Mavzu: peregondagi avtomatika va telemexanika tizimi qurilmalari va ularga tfqning talablari

REFERAT

MAVZU: PEREGONDAGI AVTOMATIKA VA TELEMEXANIKA TIZIMI QURILMALARI VA ULARGA TFQNING TALABLARI

REJA:
1.Peregondagi avtomatika qurilmalari
2. TFQ talablari
3.Xulosa
Temir yo‘l avtomatika va telemexanika tizimlari 20-25 yil yoki undan ortiq vaqt davomida boshqarilgani uchun tizimlarni "uzoq umr ko‘ruvchi" ob’yektlari hisoblanadi. Ehtiyojni yuzaga kelishidan to foydalanishni tugatilishigacha bo‘lgan butun davri hayotiy davr deb ataladi.
Hayotiy davr - vaqt va mazmun jihatdan har xil davrlar majmui bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega. 1.1-rasmda JAT tizimining hayotiy davrini tuzilmaviy sxemasi keltirilgan. Yangi tizimga bo‘lgan ehtiyoj poyezdlar harakatini boshqarishning texnologik jarayonini nazorat qilish usullari va usullarini takomillashtirish bilan bog‘liq ob’yektiv va sub’yektiv holatlarni bosqichma-bosqich to‘plash bilan yuzaga keladi. Bir tomondan, bu mavjud qurilmalar tomonidan amalga oshirilayotgan funksiyalarning yetishmasligi va bu qurilmalarning moslashishi qiyin bo‘lgan tashish jarayoni ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi, boshqa tomondan-past narxlardagi qurilmalarning funksiyalarini yaxshilash va rivojlantirishga imkon beruvchi texnologiyani ishlab chiqish. Bundan tashqari, qurilmalarning ma’naviy qarish omilini va ularning fan-texnika taraqqiyotining hozirgi darajasiga nomuvofiqligini hisobga olmaslik mumkin emas.
Yuqoridagilarni umumlashtirish yangi JAT tizimiga funksional va texnik talablarni shakllantirishga olib keladi (1-bosqich). Yuqori sifatli tizimlarni ishlab chiqish uchun foydalanish sharoiti (2) va tashkiliy-texnik xarakterdagi muammolar (3) bo‘yicha bir qator ilmiy tadqiqotlarni har tomonlama baholash amalga oshirilishi kerak. Ishlab chiqilgan SJAT tizimining xavfsizligi va ishonchlilik darajasini belgilaydigan texnik yechimlarni, ishlab chiqarish va foydalanishdagi xarajatlari, resurs va boshqalar (4) tanlanadi. Ishlab chiqarish bosqichida tizim (qurilma) xavfsizligi tushunchasi shakllantiriladi, elementli va tuzilmaviy baza tanlanadi va foydalanish vaqtida texnik xizmat ko‘rsatish turlari, usullari va texnologiyalari aniqlanadi.
Ishlab chiqaruvchi ishlab chiqish natijalari asosida oldingi bosqichlarda (5) qabul qilingan tushunchalar va texnik yechimlarni amalga oshiradi va qurilma yoki tizimning texnik talablarga muvofiqligi uchun testlar to‘plamini o‘tkazadi. Texnik talablar va boshqa kamchiliklarga (6) rioya qilinmasligi aniqlanganlari bartaraf etilgach, ishlab chiqish to‘liq hisoblanadi va qurilma ommaviy ishlab chiqarishga uzatiladi.
Ishlab chiqish bilan parallel ravishda xavfsizlikni sertifikatlash amalga oshiriladi ya’ni, ishlab chiqilgan tizim yoki qurilmaning texnik talablar bilan belgilangan xavfsizlik darajasini ta’minlashini tekshirish va hujjatli tasdiqlash. Ishlash xavfsizligi uchun sertifikatlash sinovlarining to‘liq davrini tugatgach, qurilma xavfsizlik sertifikatini oladi. Ushbu hujjatsiz yangi ishlab chiqilgan temir yo‘l avtomatikasi va telemexanikasi qurilmalari va tizimlari temir yo‘llarida ishlashiga yo‘l qo‘yilmaydi. JAT tizimini loyihalash tizimni aniq sharoitlarda amalga oshirish imkonini beradigan texnik hujjatlar to‘plamini ishlab chiqishdan iborat. Loyihalashda odatda SSB an’anaviy elementlari va qurilmalari va yangi ishlab chiqilganlari birgalikda qo‘llaniladi. Loyihalash natijasi ishchi hujjatlardir unga ko‘ra qurilish-montaj ishlari olib boriladi . JAT tizimlari ixtisoslashtirilgan tashkilotlar tomonidan amaldagi qurilish normalari va qoidalariga (SHM va Q, QM vaQ ) to‘la mos holda quriladi. Qurilish-montaj ishlari sifatini nazorat qilish uchun signalizasiya va aloqa distansiyalari xodimlari, birinchi navbatda, qurilayotgan tizim qurilmalarini ishga tushiradiganlar jalb etiladi . Sinov testi ishga tushirish paytida bajarilgandan so‘ng dizayndagi xatolar bartaraf etiladi.Tizimni doimiy ishga tushirish ishlari davomida tizimga texnik talablarga rioya qilish uchun har tomonlama sinovlar o‘tkaziladi, barcha taqdim etilgan texnologik vaziyatlarda to‘g‘ri ishlashini va nosozliklar yuzaga kelganda xavfli nosozliklar yo‘qligini tekshiradi. Agar kerak bo‘lsa, texnik yechimlar texnik hujjatlardagi tegishli o‘zgarishlar bilan o‘rnatiladi. Ushbu muxim bosqichni bajarish jarayonini nazorat qilish uchun temir yo‘l rahbariyati buyrug‘iga asosan komissiya tashkil etiladi, unga ishlab chiqaruvchi tashkilot, loyixalovchi, ishlab chiqaruvchi va quruvchi, shuningdek, signallashtirish, markazlashtirish va blokirovka xizmati va temir yo‘lning taftishchilar apparati xodimlari kiritiladi.
