tenglashtirilgan. Ma’lumki, bu

etnonimlar ilk o’rta asrlarda aloxida qabila birlashmalarining nomlari edi.

Bularning birini ikkinchisi bilan chalkashtirib bo’lmaydi, etnoslar yashagan

hududlar ham aniq ko’rsatilmagan.

Moskva yaqinidagi Zvenigorodda 1988 yili bo’lib o’tgan katta anjumanda B.

A. Litvinskiy qilgan ma’ruzasida o’zbek xalqi aloxida etnik birlik (elat) bo’lib XVI

asrda shakllangan dedi. Ma’lumki, B. A. Litvinskiy, B. G’. G’afurovning

«Tadjiki» deb nomlangan kitobining mas’ul muharriri bo’lgan. B. G’.

G’afurovning mazkur kitobida o’zbek xalqining shakllanishi XI—XII asrlarda

nihoyasiga etgan, deb ko’rsatilgan. B. A. Litvinskiy mas’ul muharrir sifatida

«Tadjiki» kitobini bir necha marotaba o’qigan va taxrir qilib, B. G’. G’afurov

ko’rsatgan sanani (XI— XII asr) o’sha vaqgda tan olgan, albatta. Endi esa bu

sanani «unutib» o’zbek xalqining elat bo’lib shakllangan vaqtini XV—XVI

asrlarda etnik guruhlarning Dashtiqipchoqtsan Movarounnaxrga kirib kelishi bilan

bog’laydi. B. A. Litvinskiyning ushbu noilmiy fikri Tojikiston FA akademigi

Raxim Masovga ham ma’qul bo’lgan.

Etnograf S. P. Polyakov esa bu masalada yana ham jiddiy xatoga yo’l

qo’ygan. Uning yozishicha, o’zbek xalqi turkman, qozoq, qirg’iz va boshqa xalqlar

bilan bir vaqtda, ya’ni XVIII—XIX asrlarda xalq (elat) bo’lib shakllangan.

So’zsiz,B. A. Litvinskiy, S. P. Polyakovlarga o’xshash olimlar O’rta Osiyo

xalqlarining, jumladan, o’zbek xalqining etnogeneziga va etnik taraqqiyotiga

beg’araz qaramaganlar. Ularning nazarida, bu xalqpar sobiq SSSR tarkibidagi

«qoloq» xalqlar bo’lib, faqat keyingi asrlarda ruslar ta’sirqdagina alohida etnik

birlik (elat) bo’lib shakllanganlar.

YUqorida keltirilgan fikr-mulohazalardan ko’rinib turibdiki, o’zbek xalqining

aloxida etnik birlik (elat) bo’lib shakllangan vaqti (sanasi) haligacha aniq

belgilanmagan. Mualliflar ko’rsatgan sanalar chuqur ilmiy asoslanmagan, ko’p

hollarda sanalar taxminiy tarzda ko’rsatilgan.

Qadim va o’rta asrlarga oid manbalarda o’zbek ajdodlarining elat bo’lib

shakllanish jarayoni haqida aniq ma’lumotlar juda oz. Ammo, uning shakllanishida

faol qatnashgan ayrim etnoslar haqida manbalar berilgan ma’lumotlar kamchil,

ba’zan juda chalkash — ulardan juda ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak bo’ladi.

Manbalarda qadim va o’rta asrlarda yashagan xalqlarning siyosiy, iqtisodiy,

ijtimoiy va madaniy hayoti haqidagi ma’lumotlar ham mavjud. Bu ma’lumotlar,

garchi qisqa bo’lsada, o’sha davr aholisining hayoti, etnik tarkibi, etnik aloqalari

haqida ma’lum tasavvurga ega bo’lishga imkon beradi.O’zbek xalqi ildiz olgan,

uning ilk tarixiy ajdodlari saklar, massagetlar, toxarlar, baxtardar, xioniylar,

usunlar, qang’arlar, so’g’diylar, xorazmiylar va boshqa xalqlar haqida oddinroq

chop etilgan ishlarimizdan birida batafsil gapirilgan, ularni bu erda takrorlab

o’tirishning hojati bo’lmasa kerak.

