Mavzu: Oʻzbekiston aholisi va mehnat resurslari Reja: Kirish Mehnat resurslari va ulardan foydalanish Oʻzbekiston aholisining oʻsishi va joylanishi

2. Oʻzbekiston aholisining oʻsishi va joylanishi
O`zbekiston Respublikasi aholi sonining o`zgarishi.
Mustamlakachilik siyosatining natijasi tufayli o`lkamizga ko`plab harbiylarning oilalari ko`chirib keltirildi, yangi qishloqlar, shaharchalar, shaharlarimiz yonida esa "yangi shaharlar" paydo bo`ldi (Yangi Buxoro, Yangi Marg`ilon). XIX asrning so`nggi 35 yili davomida O`zbekiston hududiga Rossiyadan 70-75 ming kishi, XX asrning dastlabki 18 yilida esa 229,2 ming kishi ko`chib keldi. 1926-1939yillarda 650 ming kishi ko`chib kelganligi ma`lum (bu jarayon sobiq Ittifoq parchalanishi arafasigacha davom etgan edi). Lekin shunga qaramay 1865-1900 yillarda aholining mutloq soni 3,3 mln.dan 4,0 mln.ga yetdi yoki yiliga o`rtacha 0,6 foizga ko`paydi, xolos.
XX asrning 1-choragida ham aholi o`sishida sezilarli o`zgarishlar bo`lmadi. Uning mutloq soni atigi 242 ming kishiga, o`rtacha yillik osish sur`ati 0,2 foizga ko`paydi. 1924-1940 yillarda aholining mutloq soni 2,3 mln. kishidan oshdi, aholi osishining nisbiy ko`rsatkichi yiliga 3,0 foizga teng bo`ldi.

Ikkinchi jahon urushi ham mamlakatimiz aholisi soniga, uning milliy va jinsiy tarkibiga hamda geografik joylashuviga katta ta`sir ko`rsatdi. Urush yillarida mamlakatimiz o`zining bir milliondan ortiq mehnatga layoqatli aholisini yo`qotdi. Aholining umumiy soni 1940-1945 yillarda 6551 mimgdan 5197 minggacha kamaydi (3-jadval).

Urushdan keyin aholi asosan tabiiy o`sish hisobiga ko`paydi. Mamlakat aholisi 1945-1959 yillarda salkam uch million kishi ortdi. Aholining soni esa yiliga o`rtacha 3,7 foizga ko`paydi. Umuman, 60-yillardan keyingi davrga aholi dinamikasiga ildam sur`atlar xos. Mazkur jarayon ayniqsa, 1970-1980 yillarda katta ko`rsatkichlarga ega bo`ldi.

4-jadval.
O`zbekiston Respublikasi aholisining viloyatlar bo`yicha taqsimlanishi va zichligi (2006 yil 1 yanvar)

Mintaqalar	Jami aholi		Shundan
	soni (ming kishi)	foiz his.	Shahar aholisi		Qishloq aholisi		Aholi zichligi 1 kv.km.
			ming kishi	foiz his.	ming kishi	foiz his.
Qoraqalpog`iston Respublikasi	1571,9	6,0	763,9	48,6	808,0	51,4	9,4
Andijon	2375,9	9,0	699,8	29,5	1676,1	70,5	565,7
Buxoro	1525,9	5,8	450,1	29,5	1075,8	70,5	37,9
Jizzax	1051,4	4,0	314,5	29,9	736,9	70,1	49,6
Qashqadaryo	2424,4	9,2	597,5	24,7	1822,9	75,3	84,6
Navoiy	812,7	3,1	321,4	39,5	491,3	60,5	7,3
Namangan	2103,6	8,0	782,4	37,2	1321,2	62,8	284,3
Samarqand	2907,5	11,1	741,4	25,5	2166,1	74,5	173,1
Surxondaryo	1925,1	7,3	370,4	19,2	1554,7	80,8	95,8
Sirdaryo	676,9	2,6	211,5	31,2	456,4	68,8	157,4
Toshkent	2468,0	9,4	969,8	39,3	1498,2	60,7	161,3
Farg`ona	2878,9	10,9	809,5	28,1	2069,4	71,9	429,7
Xorazm	1453,9	5,5	322,3	22,2	1131,6	77,8	238,3
Toshkent shahri	2140,6	8,1	2140,6	100	–	100	–
Respublika bo`yicha	26312,7	100,0	9495,1	36,1	16817,6	63,9	58,6