Komissiya oldindan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan dastur bo‘yicha va amaldagi me’yoriy hujjatlarga muvofiq ishlaydi. Tizimni doimiy ishga kiritish imkoniyati komissiyaning barcha a’zolari tomonidan imzolangan va temir yo‘lning vakolatli rahbari tomonidan tasdiqlangan dalolatnoma bilan tasdiqlanadi.
Texnik foydalanish (18) tizimning hayotiy davrini eng uzun bosqichi (eng ko‘pi bilan 15-20 yil) xisoblanadi. Bu bosqichda tizimning o‘z funksiyalarini bajarish va ko‘rsatilgan sifat bilan texnik qobiliyati doimo saqlanib turiladi. Ushbu jarayonni to‘liq qo‘llab-quvvatlash maqsadida temir yo‘l avtomatika va telemexanika tizimlari va qurilmalaridan texnik foydalanish (texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash) tizimi yaratildi va temir yo‘lni signallashtirish, markazlashtirish va blokirovkalash (SSB) tizimi doimiy ravishda takomillashtirilmoqda. Texnik foydalanish davomida temir yo‘llarning signallashtirish, markazlashtirish va blokirovkalash xizmati tomonidan tasdiqlangan ko‘rsatmalar, texnologik jarayonlar va usullardan foydalaniladi. Ushbu hujjatlar bilan temir yo‘l avtomatika va telemexanika tizimlari va qurilmalaridan texnik foydalanish bilan bog‘liq barcha tartib-qoidalar (20) tartibga solinadi, bu esa xodimlarning texnik xizmat ko‘rsatish vaqtida yo‘l qo‘ygan xatolarining ko‘pchiligini bartaraf etadi. Qurilmalar va tizimlarga texnik xizmat ko‘rsatish sifati SSB iqtisodiyoti va taftiishchilar apeparati rahbarlari tomonidan muntazam nazorat qilib boriladi .
Foydalaniladigan har bir JAT tizimi 5 yildan kam bo‘lmagan muddatda qayta komissiya ko‘rigidan o‘tadi. Bunday tekshirishlar davomida qisman modernizasiyalash bo‘yicha qarorlar qabul qilinadi (20). Qaysi tizimni alohida elementlarini yanada ilg‘or bo‘lganlari bilan almashtirishdan iborat.
Foydalanishda uchastkada operativ vaziyat o‘zgarganda, masalan, elektr tortish joriy etilganda, uni yangi sharoitlarda ishlashga moslashtirish maqsadida tizim rekonstruksiya qilinadi. JAT qurilmalarining ko‘pchiligi uchun "amortizasiyali xizmat muddatlari" deb ataladigan normativ foydalanish muddatlari belgilanadi. Tizim va qurilmalarni rekonstruksiya qilish uchun mablag‘lar temir yo‘llardan olingan daromaddan tegishli amortizasiya ajratmalaridan ajratiladi. Texnik foydalanish jarayonining muhim qismi hujjatli kuzatish bo‘lib, u texnik xizmat ko‘rsatish ishlarini amalga oshirish, tizim uchun loyiha hujjatlarini signallashtirish va aloqa distansiyalari, SSB xizmatlari orqali o‘zgartirish va yangilashdan iborat. Bundan tashqari, texnik hujjatlarni boshqarish guruhlari qurilmalarni texnik foydalanish davomida ish turlari bo‘yicha amaldagi ko‘rsatmalarga muvofiq turli aktlar, bayonotlar, protokollar, pasportlar va boshqa hujjatlarga e’tibor qaratishlari lozim. Foydalanishdagi tizimni texnik va foydalanish kamchiliklarini aniqlash uchun sodir bo‘ladigan barcha nosozliklarni va ular sodir bo‘lganda qurilmalarning xatti-harakatlarini qayd etish juda muhimdir. Bunday statistik materialning to‘planishi va tahlili tizimni qisman modernizasiyalashdan kelib chiqadigan kutilmagan holatlarni istisno qilish, shuningdek, yangi tizimlarni yaratishda buni hisobga olish imkonini beradi.