Mazkur ishda o’zbek xalqining elat bo’lib shakllanish jarayonida ishtirok

etgan xalqlar, etnik guruhlar haqida eslatilgan manbalarga qisqa izoh berib

o’tishning o’zi kifoya qiladi.

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashagan xalqlar haqidagi ilk (dastlabki)

ma’lumotlar Xitoy voqeanavislarining asarlarida, chunonchi «SHimoliy (Xitoy)

xonadonlarining tarixi» Beyshida (550—577);' «Suy sulolasining tarixi» —

Suyshuda (581—618); «Txan sulolasining tarixi» — Txanshuda (618—907) ;

uchraydi. Mazkur manbalarda Toshkent (SHi, CHjeshe), Samarqand (Kan),

Buxoro (An, Ansi), Davan (Boxo, Boxan, Boxani), Xorazm, SHn yoki SHi, Kesh

— (SHaxrisabz), Nasaf — (Qarshi), Surxondaryo (Toxaristonning bir qismi)

viloyatlarining geografik joylanishi tabiati, mahalliy aholi va ularning iqtisodiy va

siyosiy hayoti hamda madaniyatining ayrim qirralari haqida gapiriladi. Tilga

olingan manbalarda Movarounnahrda va unga tutash mintaqalarda joylashgan bir

qancha turkiy qabilalar, ularning yashash joylari, ba’zi urf-odatlari va ularning u

yoki bu hududning siyosiy hayotida ishtiroklari haqida ham ma’lumotlar olish

mumkin. Xitoy manbalarida eftaliylar (idal, yeda), qarluqlar (gelolu) va uning

tarkibidagi qabila-urug’lar (meulo, dami, jisi, tashili, pofu, gesa), nushibi, dulu

(duglat), turkesh, usun va boshqa turkiy qabilalar va qabila ittifoqdari tilga

olinadi*SHu o’rinda ta’kidlash lozimki, bu qabilalar haqidagi ma’lumotlar

tarjimon tomonidan qisqartirilib berilgan, ular xatodan ham holi emas. SHuning

uchun ham N. YA. Bichurinning tarjimalarini boshqa tarjimalar va izohli

adabiyotlar bilan solishtirib foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Bu borada N. V. Kyuner va YU. A. Zuevning ishlari e’tiborga loyiqtsir. Bu

ishlarda Xitoy manbalarida keltirilgan ayrim viloyatlar, xalqyaar haqidagi

axborotlar tarjima qilinishi bilan bir vaqtda ularga ilmiy izoh ham beriladi.VII asr

oxiri — VIII asr o’rtalarida turk xoqonligining siyosiy, iqtisodiy va madaniy

hayotining ayrim tomonlari haqida ma’lumot beruvchi muxim va ishonchli

manbalardan biri Sibir erlaridagi qadimgi turkiy tildagi qabrtosh bitiklari

xisoblanadi. Bular: Qul-Tegin, Tunyuquq, Iltaras (Gudulu, Qutluq)va uning xotini

Elbilga xotun, Mogilan, Quli-CHur(Magillanning ukasi) va uyg’ur xoni Moyn-

CHur sharafiga qo’yilgan qabrtosh bitiklaridir Qabrtosh bitiklarida turk

xoqonlarining davlat mustaqilligini saqlab qolish, uning kuch-qudratini oshirish

borasida olib borgan ichki va tashqi kurashlari, o’zbek ajdodlarining elat bo’lib

