Mavzu: Oʻzbekistonda temir yoʻl transportining rivojlanishi

9. Ўзбекистон темир йўл транспортини ривожлантириш муаммолари

Темир йўл транспортида фан ва техникани ривожлантиришнинг келажакдаги йўналиши темир йўлларни электрлаштириш, ишлаб чиқариш жараёнларини механизағиялаш ва автоматлаштиришдан иборатдир. Янги техникани жорий этиш тармоқ самарадорлигини оширишга қаратилгандир. Имконият борига барча вилоятлар билан темир йўл алоқаларини Республика ҳудуди орқали янги ва параллел темир йўллар қурилиши ҳисобига темир йўл транспорти ишини мустақиллигига эришиш, валюта маблағини иқтисод қилиш билан боғлиқ. Бу борада умумий узунлиги 362 км дан иборат Учқудуқ-Нукус темир йўлларини ишга туширилганлиги Республикамизнинг шимолий-ғарбий ўлкалари бўлмиш Қорақалпоғистон ва Хоразмни қўшни Туркманистонга кирмасдан темир йўллар билан боғланишининг аҳамияти беқиёсдир. Бу янги темир йўл йўналиши мамлакатимизнинг 71,8 фоиз ёки 321,4 минг квадрат километр ер майдонини ҳамда аҳолиси 4,7 млн. кишилик Навоий, Бухоро, Хоразм ва Қорақалпоғистон республикасига хизмат кўрсатади. Бу минтақаларнинг ишлаб чиқариш кучлари илгарилари транспортнинг кам ривожланганлиги учун жуда суст ривожланган эди. Айни минтақада янги ерларни ўзлаштиришда йирик имкониятлар мавжуд бўлиб, ишга тушган темир йўлдан фойдаланишни кенгайтириш имкониятига эга.

Жумладан Қорақолпоқистон республикасида қурилиш материаллари ишлаб чиқариш учун жуда зарур минералли хом ашёлар, металл ва нометалл руда комплекслари бор, Устюрт чўллари эса нефть ва газ имкониятларига эга. Хоразм вилоятида ҳам минералли хом ашёлар ниҳоятда кўп бўлиб, унинг имкониятларини ишга солиш темир йўл транспортларидан фойдаланишни кенгайтиради. Бухоро ва Навоий вилоятлари ишлаб чиқариш кучларидан тўлароқ фойдалиниш, аҳолига пассажирлар хизмати кҳрсатиш, туризмни кенгайтириш билан биргаликда 2010 йилга келиб юк ташишда 10...12 млн. тонна ва пассажирлар ташишни 2...2,5 млн. кишига оширилиши башорат этилади. Айтилганларга қўшимча 4..6 млн. тонна транзит юклар қўшни Туркманистон давлати ҳудудига кирилмасдан тўғридан-тўғри узоқ хорижга юбориш 40...55 млн. доллар (АҚШ) миқдоридаги валютани чет давлат божхонасига тўламаслик имконини беради.
Иккинчи узунлиги 223 км янги Ғузор-Бойсун-Қумқўрғон темир йўлларининг қурилиши мамлакатимизнинг жанубий минтақиларини тўла мустақиллига эга қилиб Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятлари орқали Тожикстон ва Афғонистон давлатлари ташқи иқтисодий алоқаларини қўшни Туркманистон давлатига чиқмасдан ўрнатиш имконини беради. Бундан ташқари Сурхондарё вилоятининг шимолий қисмини темир йўл транспорти билан таъминлайди. Бу минтақада мамлакатимизнинг 11 фоизи ёки 49,2 минг квадрат километрли майдони ҳамда аҳолиси 3,7 млн. кишидан иборатдир. Айни минтақа табиий газ (Зеварда, Алан, Ўртабулоқ, Шўртон, Муборак, Лял Миқор ва бошқа), газ конденсати ва нефть (Кўкдумолоқ, Шимолий Ўртабулоқ, Умид ва бошқа), тош кўмир (Бойсун, Шаргун), полиметалл (Хондиза), цемент (Шеробод), камёб-молибден, вольфран, ванадия, кумуш, кобалқт, калий ва ош тузи, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш, керамзит хом ашёси, ойна ашёси ва бошқаларга бой. Узоқ келажакда Афғонистон орқали Покистон, Ҳиндистон ва жаҳон океанига чиқиш имкониятига эга. 2010 йилга келиб юк ташишда 6..8 млн. тонна ва пассажирлар ташишни 1,5...2,0 млн. кишига ошириш имкониятига эга.