1980-1995 yillarda respublika aholisining soni 15,8 mln.dan 22,3 mln.ga yetdi, o`rtacha yillik o`sish miqdori mutloq hisobda 400-500 ming kishini, nisbiy hisobda 2,2 foizni tashkil qildi. Undan keyingi davrda aholining yillik o`rtacha o`sish sur`atlari asta-sekin pasayib kelmoqda. Agar 2000 yil aholining yillik o`rtacha o`sishi 1,8 foizni tashkil etgan bo`lsa 2006 yilga kelib 1,1 foizga tushub qoldi.

Respublika hududining tabiiy sharoiti, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlarining turli-tumanligi aholi joylashuviga ham ta`sir qiladi. Mamlakat bo`yicha aholi joylashuvining o`rtacha zichligi 1 kv. km maydonga 58,6 kishidan iborat bo`lgan holda u Navoiy viloyatida 7,3 kishidan Andijon viloyatidagi 565,7 kishigacha farq qiladi (bu boradagi ichki tafovut 75 martadan ziyod).
Aholi salmog`iga ko`ra Samarqand viloyati (2907,5 ming k.) birinchi, Farg`ona (2878,9 ming k.) ikkinchi va Toshkent viloyati (2468,0 ming k.) uchinchi o`rinda turadi. Demografik salohiyatning eng past miqdori Navoiy (812,7 ming k.) va Sirdaryo viloyatlariga (676,9 ming k.) to`g`ri keladi (4-jadval).





3.Oʻzbekiston aholisi va urbanizatsiyasi
Urbanizatsiya darajasi.
O`zbekiston Respublikasi aholisining 36,1 foizi shahar joylariga istiqomat qiladi. Mutloq raqamda u 9495,1 ming kishi (2006 y). Shahar aholisining o`sish sur`ati ayniqsa 1970-1980 yillarda yuqori bo`lgan. Bunga sabab 1972 yilda aholi manzilgohlarining shahar maqomiga o`tkazish uchun talab etiladigan eng kam aholi miqdorini 10 mingdan 7 minggacha tushirilishi va buning oqibatida shaharlar sonining nihoyatda tez ko`payishidir (agar 1970 yilda Respublikada 42 shahar mavjud bo`lgan bo`lsa, 1979 yilda ularning soni 90 taga yetgan).
1989-2006 yillar davomida shaharliklar sonining o`sishi ancha susaygan. Natijada umumiy urbanizatsiya ko`rsatkichi 40,7 foizdan 36,1 foizga tushib qoldi. Viloyatlar darajasida mazkur jarayon ayniqsa Toshkent, Farg`ona, Buxoro, Xorazmda sezilarli bo`lgan va u faqat Qoraqalpog`iston Respublikasi, Jizzax va Namangan viloyatlarida birmuncha ko`tarilgan. Hozirgi kunda shahar joylarda yashovchilarning nisbiy miqdori bo`yicha Qoraqalpog`iston hamda Toshkent va Navoiy viloyatlari oldinda turadi, uning eng past darajasi esa Surxondaryo viloyatida kuzatiladi.
Ayni paytda Respublikada 120 shahar va 113 shaharcha mavjud bo`lib, ularning barchasida 9,5 mln. atrofida aholi yashaydi. Shaharlar soni bo`yicha Qoraqalpog`iston Respublikasi (12), Qashqadaryo (12) va Toshkent (16) viloyatlari ajralib turadi. Ularning to`ri Jizzax, Xorazm va Sirdaryo viloyatlarida yaxshi rivojlanmagan.
O`rta Osiyo xususan, O`zbekiston urbanizatsiyasining o`ziga xos xususiyati shaharlar to`rida kichik shaharlar sonining ko`pligidir. Kichik shaharlar toifasiga 142 ta shahar manzilgohlari mansub bo`lib, ularning hissasiga O`zbekiston shaharlar tizimining 3/5 qismi to`g`ri keladi. Ammo bularning demografik salohiyati past bo`lganligi bois, jami shaharliklarni 14,6 foizi aholisi 20 minggacha bo`lgan shaharlarda mujassamlangan.
Yarim o`rta" shaharlar (L.L.Trube iborasi) 2006 yilda 57 ta (aholisi 1613,7 ming k.) bo`lsa, aholisi 50-100 ming bo`lgan-o`rta shaharlar soni 17 ta bo`lgan. O`rta shaharlarda mamlakat shahar aholisining 11,1 foizi istiqomat qiladi. Ushbu toifa asosan viloyatlarning 2-markazlaridan, ta`bir joiz bo`lsa, okrug markazlaridan tashkil topgan. Masalan, Shahrisabz, Kattaqo`rg`on, Denov, Chust, Shaxrixon, Zarafshon, To`rtko`l, Bekobod. Bular orasida faqat Guliston-viloyat markazidir. O`rta shaharlar orasidan eng yiriklari Shahrisabz (91,5 ming) va Bekobod (85,2 ming) shaharlaridir.
Iktisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida axolining urganishning muqim axamiyati shundan kelib chiqadigan axoli jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchidir.
Mamlakat, uning iktisodiy rayonlari xalq xujaligini xududiy tashkil qilish va rivojlanishida axolini soni, tarkibi, takror barpo qilinishi rejasi, ishlab chiqarish malakalari, kabi kursatkichlar katta axamiyatga ega.
Aholi zichligi 1km²