shakllanish arafasida Markaziy Osiyoda yuz bergan siyosiy voqealar, ba’zi urf-

odatlar va boshqa masalalar tasvirlangan. SHuningdek, mazkur bitiklarda quyidagi

etnonimlar ham tilga olinadi: o’g’uz, uch-o’g’uz, sakkiz-o’g’uz, to’qqiz-o’g’uz,

o’n-o’g’uz, kengeres (kangar) qarluq, qipchoq, qirg’iz, az, teles, kidan, dulu,

turkesh, turk va boshqalar. Bu xalqlar, qabilalar va qabila ittifoqlarining ko’pchiligi

yoki ularning ayrim guruhlari o’zbek ajdodlarining elat bo’lib shakllanishida

bevosita ishtirok etganlar. Qadimgi tosh bitiklar turkiy xalqlarning til tarixini

o’rganish borasida ham muhim manba xisoblanadi,

Tosh bitiklarida keltirilgan ma’lumotlarni Xitoy manbalari va o’rta asrlarga oid

boshqa manbalar bilan taqqoslab o’rganilsa, Markaziy Osiyo xalklari,jumladan,

o’zbek xalqi etnik tarixi va etnogeneziga bir^muncha aniqpiklar kirgizish mumkin.

O’zbek xalqining etnik tarixini va uning etnogenezini o’rganishda IX—XIII

asrlarda arab va fors tillarida yozilgan tarixiy va geografik asarlarning ahamiyati

juda katta)Bunday adabiyotlar talaygina. Ular asosida qator doktorlik va

nomzodlik dissertatsiyalari ham himoya qilingan'. Biz arab-fors tilli manbalarning

ko’pidan, asosan rus tilidagi tarjimalaridan foydalandik. SHularning ayrimlarini

qisqacha eslatib o’tmoqchimiz.

Foydalanilgan manbalardan biri Abu-Jafar Muhammad ibn at Tabariyning

«Tarix arrasul va al-Muluk» asari. Asarda Dixiston, Toxariston, So’g’d, Farg’ona,

SHosh, Xorazm, Ettisuv hududlarida yashagan turkiy va eron tilli aholi haqida

qisqa ma’lumotlar beriladi. Manbada eftaliylar, qarluqlar, turkeshlar haqida hamda

turkesh xoqonlari — Qursul, Abu-Muzaxim va ayrim turk sarkardalari tilga

olinadi. Unda turklarning so’g’diylar, farg’onaliklar va toxaristonliklar bilan

birgalikda arab istilochilariga qarshi qurashlari, turkiy xalqlarning ayrim urf-

odatlari, e’tiqodlari haqida ham qisqa axborot beriladi. Bog’dod xalifasi tomonidan

Volga bulg’orlari podshosi oldiga 921—922 yillarda elchi qilib yuborilgan Ahmad

ibn Fadlanning safar xotiralarida, Xorazm va xorazm xalqi, Dashtiqipchoqda va

Orol dengiziga tutappo’llarda yashovchi o’g’uz (g’uz) bijanak (pecheneg)

qabilalari, ularning ijtimoiy hayoti, xo’jaligi haqida ko’rgan bilganlarini yozib

qoldirgan. Uning ma’lumotlaridan o’sha davr hayotini, turg’un va ko’chmanchi

aholining o’zaro munosabatlarini tushunish qiyin emas.

Markaziy Osiyo xalqlarining iqgisodiy, madaniy va xo’jalik faoliyatini o’rganishda

X asrda yashab o’tgan geograf sayyoxlar al-Istaxriy Ibn Hovqal va al-Muqaddasiy

asarlarining ahamiyati bebahodir. Bu mualliflar bergan axborotlarning afzalligi

shundaki, ular Markaziy Osiyo mintaqalarining bir qancha shahar va qishloqlarida

bo’lib, bevosita qo’rgan bilganlarini yozgan. YUqorida tilga olingan mualliflarning

asarlarida So’g’d, Kesh (SHahrisabz), Nasaf (Qarshi), Toxariston, SHosh,

Farg’ona, Xorazm, Isfidjob va Markaziy Osiyoning bir qancha boshqa viloyatlari,

shahar va qishloqlari, aholisi, tabiati, ekinzorlari, xo’jaligi, hamda tijorati haqida

batafsil ma’lumotlar berilgan. Ularning axborotlarida turg’un yashovchi turkiy

xalqlar va ko’chmanchi qabilalar (o’g’uz, xalach, pecheneg va boshq.) ham eslatib

o’tilgan.