Hayotiy davrni oxiri tizimdan foydalanish faoliyatining tugatilishi xisoblanadi. Bu haqdagi qaror malaka komissiyasi tomonidan asosan ikki holatda qabul qilinadi:
- tizim (qurilma) o‘z resursini tugatdi va uning keyingi ishlashi xavfli buzilishlarni oshib ketishi sababli yoki ish holatini saqlab qolish uchun haddan tashqari katta xarajatlarni yuzaga kelmasligi tufayli maqsadga muvofiq emas;
- joriy tizim yoki qurilma ma’naviy eskirgan. Bu ular yangi funksional talablarga javob bermaydi, degan ma’noni anglatadi, yoki zarur vazifalarni bajaradigan yangi tizim ishlab chiqilgan, ular xavfsizlik va ishonchliligi bo‘yicha yaxshi ko‘rsatkichlarga ega va foydalanishda sezilarli darajada xarajatlarini kam talab qiladi.
1.1-rasm. SJAT xayotiy davri
JAT tizimlarining "uzoq umr" sifatida ishlashga foydalanishdagi sharoitlar katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ularni yaratishni birinchi bosqichlarida uskunalarning ishlashiga ta’sirini hisobga olish yoki ularni ishlab chiqariladigan apparaturaning ishlash qobilliyatiga ta’sirini kamaytirish maqsadida barcha ta’sir etuvchi omillar juda puxta va batafsil o‘rganilishi amalga oshirilishi kerak.
JAT tizimlariga foydalanish jarayonida ta’sir qiluvchi barcha omillarni ichki va tashqilarga ajratish mumkin.
Ichki ta’sirlarga, tizim elementlari orasidagi barcha elektr ta’sirlarni cheklangan hajmda (bloklarda, rele shkaflarida va stativlarda), elementlarning o‘zaro issiqlik ta’sirlari, shuningdek ularning ko‘rsatkichlarida o‘zgarishlarning tasodifiy kombinasiyasi, elementlar va tuzilmalarning asta-sekin va to‘satdan buzilishi va boshqalar kiradi.
Tashqi ta’sir etuvchi omillar JAT tizimlaridan foydalanishda tashqi muhit va atrofdagi narsalar bilan belgilanadi. Bular asosan iqlimiy ta’sirlar, mexanik yuklamalar va tashqi ob’yektlarni elektr ta’sirlaridir.
Qurilmaning elementlari va tuzilmalarini bevosita o‘rab turgan ishchi fazoda joylashgan tashqi muhit uskunaga bevosita ta’sir ko‘rsatishiga e’tibor beraylik. Bu, masalan, bir xil atmosfera sharoitida rele shkafida va stativada joylashtirilgan tizimni birliklari va elementlari uchun muhit har xil bo‘lishini anglatadi. Bundan tashqari, har qanday JAT tizimida juda turli elementlarning mavjudligi, ular turli sharoitlarda (rele shkaflari, xonalarida va maydonda) joylashgan bo‘lib, uning elementlari, qurilmalari va tuzilmalari uchun turli xil texnik va tuzilmaviy va uning alohida elementlariga hatto sxematexnik talablarni belgilaydi.
Apparaturadan foydalanish jarayonida iqlim omillar eng ko‘p ta’sir ko‘rsatadi- atrof-muhit harorati, yomg‘ir, qor, qirov, chang, shamol, tirik organizmlar, ta’sir etuvchi radiasiya va boshqalar.
. Qurilmalarni ishlash qobiliyatiga ularni ta’siri apparatura ishlaydigan iqlim doirasi bilan belgilanadi. Iqlimiy doira-yer yuzasining bir xil mavsumiy iqlim sharoiti uzoq vaqt kuzatiladigan qismiga aytiladi. Turli apparaturalarga bo‘lgan talablarni aniqlashda moʻtadil, sovuq, tropik nam, tropik quruq, subtropik va balandtog‘lik iqlimli zonalarga ajratiladi. Mamlakatimizda temir yo‘l avtomatika apparaturasi ikki iqlimiy doirada faoliyat ko‘rsatmoqda: mo‘xtadiil va sovuq. Moʻtadil doira yevropa qismini markaziy va janubiy mintaqalari, g‘arbiy va janubiy sibirni o‘z ichiga oladi. Sovuq doira yevropa qismini shimoli, shuningdek shimoliy va sharqiy sibirni o‘z ichiga oladi.Har bir doira iqlimiy omillarini o‘z chegaraviy qiymatlari va ularning kombinasiyalari bilan ajralib turadi, bu esa ishlab chiqilgan apparaturalarni texnik shartlarida o‘z aksini topadi.
