Mavzu: Platina, Forbezit, Altait

3Ni + 8HNO₃ → 4H₂O + 2NO + 3Ni(NO)₂issiq konsentrlangan sulfat kislotada:
Ni + 2 H₂SO₄ → 2 H₂O + SO₂ + NiSO₄
Xlorid va suyultirilgan sulfat kislotalar bilan reaksiya sekin boradi. Konsentrlangan nitrat kislota nikelni passiv qiladi, ammo qizdirilganda reaksiya davom etadi.
Nikel yerga osmondan tushgan meteroid toshlaridan kelgan deb taxmin
qilinadi. Sof nikel tabiatda mavjud emas, odatda kobalt bilan birga uchraydi. Taxminlarga ko’ra nikel yerning yadrosida to’plangan. Chuqur qatlamlarda nikelning yuqori miqdori bor, ammo bu qatlamlarga erishish mumkin bo’lmaganligi sababli, nikel garnit, pirrotin va nikel deb nomlangan birikmalardan ishlab chiqariladi, ular yerga yaqinroq qatlamlarda joylashgan nikelning silikat va sulfat birikmalari hisoblanadi. U ikki turdagi foydali qazilma konlaridan olinadi. Ulardan birinchisi; lateritik konlar, ularning asosiy minerallari limonit va garnieritdir. Ikkinchisi magmatik sulfid bo’lib, ularning asosiy minerallari pentlanditdir. Nikel zaxiralarining 60 foizi lateritik konlardan; 40 foizi pentlandit, sulfid va oltingugurt birikmalaridan olinadi. Nikel yuqori korroziyaga chidamliligi bilan ajralib turadi – u havoda , suvda, ishqorlarda, qator kislotalarda barqarordir. Kimyoviy qarshilik passivatsiyaga moyilligi bilan bog’liq – uning yuzasida zich oksidli plyonka hosil bo’lib, u himoya qilib turadi. Nikel suyultirilgan nitrat kislotada faol ravishda eriydi:
nikelin (qizil nikel pirit, kupfernikel) NiAs
xloantit (oq nikel pirit) (Ni, Co, Fe)_{2ga teng}
garnierit (Mg, Ni)₆(Si₄O₁₁ ) (OH)₆ * H₂O va boshqa silikatlar
magnit pirit (Fe, Ni, Cu) S
mishyak-nikel porlashi (gersdorfit) NiAsS,
pentlandit (Fe, Ni)₉ S₈
Nikelning tabiiy izotoplari
Tabiiy nikel 5 ta barqaror izotopni o’z ichiga oladi: ⁵⁸Ni (68,27%), ⁶⁰Ni (26,10%), ⁶¹Ni (1,13%), ⁶²Ni (3,59%), ⁶⁴Ni (0,91%)). Sun’iy ravishda yaratilgan nikel izotoplari ham mavjud bo’lib, ularning eng barqarorlari ⁵⁹Ni (100 ming yillik yarim yemirilish davri), ⁶³Ni (100 yil) va ⁵⁶Ni (6 kun).
Nikelning ishlatilish sohalari
Nikel qotishmalari va biriklamalari ishlatiladigan ko’plab sohalar mavjud. U qariyb yuz yil davomida sanoatda ishlatilgan. Nikel o’z ichiga olgan maxsus qotishmalar sanoat va oxirgi foydalanuvchi mahsulotlarning xom ashyosi hisoblanadi. Nikel va xrom qotishmalari yuqori haroratda oksidlanishni oldini oladi, shuning uchun ular elektr pechlarida isitgich sifatida ishlatiladi.
Nikel sovuq va issiq ishlov berilishi, payvandlanishi, stanokda ishlatilishi va sim va plastinka hosil qilish mumkin. Kukunli nikel muhim katalizatoridir. U o’z kuchini yuqori haroratda va nol darajadan pastda saqlaydi. Uning fizik xususiyatlari yumshoq po’latga o’xshaydi; korroziyaga chidamliligi po’latdan yuqori. Kimyo sanoatida nikel qotishmasi sifatida metallni korroziyaga uchrashini joylar, gidroksidi