Ba’zi o’rinlarda Ibn Hovqal va Muqaddasiy ma’lumotlari al-Istaxriy keltirgan

ma’lumotlarni takrorlanganga o’xshaydi. SHu bilan birga, ular talay yangiliklar

qo’shib, bir-birlarini to’ldiradilar ham. So’zsiz, o’sha davrda, turkiy xalqparning

yashagan hududlarini aniqpashda Abu Dulafning ma’lumotlari muxim manba

hisoblansada, uning ma’lumotlaridan foydalanishda tadqiqotchi juda ehtiyot

bo’lishi kerak. CHunki tilga olingan xalqlarning ko’pchiligi orasida Abu Dulafning

o’zi shaxsan bo’lmagan, ular haqidagi ma’lumotlarni muallif boshqalardan eshitib

yozgan bo’lishi mumkin. SHuning uchun ham uning safar xotiralarida berilgan

yo’l marshrutlari juda chalkash. Masalan, sayyoh slavyanlardan o’tib go’yoki

pecheneglar eriga (shu davrda bularning katta bir qismi Emba va O’rol daryo

oralig’ida joylashgan bo’lgan), undan o’tib chigillar va Tibet erlariga, ulardan o’tib

kimak g’uz erlariga borganligini hikoya qiladi. YA’ni kelgan tomonga (orqaga),

O’rol tog’ oldi mintaqalarda yashaydigan kimak eriga yana qaytib borib, so’ngra

Xitoyga o’tib ketganligini hikoya kdpadi. Hech qanday sayyoh Tibetdan (orqaga

qaytib), O’rol tog’ oldi mintaqalarida yashovchi kimaklar eriga, keyin qaytib

Xitoyga bormasa kerak

Abu Dulaf axborotlarining yana bir xatolik joyi shuki, u Markaziy Osiyo, Sibir va

Tibetda yashovchi turk, mo’ng’ul, tung’uz, tibet xalqparining tillarini e’tiborga

olmasdan, ularning barchasini turkiy xalqlar deydi. Sayyoh o’zining xotiralarida

qarluqlarga tobe bo’lgan SHarqiy Turkistonda turg’un yashovchi (qarluq

bo’lmagan) aholini ham qarluq deydi. Abu Dulafning axborotlaridan foydalangan

kishi shu xildagi xatolar, noaniqliklarni hisobga olishi kerak, albatta.

X asrning oxirgi choragi — XI asrning birinchi yarmida o’tgan yurtdoshimiz

xorazmlik buyuk olim Beruniyning asarlarida Xorazm, Movarounnahr va

Markaziy Osiyoning boshqa mintaqalarida yashagan xalqlar haqida juda ko’p

muxim tarixiy etnografik ma’lumotlar mavjud. Masalan, uning «Qadimgi

xalqlardan qolgan yodgorliklar», asarida Xorazm va Xorazm podshohlari,

podshohlarga xos laqablar, Xitoy chegarasigacha bo’lgan mintaqalarda yashovchi

turkiy xalqlar, o’g’uz turklari, turklarning e’tiqodlari, So’g’d va Xorazm

xalqlarining bayramlari, urf-odatlari va bir qancha boshqa qator masalalar ham

yoritilgan. Asarda keltirilgan so’g’diylar, xorazmliklar va turkiy xalqlarning oy va

kun nomlari bu xalqtarning qaysi tilda so’zlashganlaridan dalolat beradi.