Yeng muhimi, qurilmalarning ishlash qobiliyatiga atrof-muhit harorati ta’sir qiladi, chunki JAT tizimining aksariyat elementlarining ko‘rsatkichlari va xususiyatlari unga bog‘liq. Masalan, atrof-muhit harorati -50 +70 °C o‘zgarganda qarshilik va rele cho‘lg‘amlarining induktivligi 5-7% o‘zgaradi, rezistorlar qarshiligi- 10-20%, sig‘im va kondensatorlarning oqib ketadigan toki-30-100%, tranzistorlar va boshqa yarim o‘tkazgichli asboblarning ko‘rsatkichlari-ikki-uch martaga o‘zgaradi.
. Haroratni ko‘tarilishi kimyoviy reaksiyalarni tezlashishi tufayli materiallarda asta-sekin va keskin o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Haroratni ancha-muncha farqi bilan tuzilma va bo‘g‘imlar mustaxkamligi buziladi, natijada ularni shikastlanishi yoki buzilishiga olib kelishi mumkin. Yuqori haroratga uzoq muddat ta’sir qilish diyelektriklarda qaytmas o‘zgarishlarga olib keladi, bu esa izolyasiya qarshiligini kamaytiradi.
JAT tizimini ishlab chiqarishda qisqa vaqt (daqiqa) davomida haroratni keskin o‘zgarishi (Syelsiy bo‘yicha o‘nlab darajaga) ta’sirini ham hisobga olinadi, bu issiqlik urishi deb nomlanadi.
Bunday harorat o‘zgarishi, masalan, rele xonalarining derazalari singanda, hatto releli shkaflar eshiklari qishda ochilganda ham ro‘y berishi mumkin.
Namlik apparaturaga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori namlik izolyasiya materiallarini yuza va hajm qarshiligini kamaytiradi. Bundan tashqari, namlik materiallar bilan kimyoviy reaksiyalarga kirishadi, bu esa korroziyaga va dielektrik va o‘tkazgichlarni fizik-kimyoviy xossalarini o‘zgarishiga olib keladi. Keltirilgan jarayonlar apparatura atrofidagi ishchi bo‘shliqda bug‘lar, tuzlar, gazlar, chang va mikroorganizmlar ishtirokida faollashtiriladi. Kuchli quyosh radiasiyasi ba’zi organik materiallarni oksidlanishiga yoki kimyoviy parchalanishiga yordam beradi. Atmosfera bosimining pasayishi dielektriklarni elektr mustahkamligini pasayishiga, shuningdek issiqlik o‘tkazish sharoitini yomonlashuvi tufayli ishlovchi elementlar haroratini oshishiga olib keladi.
Mexanik ta’sirlar qurilmalar joylashgan maydon yaqinida harakatlanayotgan poyezdlar tomonidan sodir etiladigan tebranish yuklamalari ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, apparaturalar tuzilmasini tabiiy rezonansi chastotalarida sodir bo‘ladigan tebranishlar xavflidir.Bundan tashqari, apparaturaga bittalik va ko‘p martalik mexanik zarbalar ta’sir qiladi, masalan, uni tashish va o‘rnatish vaqtida bo‘lishi mumkin. Statistik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, JAT tizimlari uchun eng xarakterlisi 5 dan 100 Gs bo‘lgan chastota diapazonidagi tebranishlar 1 g tezlanish va 1 dan 50 ms ta’sir davomiyligi va 3 g tezlanish bilan tebranishlar xisoblanadi.
Tebranma va zarbali yuklamalar shtepselli ulanishlaridagi kontaktlarni yo‘qolishiga, elementlar va ulanishlarni mexanik yemirilishiga, shuningdek, mustahkamligini kamayishiga va konstruksiyalarni shikastlanishiga olib keladi.
Elektr ta’sirlar kuchli elektr, elektromagnitli va magnitli maydonlarni yaratuvchi tashqi obektlar tomonidan chaqiriladi. JAT tizimlari uchun bunday ob’yektlar kontakt tarmoq qurilmalari, lokomotivlarni tortish dvigatellari va motor-vagon poyezdlari xisoblanadi. Bular ham bir-biriga yaqin joylashgan elektr uzatish liniyalari (LEP), turli chastota diapazonlaridagi radio, televizion va aloqa uzatish apparaturalari va boshqalar.
