Mavzu: O’zgaruvchan tokni to’g’irlash zanjirlari reja: I kirish. II asosiy qism

Signalning chiziqli bo’lmagan zanjirdan o’tishi
Chiziqli zanjirlardan farqli o’laroq, chiziqli bo'lmagan zanjirlar chastotani organik ravishda o'zgartirish qobiliyatiga ega. Demak, kontaktlarning zanglashiga olib keladigan oqimning o'zgarishi ta'sir qiluvchi signalning o’zgarish qonuniga bog’liq emas. Zanjirning kirishiga garmonik tebranishlar ta’sir qilganda ham, uning chiqish miqdorlari garmonik emas va odatda doimiylar va o’zgaruvchilar to’plamidan iborat (chastota kirish signalining chastotasiga teng). Ushbu komponentlarni yo Fure koeffitsientlarini hisoblash yoki ko’rsatgichli polinomi bilan kontaktlarning zanglashiga olib keladigan oqimga yaqinlashishi orqali aniqlash mumkin. Ishonch hosil qilish uchun keling, quyidagi misolni ko’rib chiqaylik.[5]
Chiziqsiz zanjirning kirishiga garmonik tebranish ta’sir qilsin. Agar zanjirning xarakteristikasi ko'phad bilan yaqinlashadi desak, zanjirdagi tok kuchi quyidagicha bo’ladi:

Bunda

ekanini hisobga oladigan bo’lsak u quyidagi ko’rinishda yoziladi:

Yuqoridagining birinchi qavs ichidagi ifodasi o’zgarmas tashkil etuvchi tokni ifodalasa, qolgan qavslar chastotasi karrali bo’lgan o’zgaruvchan tashkil etuvchilarni ko’rsatadi.
Isbot qilish mumkinki, agar zanjir kirishga garmonik bo’lmagan tebranish ta’sir etsa, har bir tashkil etuvchi mos keladigan va yuqoridagi formula bilan aniqlanadigan tashkil etuvchilar bilan bir qatorda yani

Chastota tashkil etuvchilari ham hosil bo’ladi. Ular kombinasion tashkil etuvchilar deb ataladi; esa kombinasion chastota deyiladi. Unda n, m, r – 1, 2, 3…- natural sonlar; kirish signali tashkil etuvchilarning chastotasi.
Masalan, chiziqli bo’lmagan zanjirga bir vaqtda ikkita garmonik tebranish ta’sir etsa quydagicha ifodalanadi:

Agar trgonometrik formulalar asosida almashtirish o’tkazsak, yuqoridagi ifoda quyidagi ko’rinishga keladi:

Demak, chiziqli bo’lmagan zanjirlar keng ma’nodagi chastotalarni o’zgartirish xususiyatiga ega. Biror chastotaviy filtr yordamida o’zgarmas yoki o’zgaruvchan tashkil etuvchilardan keraklisini ajartib olish mumkin.
Chiziqli bo’lmagan zanjirlarning bu xususiyati qator radiotexnik masalalarni hal qilish imkonini beradi. Ularga o’zgaruvchan tokni to’g’irlash, chastotalarni ko’paytirish, modulyatsialash, dedektorlash va boshqalar kabi fizik jarayonlarni ko’rsatish mumkin.
Chiziqli bo’lmagan zanjirlardan tebranish uzatiladigan ya’ni tashkil etuvchilarning xosil bo’lishi zanjir chiqishidagi tebranish shaklining buzilishiga olib keladi. Ular chiziqli bo’lmagan buzilishlar deb ataladi.
Tashkil etuvchilardan asosiy garmonika – tashkil etuvchilarning amplitudasi eng kata bo’ladi va radiotexnik almashtirishlarda asosiy ro’lni o’ynaydi.[2]