Mavzu: O`zbekiston yalpi ichki mahsulotining faoliyat turlari bo`yicha tahlili

Yillar	YaIM	Sanoat	Qishloq xo’jaligi	Qurilish	Transport va aloqa	Savdo va umumiy ovqatlanish	Boshqalar
Soliqlar
2000	100	16,2	34,4	6,9	8,8	12,3	21,4	12,5
2001	100	16,0	34,0	6,6	8,6	13,3	21,5	11,9
2002	100	16,6	34,5	5,6	9,4	12,6	21,3	12,6
2003	100	18,3	33,0	5,4	10,9	11,7	20,7	13,7
2004	100	20,4	30,8	5,6	11,9	11,2	20,1	14,1
2005	100	23,7	29,5	5,4	11,8	9,8	19,8	10,6
2006	100	24,2	27,9	5,6	12,3	10,0	20,0	10,1
2007	100	23,3	25,9	6,6	12,6	10,5	21,1	10,1
2008	100	26,0	21,9	6,2	13,9	9,6	22,4	9,9
2009	100	26,1	20,6	7,5	12,8	9,8	23,2	9,6
2010	100	20,2	32,9	5,8	11,3	9,3	20,5	12,8
2011	100	18,7	35,9	5,2	11,1	8,9	20,2	12,0
2012	100	19,3	34,9	5,3	11,2	8,5	20,8	11,9
2013	100	19,7	33,1	5,7	11,4	8,7	21,4	11,0
2014	100	20,2	33,8	5,7	10,7	8,7	20,9	10,4
2015	100	20,2	34,1	6,0	10,0	8,5	21,2	9,6
2016	100	20,6	34,0	6,0	9,6	8,5	21,3	9,2
2017	100	22,2	34,0	5,7	9,5	8,0	20,6	11,5
2018	100	26,3	32,4	5,7	8,3	7,3	20,0	11,2

2000 – 2018- yillarda YAIM tarkibida sanoatning ulushi 16,2 foizdan 26,3 foizgacha (qurilish tarmog‘ini ham qo‘shib hisoblaganda 32 foizgacha) o‘sdi, bunda sanoatning tarkibi sezilarli darajada diversifikatsiya qilindi, bu sanoatda xomashyoga yo‘naltirilishdan ichki va tashqi bozorda talab etilgan tayyor tovarlar ishlab chiqarishni kengaytirish borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasi hisoblanadi. Bu avvalo mamlakatimiz iqtisodiyotida industrial sanoat tarmoqlari va xizmatlarning jadal rivojlanib borayotgani bilan izohlanadi.

Qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi ko‘rinishida hisoblangan YaIM tarkibiga sof bilvosita soliqlar, ya’ni davlat budjetiga tushgan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i va bojxona boji to‘lovlari bilvosita soliqlar bilan davlat budjetidan ishlab chiqaruvchilarga berilgan subsidiyalar o‘rtasidagi farq ham qo‘shiladi.
Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi 2000- yilda O‘zbekiston Respublikasida 12,5 foizni, 2018- yilda esa 11,2 foizni tashkil etdi. Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi kamayib borishini ijobiy tendensiya deb baholash mumkin. Shu bilan birga, ushbu davrda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi o‘sishining yuqori sur’atlari (har yili o‘rtacha 6,2 foiz) saqlab qolingan holda YAIM tarkibida qishloq xo‘jaligining ulushi 34,4 foizdan 32,4 foizgacha o‘zgardi.
O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritishi bilan qisqa muddatlarda mamlakatning g‘alla va umuman oziq-ovqat mustaqilligiga erishish, aholini o‘zimizda ishlab chiqarilgan asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash strategik maqsadi qo‘yildi. Oziq-ovqat muammosini hal etish uchun paxta ekin maydonlari 2 marta qisqartirildi, bo‘shatilgan maydonlarda esa oziq-ovqat ekinlari, shu jumladan, g‘alla, meva-sabzavot, kartoshka, uzum, poliz va ozuqa ekinlari etishtirila boshladi.
O‘zbekiston mustaqillik yillarida mamlakatimizda sanoatning avtomobilsozlik, neft-gaz-kimyo, neft-gaz mashinasozligi, zamonaviy qurilish materiallari sanoati, temir yo‘l mashinasozligi, maishiy elektrotexnika, farmatsevtika, zamonaviy oziq-ovqat va to‘qimachilik kabi mutlaqo yangi tarmoqlari barpo etildi. Asaka va Pitnak shaharlarida «Jeneral Motors» kompaniyasi bilan hamkorlikda yengil avtomobillar, Samarqandda «Isuzu» avtobuslari va «MAN» kompaniyasi bilan hamkorlikda yuk avtomobillari ishlab chiqarish bo‘yicha yangi zavodlar ishga tushirildi. Neft-gaz-kimyo tarmog‘ida Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, SHo‘rtan gazkimyo majmui, Qo‘ng‘irot soda zavodi, Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar zavodi va bir qator boshqa yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlar qurildi.
Mustaqillik yillarida xizmatlar ko‘rsatish sohasi O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng istiqbolli va jadal rivojlanuvchi tarmog‘iga aylandi. Barchamizga ayonki, xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirishning eng muhim manbai va omili hisoblanadi. Jahon tajribasi bugun aynan ushbu soha yalpi ichki mahsulotni shakllantirish, aholi bandligini ta’minlash, odamlarning farovonligini oshirishda yetakchi o‘rin tutishini ko‘rsatmoqda.
Agar 2000 yilda YAIM tarkibida xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi 42,5 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, so‘nggi 18 yil mobaynida mazkur sohaning jadal tarkibiy siljishlari (o‘rtacha o‘sish sur’ati 114 foiz) ushbu sohaning YAIMdagi ulushini 2005 yildagi 41,4 foizdan 2018 yilda 35,6 foizgacha o‘zgarishini ta’minladi.

Daromad Va Xarajatlar Oqimi Bo'yicha YaIM

Yalpi ichki mahsulot (YaIM) - bu davlatda ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlar xarajatlari yig'indisi. AQSh dollarida ko'rsatilgan. Moliyaviy yil oxirida aniqlanadi. Yalpi ichki mahsulotni har yili hisoblab, siz iqtisodiyotning rivojlanishini kuzatishingiz mumkin. Ko'rsatkichning o'zgarishi iqtisodiy siyosat davlatda qanchalik muvaffaqiyatli bo'lganligini ko'rsatishi mumkin. YaIMni qanday hisoblashni bilish ko'plab makroiqtisodiy jarayonlarning borishini tushunishga yordam beradi.
YaIM uchta usuldan birini topadi.

Yakuniy foydalanish usuli yoki yalpi ichki mahsulotni xarajatlar bo'yicha hisoblash

Yalpi ichki mahsulot ko'rsatkichini shu tarzda hisoblashda siz iqtisodiy jarayonlarning barcha ishtirokchilarining xarajatlarini qo'shishingiz kerak, xususan:

• 
  Fuqarolarning iste'mol xarajatlari (Uy xo'jaliklari tomonidan amalga oshiriladigan barcha xarajatlar, shuningdek byudjet tashkilotlarini saqlashga sarflanadigan xarajatlar, nodavlat notijorat firmalarining shaxsiy va umumiy mahsulotlarni sotib olish xarajatlari, agar tashkilotlar uy xo'jaliklariga xizmat ko'rsatsa, xarajatlar uzoq muddatli bo'ladi, masalan, mashina sotib olish va boshqalar.) qisqa muddatli - xizmatlarni sotib olish xarajatlari, shu jumladan kredit bo'yicha alohida ajratilgan mahsulotlarni sotib olish,
  
• 
  Iqtisodiyotga kiritiladigan investitsiyalarning umumiy qiymati (Investitsiyalar bu tashkilot yoki xususiy shaxs tomonidan investitsiya qilingan mablag'lar, masalan, asbob-uskunalarni sotib olish, shuningdek kompaniyaning ishlashi uchun ko'chmas mulk yoki dasturiy ta'minot sotib olish. Aktivlar almashinuvi investitsiya hisoblanmaydi, pulni olish esa tejash hisoblanadi. Shuningdek, sotib olishning o'zi ham). agar keyinchalik kompaniya ushbu daromadni ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish uchun ishlatmasa, qimmatli qog'ozlar investitsiya hisoblanmaydi.
  