	2007	2008
О‘zbekiston Respulikasi	59.4	60.3
Qoraqalpog‘iston Respublikasi	9.5	9.6
Andijon	560.4	570.0
Buxoro	38.3	38.8
Jizzax	50.2	50.9
Qashqadaryo	86.2	87.8
Navoiy	7.4	7.5
Namangan	286.9	292.2
Samarqand	176.2	179.1
Surxondaryo	97.4	99.1
Sirdaryo	159.9	161.9
Toshkent	163.3	165.3
Farg‘ona	432.0	439.7
Xorazm	244.3	248.6
Toshkent sh.	6516.9	6586.1

Axoli kupgina xususiyatlariga kura mamlakatning turli mintaqalarida bir-biridan farq qiladi. axolining takror barpo uilinishi kursatgichlari yosh va jinsiy tarkibi, iktisodiy faol axolining xalq xujaligi tarmoqlari buyicha taqsimlanishi, axolining xududiy taqsimlanishi bilan xarakterlanadi. Axoli dinamikasi. Uzbekiston respublikasining axolisi 2008 yilgi 1 yanvar xisobiga kura 27,0 mln kishidan iborat. axolisining soniga kura Uzbekiston xamdustlik mamlakatlar orasida Rossiya Federasiyasi va Ukrainadan keyin 3-urinda turadi axolini son jiqatidan usishi (dinamikasi) uning takror barpo qilinish jarayoni (tukilish, ulim va tabiiy usish), xamda mexanik harakati (migrasiya) bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu jarayonning kelishiga axoli urtacha shakillangan murakkab tarixiy - ananaviy va ijtimoiy va iktisodiy xususiyatlar xam katta tasir kursatadi. Uzbekiston juda murakkab tarixiy rivojlanish yulini bosib utdi. Uning kuxna tarixiy zamining gurkirab rivojlanishi va tanazuli, jangu jadallar oqibati bulgan vayronalilar va ularning yaratuvchisi namunalari, madaniy yuksalish va siyosiy uarashlar davrinig demografik va migrasion holatiga kuchli tasir etdi. Uzbekiston axolisiga Oktabr inqilobidan avvalgi rasmiy malumotdar juda kam. Shu bilan birga, xali turmush darajasining va unga tibbiy xizmat kursatishning pastligi, axoli sonini usishi ancha sust borgan. 1865 yilda hozirgi Uzbekiston xududida, 3 mln 320 ming axoliyashagan. 1897 yilga kelib esa uning axolisining soni 3 mln 948 ming kishiga yetgan, yani 32 yil moboynida 19% kupaygan, bu davrda axolining usish darajasi atiga 0,55% ni tashkil etgan. Sovet xokimiyati davrida Uzbekiston axolisining soni ancha tez usa bordi. 1913-1940 yillarda Uzbekiston axolisi yiliga 1,5% dan usib bordi.Bu davrda axoli dinamikasidagi eng yuqori suratlar , ting qurilishlar payti - dastlabki besh yilliklar davriga tug‘ri keladi.