80 километр масофали яна бир янги Ангрен-Поп темир йўллари бўлиб, уни ишга тушириш муддати 2015 йил. Бу темир йўл Тошкент минтақасидаги мамлакат асосий темир йўлларини Фарғона водийси темир йўллари билан уланишини таъминлайди. Бу темир йўл Тожикистон ҳамда Қирғизистон ҳудудларидан ўтувчи Ховос-Қўқон темир йўлига муқобил темир йўл бўлади.
Келажакда айни темир йўлнинг давоми бўлмиш Андижон-Ош-Қашқар янги темир йўли қурилиши мўлжаланилган. Бу темир йўлнинг ишга туширилиши Марказий Осиё давлатларини Хитой темир ҳамда сув йўллари орқали Овропа давлатлари билан боғлаш, яъни жаҳон савдо алоқаларини ўрнатиш марказига айланиши билан бирга темир йўли атрофи ҳудудларидаги ишлаб чиқариш кучларини кескин ривожлантириш имкониятига эга қилади.
Айни темир йўл йўналиши мамлакат ИВМ яратиш бўйича 48,3 фоиз, миллий даромад яратиш бўйича 50,8 фоиз билан боғлиқ ташқи иқтисодий алоқаларни ўрнатишда 51,9 фоизни ташкил этади. Бу темир йўл атрофидаги яшовчи аҳолининг Тошкент вилояти бўйича 41,3 фоизи, Андижон вилояти бўйича 29,9 фоизи, Намонган вилояти бўйича 40,5 фоизи ва Фарғона вилояти бўйича 41,2 фоизи шаҳарлик аҳоли эканлиги, айни темир йўлнинг заруратини янада оширади.
2015 йилга бориб, бу темир йўлдаги юк ва пассажирлар оқими (икки томонлама) 6...8 млн. тонна, шундан 3...4 млн. тоннаси транзит юклар, пассажирлар оқими 3…4 млн. кишига етади.
Хулоса қилиб айтганда, айни темир йўл мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланишидаги ўрни ниҳоятда муҳим бўлиб, Тошкент минтақаси ва Фарғона водийсини боғлаш мамлакат ҳудудларининг ягоналиги ва мустақиллигини таъминлашдаги аҳамияти беқиёсдир.
Умуман олинганда Учқудуқ-Нукус, Ғузор-Бойсун-Қумқўрғон ва Ангрен-Поп темир йўл магистралларини қуришни ниҳоясига етказиб ишга тушириш мамлакатимизни қўшни иқтисодий Ҳамкорлик ташкилотлари аъзолари, яқин ва узоқ хорижий давлатлар билан ягона транспорт алоқаларини ўртишнинг биринчи босқичидир.
Пассажирлар ташишни яхшилаш соҳасида ҳам кўп янгиликларни жорий этиш мўлжалланмоқда. Масалан, пассажирларга хизмат кўрсатишни кўпайтирилиши лозим, поездлар ва вокзалларда пассажирларга сервис хизматини кўрсатиш кенгайтирилади. Тошкент вагон таъмири заводида чет эл инвестиғиясини жалб қилиш ҳисобига амалда ишлаб турган ва амортизағия муддатлари тугаётган кўп миқдорли пассажир вагонларини шинам қилиб таъмирлаш ҳисобига вагонлар саройи кенгайтирилади. Айни завод қуввати фақат Республика эҳтиёжинигина эмас, балки қўшни давлатларга ҳам хизмат кўрсатиб, Республика валюта фондини яхшилаш имкониятига ҳам эга. Кўпчилик йирик шаҳар ва аҳоли яшовчи марказларда янги вокзаллар қуриш билан бирга, ишлаб турган вокзаллардан айримларини реконструкция қилиш ҳисобига улар кенгайтирилади.