JAT tizimidagi tashqi elektr ta’sirlarining eng kuchli manbai-bu avtomatika, telemexanika va aloqaning xavo va rels liniyalarida sezilarli darajada atmosferada o‘ta kuchlanishni yaratadigan chaqmoqli zaryadsizlanishlar xisoblanadi. Chiziqli tuzilmalarda bevosita chaqmoq urganda atmosferada fronti bilan o‘ta kuchlanish to‘lqini 1,5 sustlik bilan 40-50 mikrosekundgacha va 3-4 kv amplituda bilan sodir bo‘ladi. Relslar va aloqa liniyalari yaqinida chaqmoq urish vaqtida fronti bilan 10-20 mks va 200-700 mks davomiyligi bilan induksiyalangan o‘ta kuchlanish to‘lqini o‘nlab kilovoltgacha amplitudaga yetishi mumkin. Temir yo‘l liniyasidagi induksiyalangan o‘ta kuchlanishlar odatda 5 kv dan oshmaydi. Elektr ta’sirlar qurilmalarni zanjirlarida kuchli xalaqit foni sodir bo‘lishi va elementlarni tiklanmaydigan buzilishiga olib keladi.

Tashqi elektr ta’sirlarini baholashda mavjud avtomatlashtirish qurilmalarining elektr ta’minoti sxemalarini unutmasligimiz kerak. Bu zanjirlarda sodir bo‘ladigan tashqi maydonlarning aralashuvidan tashqari, tok bilan ta’minlash kuchlanishlari ancha beqaror ekanligini yodda tutish lozim. Temir yo‘llarning texnik foydalanish qoidalari OA UzTY (PTE) 110, 220 va 380 v qurilmalarning nominal kuchlanishini pasayish tomonga og‘ishi bilan 10% dan ko‘p bo‘lmagan va kamayish tomonga 5% dan oshmasligi belgilangan. Biroq amaliyotda, masalan, uzun peregonlarda releli shkaf apparaturasini ta’minot kuchlanishi 250-270 V yetishi mumkin. Bu yagona energiya tizimining mahalliy elektr stansiyalari kuchlanishini beqarorligi va ta’minot liniyalarining simlari kesimlari noto‘g‘ri tanlash bilan bog‘liq. Tabiiyki, uzoq vaqt davomida doimiy va ishonchli ishlashi kerak bo‘lgan JAT qurilmalarini ishlab chiqarishda buni hisobga olish kerak.
Har qanday JAT tizimi turli ishlash sharoitlarida qat’iy belgilangan funksiyalarni bajaruvchi o‘zaro ishlaydigan qurilmalarning murakkab majmuasidir. Masalan, elektr markazlashtirish elementlari sifatida releli yoki elektron sxemalar, belgilangan mantiqiy vazifalarni amalga oshiruvchi va zarur bo‘lgan poyezdlar xarakat xavfsizligi shartlari bo‘yicha bog‘liqliklarni ta’minlovchi, va shuningdek strelkali elektr yuritgichlar, svetoforlar, boshqarish pultlari (monitorlar), elektr ta’minoti panellari, keng kabel tarmog‘i bilan birlashgan, tashqi ta’sirlardan himoya qilish sxemalari ham xisoblanadi. Tabiiyki, masalan, bunday turli xildagi elementlarga bir xil iqlimiy va mexanik talablarni qo‘yish mumkin emas. Umuman tizim darajasida biz faqat asosiy funksional talablar — xavfsizlik, axborot mazmuni, mavjud nazorat va nazorat vositalarining imkoniyatlari va boshqalar haqida gapirishimiz mumkin. Elektr markazlashtirishning nim tizimlari va elementlari uchun talablar ularning muayyan vazifalari, tizimdagi o‘rni va o‘rnatish joyiga qarab farqlanadi.
Temir yo‘l avtomatika, telemexanika va aloqa apparaturasi uchun sohaviy standartida. [1.1] JAT tizimi elementlarining tasnifi keltirilgan (belgilangan "mahsulotlar" standarti bilan aniqlangan), ular asosida ishlab chiqiladigan qurilmalar va ularning elementlariga qo‘yiladigan funksional va texnik talablar aniqlanishi lozim. Mahsulotlar quyidagi toifalarga (mezonlarga) ko‘ra tasniflanadi:
1. ishlash rejimi bo‘yicha;
2. mumkin bo‘lgan (hisobga olinadigan) xolatlar soni (ishlash qobiliyati bo‘yicha); buzilishlarning mumkin bo‘lgan oqibatlari;
3. buzilgandan so‘ng texnik resursini tiklash imkoniyati; chegaraviy xolatga o‘tish xolatiini aniqlaydigan jarayonlar xarakteri,
4. texnik xizmat ko‘rsatish zarurati va imkoniyati;
5. maqsad bo‘yicha qo‘llanganda ko‘rsatkichlarnii nazorat qilish zarurati va imkoniyati; xalaqitga chidamliligi;
6. iqlimiy omillar va mexanik yuklamalarni ta’siri sharoitida mustaxkamligi va chidamliligi;
7. tashqi qattiq narsalarni va suvni mahsulot ichiga kirishi natijasida xavfli qismlarga va zararli ta’sirlarga kirishdan himoyalanish;
8. elektr xavfsizligi;
9. yong‘in xavfsizligi;