• 
  Davlat xarajatlari (Tayyor mahsulot sotib olishga davlat tomonidan sarflanadigan mablag'lar. Bu davlat xizmatchilariga ish haqini to'lash va qurol sotib olish, shuningdek davlat investitsiyalarini o'z ichiga oladi.)
  
• 
  Sof eksport (import qilingan va eksport qilingan mahsulotlarning umumiy qiymati o'rtasidagi farq)
  

Yakuniy foydalanish usuli yordamida YaIMni aniqlaydigan YaIM xarajatlarini hisoblash formulasini olamiz:
YaIM = C + I + G + Xn
Xarajatlar formulasida: C - iste'mol xarajatlari, I - investitsiyalar, G - davlat. xarajatlar va X - sof eksport ko'rsatkichi (eksportning umumiy qiymatidan biz import miqdorini kamaytiramiz).

Ishlab chiqarish usuli yoki qo'shilgan qiymatlarning yig'indisini topish

YaIM ko'rsatkichini shu tarzda hisoblash uchun siz mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning barcha qo'shilgan qiymatini qo'shishingiz kerak. Qo'shimcha qiymat - bu yakuniy mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish uchun sotib olingan mahsulotning bozor narxlarini o'z ichiga olmaydi, shuning uchun u ishlab chiqarish paytida paydo bo'lgan qiymatdir. Aks holda, YaIMni hisoblashda ba'zi tovarlar / xizmatlar ikki marta sanab chiqiladi va natija yuqoriga qarab sezilarli darajada buziladi.
Ushbu usulning afzalligi shundaki, u ma'lum bir ishlab chiqarish, tashkilotning davlat YaIM tarkibidagi rolini baholashga imkon beradi. DS (qo'shilgan qiymat) ni topish uchun ishlab chiqarish uchun sarflangan mahsulotni amalga oshirish paytida olingan foydadan ajratib olish kerak.
YaIMni hisoblash uchun quyidagi formulani olamiz:
YaIM = DS + NPI - C, bu erda: DS - bu qo'shilgan qiymat, NPI - ishlab chiqarish va import soliqlari, C esa import va ishlab chiqarish uchun subsidiya hisoblanadi.

Daromad YaIM yoki taqsimlash usuli

Ushbu usul bo'yicha yalpi ichki mahsulot (YaIM) darajasini aniqlash uchun har xil turdagi faktorli daromadlarni qo'shish va amortizatsiya va bilvosita soliqlarni qo'shish kerak. Oxirgi ikki tarkibiy qism foyda keltirmaydigan deb nomlanadi.
Daromadning YaIM formulasi quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  tashkilot xodimlarining ish haqi (bu qo'shimcha va ijtimoiy to'lovlarni o'z ichiga oladi, masalan, bonuslar va pensiyalar)
  
• 
  yalpi aralash daromad va yalpi foyda (ishlab chiqaruvchi tomonidan qoldirilgan, ishchilar mehnatiga to'langan va g'aznaga soliq to'lagan mablag'lar)
  
• 
  import va ishlab chiqarishga soliqlar (qonunga muvofiq davlatga majburiy to'lovlar. Bunga soliq, er solig'i, QQS, litsenziya solig'i va boshqalar kiradi)
  
• 
  ijaraga olish
  
• 
  amortizatsiya
  
• 
  bank omonatlari bo'yicha foizlar
  

YaIM transfer to'lovlarini o'z ichiga olmaydi (buning evaziga hech narsa qilinmagan). Bularga ishsizlik nafaqalari va boshqa ijtimoiy to'lovlar kiradi. davlat to'lovlari, masalan, nafaqa, shuningdek ishlatilgan tovarlarni sotib olish, jismoniy shaxslar o'rtasidagi moliyaviy operatsiyalar.
YaIMni hisoblash uchun quyidagi formulani olamiz:
YaIM = ZP + P + Pr + VD + KS + A - PFD (chet eldan)
bunda: RFP - xodimlarning nafaqalariga sarflangan pul, R - bu renta, Pr - bank depozitlari bo'yicha foizli daromad, CS - bilvosita soliqlar, A - amortizatsiya va NPV - bu chet el sof omili daromadlari.