Axolining soni jihatdan usish bosqichlarida Vatan urushi yillari alohida ajralib turadi. urush tufayli, erkaklarning uzoq muddatga oilasidan tashqarida qolishi, joylarda qalok bulishi, amalga oshirilishi lozim bulgan kuplab nikohlarning kechiktirilishi, axolining jinsiy tarkibining buzilishi hollari faqatgina urush yillaridagina emas, balki undan keyin xam kup yillar davomida axolining demografik tarkibiga tasir kursatib turadi. Urush yillarida aholli dinamikasida chuqur uzilishlar kuzatilgan bulsada, undan keyingi yillarda, demografik statestikada rasman tan olinganidan, axolini tuldirish davri demografik faolligi tufayli Uzbekistonda axoli soni nisbatan tez usdi. 1940-1959 yillarda axolining yillik usish suratlari 1,1%ni tashkil qildi. 1959 va 1970 yillarda utkazilgan axoli ruyxatlari oraliu davrida Uzbekiston axolisining yillik usish suratlari 3,35% ni tashkil etdi, axolining umumiy soni esa 3,7mln kishi (45%)kupaydi. Shu davrda Uzbekiston axolisining usish suratlari sobiq sovet davri axolisi usish suratlariga nisbatan 2,9 martaba yuqori buldi. 1970 va 1979 yillarda utkazilgan axoli ruyxatilari oraliu davrida Uzbekiston axolisining urtachi yillik usish surati 3% ni sobiq sovet davri da 0,9% tashkil etdi. Garchi 60 yillardagi tug‘ilish pasaygan davr avlodi tiklanish (reproduktiv) yoshga kirgan bulsada, axoli sonining yuqori suratlarda usishi 80-yillarda xam davom etdi, 1979 va 1989 yillarda utkazilgan axoli ruyxati mamumotlariga kura, keyingi 10-yilda Uzbekiston axolisi 4,5 mln kishiga kupayib, uning urtacha yillik usish surati 2,6% ni tashkil etdi. Bu kursatgich, Uzbekistonda, sobiq sovet davrining boshqa respublikalarida va jaxonning deyarli barcha davlatlarida axolining kupayishi suratlarida kuzatilayotgan tabiiy sustlashish jarayoni sodir bulayotganidan dalolat beradi. Axoli dinamikasi malumotlari shuni kursatadiki, sovet hokimiyati yillarida Uzbekiston axolisi tez kupayib bordi. 1926-199O yillar orasida Uzbekiston axolisi 436,1% kupaydi. Bu kursatgich Tojikistondan keyin barcha xamdustlak davlatlari orasida eng yuqori kursatgich xisoblanadi, yani sobiq sovet davrining ushbu davrdagi axoli kupayish suratlariga nisbatan 2,2 marta ortiqdir. Axoli sonining oshib borishi va ancha yuqori suratlar bilan usib borishi natijasida Uzbekistonning sobiq sovet davridagi bu salmog‘i tobora ortib bordi. Masalan, 1926 yilda Uzbekistonning sobiq Ittifoq axolisi solmog‘idagi ulushi 3,1% ni tashkil etgan etgan bulsa, 1940 yilda 3,4%ni, 1959 yilda 3.9%ni, 1970 yilda 4,9%ni , 1979 yilda 5,8% ni va 1989 yilda 6,9% ni tashkil qildi.
Doimiy yashovchi aholi soni (2008 1 yanvar)