Beruniyning «Hindiston» deb nomlangan asari ham tarixiy etnografik

ma’lumotlarga boy. Bu asarda, asosan, Hindistonning siyosiy-ijtimoiy hayoti,

madaniyati, urf-odatlari va e’tiqodlari haqida gap ketadi. SHu bilan birga Hind

daryosining yuqori oqimlarida 'joylashgan turkiylar; Xo’tan va G’azna turklari

hamda Kobulning turk podsholari haqida ham gapiriladi. Beruniyning bu

ma’lumotlari turkiy xalqlarning Osiyo mintaqalarida keng tarqalganligidan dalolat

beradi. Mazkur asarda olim SHosh (Toshkent) shahrining nomi haqida ham fikr

yuritgan.

Beruniyning Geodeziya asarida g’uz (o’g’uz) pecheneg (bijanak), alan va

asqabilalariningjoylashgan hududlari hamda pechenglarning (turkiy xalq) ta’sirida

eron tilli as va alanlarning talay qismi turklashganligi haqida qisqa ma’lumotlar

mavjud. Mazkur asarda Beruniy etti iqlimni 7 doira shakli bilan ifodalab, doiraning

shimoliy qismiga (ya’ni oltinchi iqlimga) xazarlarni, guzturlarini, qirg’izlarni,

kimaklarni, rus va slavyanlarni joylashtirgan, doiraning sharqiy qismiga (ya’ni

ettinchi iqlimga) Sin, Xutan va turkiy xalqlarni joylashtirgan. Beruniyning etti

iqlimni ifodalagan doiralaridan ilk o’rta asrlarda Evroosiyo xalqlarining joylanishi

haqida ham aniq tasavvurga ega bo’lish mumkin.

Olimning «Kitob assaydana fittibb» kitobida Markaziy Osiyoda mavjud bir qancha

shahar va viloyatlar (Buxoro, Samarqand, So’g’d, Farg’ona, Xorazm, Qoshg’ar,

Balasag’un, SHosh va boshq.) hamda etnik nomlar (turk, turkman, g’uz, qirg’iz va

boshq.) eslatilgan.

Beruniyning mashhur asari — «Qonuni Ma’sudiy»da ham Evroosiyodagi juda

ko’p shaharlar va xalqlarning nomlari tilga olingan. Bizning ishimizda eng muximi

asarning «SHaharlarning uzunlik va kengliklarini jadvallarda ko’rsatish haqida»

deb nomlangan bobidir. Ushbu bobda turli iqlimlardaga shaharlar nomlari, kengligi

va ularning qaysi viloyatlarda va mamlakatlarda joylashganligi belgilangan.

Jadvalda Markaziy Osiyo mamlakatlarida joylashgan o’nlab yirik shaharlar

ham tilga olinadi. SHular qatorida, Farg’ona vodiysida, Sirdaryo soxillarida,

Etgisuvda va SHarqiy Turkistonda yashovchi turkiy xalqlarga qarashli 30 ga yaqin

shaharlar ham qayd qilingan. Asarda Sirdaryoning quyi oqimlarida, Orol dengiziga

tutash cho’llarda o’rnashgan g’o’zlar, Volga bo’ylarida Qora dengiz yaqinidagi

xazar va boshqa turkiy toifalar ham eslatilgan.

Jadvalda keltirilgan ma’lumotlar xalqlarning va qabilalarning X—XI asr

boshlarida joylashgan hududlarini aniq tasavvur qilish imkoniyatini beradi.

Beruniyning Mineralogiya asarida bir necha marotaba SHarqiy turklar, Qobul

viloyatida

yashovchi

turklar,

Hindistonning

shimolida,

Tibet

Beruniy va Hindiston. T.: 1963 y.

Kashmirgachegaradosh mintaqalarida joylashgan turklar haqida ham qisqa axborot

berilgan. Asarda turkman atamasining ma’nosi, qarluq, pecheneglar yashagan

hududlar,Qoraxoniylar xoni Bug’raxon tomonidan somoniylar sulolasini inqirozga

uchratilganligi, turkiy xal q

Download 0.53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4