Ўзбекистон Республикаси темир йўл транспортини янада ривожлантириш муаммоларига қуйидагилар киради:
а) мавжуд йўлларнинг ўтказувчанлик ва кўтарувганлик қобилиятини ошириш. Бу масалани ҳал этишда асосий магистрал темир йўлларни электр тортиш кучига ўтказиш алоҳида аҳамият касб этади. Яқин 10 йил ичида темир йўлларнинг маълум қисмини электр қуввати тортиш кучига ўтказиш катта миқдорда дизел ёнилғисини тежаб қолиш билан бирга мавжуд темир йўллар ўтказувчанлик ва кўтарувчанлик қобилиятини анча ошириш имконини ҳам беради. Темир йўллар ўтказувчанлик қобилиятини оширишда иккинчи темир йўл излари қуриш ғоят муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки икки паралел бир изли темир йўлларга нисбатан битта икки изли темир йўллардаги иншоотлар асосий фондларининг ҳар бир сўмига тўғри келадиган ташиш 2...4 марта ортиқ бўлади. Техника жиҳатдан ривожланган икки изли магистрал темир йўлларда қатновчи транспорт воситалари иш кўрсатгичлари ҳам анча юқори. Масалан, икки изли магистралларда ҳаракатланувчи транспорт воситаларининг участка тезлиги бир изли темир йўллардагига нисбатан, тахминан 1,5 марта ортиқ, поезд составларининг қобилияти 3...4 марта юқори бўлиб, бу ташиш таннархини 1,5...2,0 марта арзонлаштиради.
Бекатлар ичи излар поездлар вазнини ва кўтарувчанлик қобилиятини оширишнинг самарали усулларидан биридир. Бундай усулларнинг жорий этилиши инвестиғиялар сарфини кам талаб этади ва келажакда ташиш таннархини камайтиришни таъминлайди. Бунда шуни қайд қилиш лозимки, жуда катта қувват ва тортиш кучига эга бўлган локомотивлар ва катта юк кўтариш қобилиятига эга бўлган вагонларни келажакда харид этишга эътибор берилиши лозим;
б) юк ва пассажир поездларининг ҳаракат тезлигини ошириш. Ҳаракат тезлигини ошириш ҳозирги замон транспорт ривожининг энг муҳим муаммоларидан боридир. Юк ташишда ҳаракат тезлигини ошириш поездлар максимал тезлигини оширишгина бўлмай, балки юкларни жўнатувчилар омборидан истеъмолчилар омборигача етказишни ҳам тезлаштиришдан иборатдир. Шу билан бирга юк вагонлари обороти (айланиши)ни тезлаштириш ҳам зарур. Бу эса мавжуд юк вагонлари билан қўшимча юк ташиш имконини беради.
Оғир вазнли юк поездлари ва пассажир поездлари ҳаракат тезлигини ошириш бир қанча илмий-техник муаммоларни ҳал этишни тақозо қилади. Катта қувватли локомотивлар ва тормозлаш, йўлларни лойиҳалаш, қуриш ва сақлашнинг янги меъёрларини ишлаб чиқиш, ҳаракатни бошқарувчи ривожланган янги автоматик тизимлар вужудга келтириш шу муаммолар жумласига киради.
в) мураккаб ва сермеҳнат жараёнларни автоматлаштириш. Автоматик тормоз қурилмалари, автоблокировка тизими, вагонларни автоматик усулда улаш, локомотивлар автоматик сигнализацияси ва алоқа тизимлари, автоматик тўхташ (автостоп) ва бошқалар темир йўл транспорти иш жараёнларини автоматлаштириш соҳаларига киради. Бундай ускуна ва қурилмалар бир қанча ишларни автоматлаштириб, кишиларни оғир қўўл меҳнатидан ва иш давомида янглишишлардан халос қилади.