10. xavfli elementlar va (yoki) zararli moddalar mavjudligi;
Dastlabki sakkiz toifadagi mahsulotlarni tasniflash ishlab chiqilayotgan qurilmani maqsadi va foydalanishga qabul qilinadigan modellar asosida amalga oshiriladi. Qolgan kategoriyalar ta’sir etuvchi omillarning miqdoriy baholarini o‘z ichiga oladi. Har bir tasnif kategoriyasi ichida tizimning bir qismi sifatida turli talablarga javob berishi kerak bo‘lgan mahsulotlarni ajratib olish uchun ko‘plab sinflar va kichik sinflar ajratiladi. Tasnif g‘oyalarini misollar orqali bayon etaylik. Mexanik yuklamalar va iqlimiy omillar ta’sirida turg‘unligi va mustahkamligi bo‘yicha tasniflash mahsulotlarni mexanik yuklamalarga qarshiligi bo‘yicha 15 guruhga (MCI-MM5) ajratadi. Ulardan ba’zilari quyida keltirilgan.Sinf Tasniflash xususiyatiMSI Kapital binolarda yoki ulardan tashqarida belgilangan joylashtirish Eng yaqin relsdan 45 m va undan ortiq masofada joylashgan joylarda (tuproqda, pollarda, stativlarda, ramalarda, tokchalarda, shkaflarda, tortmalarda, kuvurlarda va kabel kanalizasiya qurilmalarida, tayanchlarda, tayanchlarda va hokazolarda. qattiq mustahkamlangan)
MSZ Eng yaqin relsdan 1,8 m yoki undan kam masofada joylashgan joylarda stasionar joylashtirish
MC3.I Poyezdlar harakat tezligi 60 km/s va undan kam tezlikda bo‘lgan yo‘llar doirasida eng yaqin relsdan 1,8 m masofada joylashgan joylarda stasionar joylashtirish
MMI Yer usti va yer osti transportining motor-vagon, dizel poyezdlari, yo‘lovchi va refrijeratorli vagonlar, yuk vagonlarining ressorlangan qismlari bo‘yicha, mahkamlangan yoki mahkamlanmagan yo‘l mashinalari harakatda ishlash sharoitlarida magistral va manevr lokomotivlarning kuzovlarida joylashtirilgan.
Iqlimiy omillariga chidamliligi jihatidan bu standart 16 guruhni (K1 — K11) ajratadi, ulardan ba’zilari quyida keltirilgan.
K1 Xarorati +1 dan +400S bo‘lgan isitiiladigan xonalarda stasionar joylashtirilgan
K3 Quyosh xaroratidan ikkilamchi ximoyalanish mavjud bo‘lmagan joyda shkaflar, qutilar va shunga o‘xshashlarni stasionar joylashtirish
K4 Ochiq havoda stasiionar, jumladan ochiq kabel kanalizasiyasida joylashtirilgan
K5 Lokomotiv, dizel-poyezd, yer usti mator-vagon transporti, yo‘l mashinalari kabinalarida, avtomobil transportining yopiq kuzovlarida xarakatda ishlaydigan sharoitlarda joylashtiirilgan
Shovqinga chidamliligi yuo‘yicha tasniflash o‘z ichiga 10 guruhni (A 1— B5) oladi va x.k.

Har bir guruh apparaturasiga mustahkamlik bo‘yicha ajratilgan sinf ta’sirlariga turli miqdoriy talablar qo‘yiladi. Masalan, MSZ guruhi uchun quyidagilar o‘rnatilgan: lg tezlanishi bilan 5 dan 100 Gs chastota oralig‘ida tebranish, 5 dan 40 ms ta’sir qilish davomiyligi va 3 g tezlanishi bilan bir nechta marotabali zarblar; MM 1 guruhi uchun lg tezlanishi 5 dan 150 Gs chastotalar oralig‘ida tebranish, 1 dan 3 ms ta’sir qilish davomiyligi va 3 g tezlanish bilan bir nechta marotabali zarblar va 3 g tezlanishi bilan bir marotabali zarblar 10 dan 60 ms ta’sir qilganda.

K1 guruhidagi apparatura uchun xaroratiy ishlash qobiliyati diapazoni haroratning asta-sekin + 1 dan + 50 °C gacha o‘zgarishi bilan tashkil etadi; KZ guruhidagi apparatura uchun xaroratni tez -50 dan + 65 °C va 100% nisbiy namlikda o‘zgarishi bilan. Ushbu guruhning alohida muhim mahsulotlari va alohida muxim sinfga tegishli bo‘lmagan mahsulotlar uchun, lekin undagi buzilishlar halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan, ishchi harorat -50 dan +85 °S o‘rnatiladi. Bu diapazondagi yuqori haroratli chegarasida, JAT tizimining elementi yoki bloki joylashgan bo‘lishi mumkin, masalan, releli shkafning yuqori qismida, bunda ifloslangan tashqi yuzaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri quyosh nurlarini ta’siri sababli shkafni chegaralangan ichki xajmida qizish paydo bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, haroratning oshishi qurilma elementlari tomonidan chiqarilgan issiqlik energiyasi yordam beradi.