	Jаmi аholi soni	Jаmi аholidаn
		аyollаr	erkаklаr
О‘zbekiston Respulikаsi	27072.2	13536.9	13535.3
Qorаqаlpog‘iston Respublikаsi	1595.4	795.5	799.9
Аndijon	2451.2	1224.6	1226.6
Buxoro	1566.1	786.7	779.4
Jizzаx	1079.5	539.7	539.8
Qаshqаdаryo	2509.4	1252.5	1256.9
Nаvoiy	829.0	410.7	418.3
Nаmаngаn	2174.3	1082.5	1091.8
Sаmаrqаnd	3003.4	1502.0	1501.4
Surxondаryo	1991.1	988.6	1003.5
Sirdаryo	693.0	344.9	348.1
Toshkent	2522.4	1263.2	1259.2
Fаrg‘onа	2972.2	1484.4	1487.8
Xorаzm	1504.2	755.2	749.0
Toshkent sh.	2180.0	1106.4	1073.6

Uzbekiston axolisining bunday yuqori suratlar bilan usishi asosan axolining tabiiy kupayishi xisobiga ruy bermoqda. Keyingi yillarda respublika axolisining soni har yilli 420-440 ming kishi (bundan 10 yil oldin 360-380ming kishi edi) kupayayotgan bulsa, bu usishning asosiy qismi tabiy usish hisobiga sodir bulmoqda. Tabiiy usish kursatgichlarining kattaligiga kura Uzbekiston sobiq Respublikalar ichidafauat Tojikistondan keyingi urinda turadi. 1989 yilda ularda tabiiy usish kursatgichlari tegishli tarizda 27,O0 va 32,2 %0 ni tashkil etdi. Bu kursatgichlar sobiq Ittifoq urtacha kursatgichidan 3,6 , Rossiya Fefederasiyasidagidan 6,9, Gruziyadagidan 3,3, Latviyadagidan 11,3 , Ukrainadagidan 15,9 marta yuqoridir. Uzbekistonda tabiiy usish kursatkichlari 1989 yilda 1979 yildagiga nisbatan atiga 0,4 promilliga kamaygan holda bu kamayish jarayoni shu davr ichida sobiq itfoqda 0,6 , Rossiya Federasiyasida 1,1 Gruziyada 1,4, Ukrainada 2,0 promelleni tashkil etdi. Uzbekitonda axoli tabiiy ko‘payishi ko‘rsatkichlarining keyingi vaqtlarda xam bu qadar yuqori holda saqlanishi bir qator ijtimoiy - iktisodiy sabablar bilan bog‘lig‘dir. Ularning asosiylari ko‘ydagilar. Uzbeklar va boshqa mahalliy millat vakillari orasida ananaviy ko‘p bolalikning barqaror holdaligi; Rivojlangan mamlakatlarga xos hozirgi zamon ilmiy va industrial ishlab chig‘arish madaniyatining nisbatan pastligi; Urbanizasiya darajasining pastligi tufayli axoli asosiy qismining kishlok xo‘jaligi va u bilan bog‘liq ishlab chig‘arish soqolarida bandligi; Oilada bolalar sonini oldindan belgilash va tug‘ilishni cheklash choralari o‘llashning keng tarqalmaganligi; Mahalliy millat ayollari orasida ijtimoiy - ishlab chig‘arishda ishtirok etmaydiganlar salmog‘ining ancha ekanligi va boshqalar; Uzbekistonda tug‘ilishninig yuqori bo‘lishida nikox bo‘lganlarning ko‘pligi va oilalarning ajralishi kamligi xam malum rol o‘ynaydi. 1989 yilda har 1000 kishiga nisbatan sobiq itfoqda 9,4 ta nikox qayd etilgan bo‘lsa, Uzbekistonda u 10,0 ni tashkil etdi. 1989 yilda har 1000 kishiga nisbatan sobiq itfoqda 3,4 ta ajralish qayd qilingan bo‘lsa, Uzbekistonda esa 1,5 ajralish, yani 1,5 barobar kam ajralish qayd etilgan. Tabiyki, nikoqda turganlar va nikoq qurayotganlar soning ko‘p bo‘lishi, ajralishning kam bo‘lishi tug‘ilish ko‘rsatkichlarining sezilarli darajada yuqori bo‘lishiga olib keladi.