Afsuski, standartda berilgan tasnif juda noqulay bo‘lib, guruhlar, sinflar va mahsulotlar quyi sinflarining noaniq, ba’zan bir-biriga zid talqinlarini o‘z ichiga oladi, bu esa ushbu standartni amalda qo‘llashni qiyinlashtiradi.
Lekin, shu bilan birga, standartga kiritilgan savollar hajmi temir yo‘l avtomatika va telemexanikasi uchun tizim va qurilmalarni yaratishda texnik jihatdan malakali va oqilona yondashuvning ahamiyatli va dolzarbligini ko‘rsatadi.
Ishlab chiqariladigan JAT tizimiga bo‘lgan talablarni shakllantirishda atr of-muhit harorati va boshqa ta’sir etuvchi omillari o‘zgarishining maksimal diapazonlari qo‘llaniladigan guruhiga muvofiq hisobga olinadi.
JAT tizimiga ta’sir etuvchi omillarning ba’zilarini rivojlanish bosqichlarida muvaffaqiyatli hisobga olish mumkin. Masalan, ta’minot kuchlanishining o‘zgarishi ma’lum bo‘lgan tarmoqlardan qurilmalarni quvvatlantirishda tizimni yoki uning funksional birliklarini quvvatlantirish uchun stabillashgan manbalardan foydalanish mumkin. Uni sezilarli darajada rivojlantirishda harorat va muhitni tebranishlari namlik, tebranish va boshqalar, tegishli elementlar, mikrosxemalar, tuzilmalar va himoyalashni hisobga olish mumkin. Lekin foydalanish jarayoni vaqtida tizim yoki uning tarkibiy qismlariga rivojlanish bosqichida hisobga olinmaydigan tasodifiy ta’sirlar ta’sir etishi mumkin. Bunday ichki ta’sirlarga shtepselli ulanishlaridagi kontaktni yo‘qolib qolishlari, ulovchi simlardagi va bosma platalarni o‘tkazish yo‘lakchalaridagi uzilishlar, elektron elementlarini to‘satdan ishdan chiqishi va boshqalar misol bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, JATtizimining ishlab chiqaruvchisi, agar iloji bo‘lsa, ushbu turdagi xatolarni oldindan ko‘ra bilishi va prinsipial sxemalar va tuzilmalarni ishlab chiqishda ularni oqibatlarini va qurilmani ishlashi uchun algoritmlarni taqdim etishi kerak.
. Shuning uchun siz elementlar va tuzilmalarning asosiy texnik va ekspluatasion xususiyatlarini va asosan ulardan to‘g‘ri foydalanish shartlarini yaxshi bilishingiz kerak. Bu bilim va malakalar foydalanishda har bir elementni xossalari va ko‘rsatkichlarini sinchiklab o‘rganish va sodir bo‘layotgan barcha buzilishlarning oqibatlarini batafsil tahlil qilish natijasida tajriba bilan keladi. Shu sababli, har qanday JAT tizimdan foydalanish jarayonida qurilmalarda yuzaga keladigan barcha nosozliklar va ularning oqibatlari statistik ma’lumotlarini to‘plash va ishlab chiqilgan qurilma yoki tizimning sifatini ob’yektiv tahlil qilish uchun diqqat bilan qayd etilishi kerak. Buning uchun JAT qurilmalarining texnik foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomalarda normal va nostandart rejimlarda bajarilgan ishlarni qayd etish uchun zarur yozuvlar shakllari beriladi.
JAT tizimlarini yaratishda ko‘p yillik tajriba bizga tasodifiy ichki ta’sirlarning ta’sirini hisobga oladigan zarur xavfsizlik darajasi bilan sxemalarni qurishning asosiy qoidalari va tamoyillarini aniqlashga imkon berdi. Ularning ko‘pchiligi ishlab chiquvchilar va loyixachilar tomonidan keng qo‘llaniladi va aniq hisoblanadi. Masalan, svetoforlarni ruxsat etuvchi ranglari har doim relening front kontaktlari, ta’qiqlovchi ranglari esa-front orti kontaktlari orqali ulanadi. Buda boshqaruvchi relesining zanjirida kutilmagan uzilish yuz berganda qizil chiroq yonadi, ya’ni buzilish himoyalangan bo‘ladi, deb taxmin qiladi. JAT tizimining liniyaviy zanjirlarini qurishda ta’minot manbai va qabul qiluvchisi (masalan, liniyaviy relelar, yaqinlashishni ogohlantiruvchilar va boshqalar) har doim turli masofada ajratilgan uchlarda joylashtiriladi. Bundan tashqari, bunday zanjirlarda boshqarish ta’siri bo‘lmaganda, tok har doim oqib turishi kerak. Buday usullar tasodifiy qisqa tutashuvlar va ulash simlari va liniyalarida uzilishlar yuz berishi mumkin bo‘lgan xavfli vaziyatlarning oldini olish imkonini beradi.
Bu qoidalar birinchi marta texnik rahbarlik materialida (RTM) " temir yo‘l avtomatika va telemexanika tizimlarining xavfsizligi. Releli sxemalarning xavfsizligini ta’minlash qoidalari va usullari" ta’riflangan [1.2]. Ushbu hujjat, xususan, xavfsizlikka bevosita ta’sir qiluvchi releli sxemalarni qurish tamoyillari va usullarini belgilaydi. Xuddi shunday qoidalar va qurilish usullari zamonaviy elektron, gibrid va kompyuter tizimlari uchun ham mavjud, ammo u yerda muammo ancha murakkab va xavfsizlik tamoyillari boshqacha. Bu masalalar bo‘yicha me’yoriy hujjatlar mavjud emas. Bu boradagi birinchi qo‘llanma [1.3] kitob bo‘lib, unda mikroelektron va mikroprosessor texnologiyasi asosida xavfsiz JAT tizimlarini qurish tamoyillari, ularning xususiyatlari va sintez usullari haqida fikr yuritiladi. Bu yerda boshqarish algoritmlarini amalga oshirish va mikroelektron tizimlarda ma’suliyatli axborotni uzatish uchun ishonchli dasturiy ta’minot yaratish muammolari ham ko‘rib chiqilgan.
Ammo har qanday JAT tizimida sanoat avtomatlashtirish qurilmalarida ishlatiladigan odatiy qoidalarga muvofiq qurilgan juda ko‘p komponentli qurilmalar va nim tizimlar mavjud bo‘lib, unda xavfsizlik xususiyati odatda ta’minlanmaydi. Bunday qurilmalarni ishlab chiqishda asosiy maqsad ularning belgilangan foydalanish sharoitlarda ishonchli ishlashini ta’minlashdir. Temir yoʻl avtomatika va telemexanika qurilmalarini hisobga olish va boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini ishlash jarayonining maxsus dasturi texnik hujjatlarni nazorat qilish va boshqarish serveridan foydalanishga asoslangan. Server foydalanuvchilarning ishini ta’minlovchi asosiy funksiyalarni bajaradi: ma’lumotlar bazasidan avtomatika qurilmalarni qidirish, qurilmalar soni haqida ma’lumot berish, QR kodini o‘qish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Baratov D., Astanaliev E. Using innovative technologies of electronic technical document management for railway automation and telemechanics //International Engineering Journal for Research and Development. – 2020. – Т. 5. – С. 5-9.
2. Ogli A. E. T., Dilshod B. Raster and vector formats of electronic document of technical documentation //Universum: технические науки. – 2021. – №. 7-3 (88). – С. 35-37.
3. Baratov D., Astanaliev E. Minimization of the automatic machine structure process of accounting and control of railway automation and telemechanics devices //E3S web of conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 244. – С. 08024.
4. Astanaliev E. Formalization of electronic technical document management of railway automatics and telemechanics //International Journal of Engineering and Information systems (IJEAIS). – 2020. – Т. 4. – №. 12.
5. Saloydinov, S. Q. (2021). Creation of feasibility studies to reduce energy costs in ginneries. “Экономика и социум”, 9(88), 147-149.
6. Astanaliev E. T. Important principles of innovative reforms in the process of electronic document management in railway automation and telemechanics //The American Journal of Engineering and Technology. – 2020. – Т. 2. – №. 12. – С. 2689- 0984.
7. Baratov D., Astanaliev E. Developing a new monitoring mechanism of electronic document management of technical documentation for railway automation //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 264. – С. 05018.
8. Astanaliev Elmurod. Analysis and classification of electronic document management system //Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). – 2021. – Т. 10. – №. 4.
9. Салойдинов, С. К. (2022). С паровой турбиной 471 МВт на Талимарджанской ТЭЦ расчет электрических режимов при максимальной зимней нагрузке. “Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)”, Special issue, 116-121.
10. Evia C., Tech V., Priestley M. Structured authoring without XML: Evaluating lightweight DITA for technical documentation //Technical Communication. – 2016. – Т. 63. – №. 1. – С. 23-37.
11. Zakoldaev D. A. et al. Computer-aided design of technical documentation on the digital product models of Industry 4.0 //IOP Conference Series: Materials Science and Engineering. – IOP Publishing, 2019. – Т. 483. – №. 1. – С. 012069.
12. Астаналиев Э. Т. Разработка алгоритмов ведения технической документации //Вестник магистратуры. – 2021. – №. 1-1. – С. 47. 13. Astanaliev E. TECHNOLOGICAL SCIENCES //CUTTING EDGESCIENCE. – 2020. – С. 135