Hozirgi paytda Uzbekistonda bolalar o‘rtasida o‘lim anchagina bo‘lsada, lekin dastlabki davrlardagiga nisbatan jiddiy tarzda kamaydi. Ilmiy xulosalar, Uzbekistonda axoli tabiiy o‘sishining yaqin kelajakdaxam nisbatan yuqori suratlarda davom etishini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, tabiiy o‘sishning mutloq ko‘rsatkichlari asta-sekin pasayib borayotganligini ko‘rsatadi. Masalan, 1960 yilda Uzbekistonda har 2000 kishiga 33,9 tug‘ilish tug‘ri kelgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich.1979 yilda 27,4 , 1989 yilda 27,0 ni tashkil qildi.
Axolining jinsiy va yosh tarkibi.
Axolining jinsiy va yosh tarkibi muxim demografik ko‘rsatkichlardan bo‘lib, ular mehnat resurslarining, maktabgacha xamda maktab yoshidagi bolalarning, hozirgi va kelajakdagi sonini aniqlash, turli jins va yoshdagi axoli uchun zarur bo‘lgan keng istemol mollari ishlab chig‘arishni rejalashtirish imkoniyatini beradi.
Jinsiy va yosh tarkibiga talluqli malumotlar yaqin kelgusida axolining takror borpo qilinishi qay darajada bo‘lishini xam oldindan aytib berish imkonini beradi. Agar jinslar nisbati teng yoki yaqin bo‘lsa, shuningdek axoli tarkibida yosh avlod salmog‘i yuqori bo‘lsa, nikoxlanish va o‘z navbatida, tugilish imkoniyatlari xam yuqori bo‘ladi. shunday ko‘rsatkichlar, ishlab chig‘aruvchi ko‘chlarni xududiy rijalashtirishga xam tasir ko‘rsatadi.
Uzbekiston axolisining jinsiy va yosh tarkibi o‘ziga xos xususiyatlarga egadir. Inqilobdan oldingi davrlarda Uzbekiston axolisining jinsiy tarkibida erkaklar ayollarga nisbatan ko‘pchilikni tashkil qilar edi. bu xol avvolo usha davrlarda ayolning uzoq tarixiy rivojlanishi jarayonida shakllangan ijtimoy hayotda tutgan o‘rni xususiyatlari bilan bog‘lig‘ligini takidlash lozim. Oiladagi uy-ro‘zg‘or yumushlari asosiy xismining ayollar zimmasiga tushishi, odatga ko‘ra uizlarning borvaqt erga berish va ko‘p bolali, tibbiy xizmati , xamda onalikni muhofaza qilishdagi qoloqlik, ayollar o‘rtasida o‘limning yuqori bo‘lishiga va oqibat nitijada ularning kam umir ko‘rishiga olib kelgan.
Uzbekiston axolisining jinsiy tarkibidagi bunday xususiyatlar 1939 yilgi butun ittifox axoli ro‘yxati malumotlarida xam aks etgan. Usha yili respublika axolisining 51,6 % i erkaklar , 48.4 % ni xotin-qizlar tashkil qilgan. Vatan urushi sobiq ittifoqda bo‘lganidek, Uzbekistonda xam axolining jinsiy tarkibiga chuqir tasir qildi. Urushdan keyingi utkazilgan 1959 yilgi Butun ittifoq axoli ro‘yxati yakuniga ko‘ra Uzbekistonda erkaklar jami axolining 48% ni tashkil qildi. Urushdan keyingi yillarda bu nomuvofiqlik asta -sekin yo‘qola bordi. 1989 yilgi Butun ittifoq axoli ro‘yxati shuni tasdiqlaydi. Endilakda Uzbekiston axolisining 49,4% i erkaklar va 5O,6% ayollar tashkil qiladi.
Tabiiy o‘sish suratlarining yuqoriligi Uzbekiston axolisining yosh tarkibiga tasir ko‘rsatadi. Unda butun axoli orasida yosh bolalar o‘smirlar salmog‘i ancha yuqori. Tabiiy o‘sish suratlari ko‘p yillardan buyon yuqori bo‘lgan urta Osiyo va Ozorbayjon respublikalari axoli tarkibida yosh avlod asosiy ko‘rsatkichni tashkil qiladi. xamdustlik davlatlarning ko‘pchiligida axolining "qarib borishi" kuzatilmoqda, Uzbekistonda aksincha tug‘ilish ko‘rsatkichlarining yuqori darajada saqlanib turishi sababli axolining "yosharib borishi" davom etmoqda.