eritmalarini himoya oldini olish, neft mahsulotlarini qayta ishlash asosiy yo’nalishlari hisoblanadi. Uning mexanik va fizik xususiyatlari juda yaxshi. Shu sababli, bu qoplama sifatida muhim metalldir. Nikel qoplamali materiallar korroziya va zangning oldini oladi. Nikel qoplamalari boshqa metallarni himoya qiladi. Shu sababli, elektrolitli qoplamalarni ishlab chiqarishda nikel muhim ulushga ega. Super nikel qotishmalari; samolyot va kema sanoatida yuqori haroratlarda bosim va korroziyaga uchraydigan gaz turbinalari, reaktiv dvigatellar, samolyotlarning ba’zi joylarida qoplamalarida, kemalarda tuz korroziyasi ta’sirida bo’lgan qoplamalarida ishlatiladi. Bundan tashqari, u batareyalar va yonilg’i moddalarda, keramika materiallari tarkibidagi emal va temirni bog’laydigan vosita sifatida, yog’lar va yog’lardagi gidrogenatsiyani ta’minlash uchun ishlatiladi. U stakanga yashil rang berish; korroziyaga chidamli qotishmalarda; dengiz suvidan toza suv ishlab chiqarishda va transformatsiya inshootlarida qotishmalari transport vositalarida ishlatiladigan zirh qotishmalarida ishlatiladi.
Nikelga boy ovqatlar
pishloq, kolbasa, jigar, baliq, midiya, shokolad, mevali shirinliklar, bodom, qizilmiya ildizi shakarli mahsulotlar, choy, kakao, alkogolli ichimliklar, yorma va kepakli nonlar, loviya, ismaloq, karam, petrushka, banan , olcha,olxo’ri.

Altait-telluridlar sinfining noyob mineralidir.Kimyoviy formulasi- PbTe.Malekulyar o’girligi-334.80 1845-yilda Altayda birinchi bo’lib topilgan.Altait-noyob mineral,galena guruhidan qo’rg’oshin telluridi.kimyoviy tarkibi:Pb-60,2-61,3% va Te-36,8-38,4%
Aralashmalar:Ag,Fe,Cu,S,Se.Ba’zida oltin va kumush telluridning yupqa o’simtalarini o,z ichiga oladi.Ko’pincha mahalliy oltin va kumush, galena bilan yaqin o’simliklarda uchraydi.

Kristal tuzilishi:

Koordinatsiyadir.Kristall kam uchraydi,ko’pincha donador agregat hosil qiladi,odatda mayda tarqalgan holda paydo bo’ladi.Fizik xossalar:rangi sarg’ish tusli qalay-oq; bronza-sariq dog’lar xarakterlidir.Qattiqligi-2.5-3.Zichligi-8.2-8.3 g/sm3.Mo’rt.Gigrotermal:Qo’rg’oshin-rux va oltin- kumush konlarida oz miqdorda uchraydi.Boshqa telluridlar bilan bir qatorda, polimetall rudalarni metallurgiyada qayta ishlashda tellur ishlab chiqarishning asosiy manbai hisoblanadi.

Mavzu:Diorit, Graviy, Dolomit

Reja:
1.1 Tog’ jinsi nomi.
1.2 Genetik turi.
1.3 Mineral tarkibi.
1.4 Struktura – tekstura tuzilishlari.
1.5 Yer bag’rida yotish shakllari.
1.6 Xalq xo’jaligida ishlatilishi.



Diorit (yun. diorizo — ajrataman, farq qilaman) — oʻrta asosli (SiO2 55—65%) magmatik togʻ jinsi. Aksessor minerallardan apatit, sirkon, ortit, turmalin, sfen qatnashadi. Kvarsli, kvarseiz, rogovaya obmankali, avgit va biotitli turlari mavjud. Rangi kulrangdan yashilsimon — kulranggacha. D. kam tarqalgan va odatda granit, granodiorit, baʼzan boshqa jinslar bilan birga uchraydi. Bulardan tashqari D. shtok,yertomir, lakkolit va b. intruziv massivlar shaklida ham uchraydi. D.dan turli xil yoʻl toshlari tayyorlanadi. Yaxshi jilolanadigan, rango-rang turlari imoratlarning poydevorlarini bezashda, turli vazalar tayyorlashda, arxitektura va haykaltaroshlikda qoʻllaniladi. Qad. Misr va Mesopotamiyada D.dan turli haykallar ishlangan. Toshkent metrosining koʻp joylarida D. ishlatilgan. Oʻzbekistonda Qurama, Chatqol, Nurota, Molguzar va b. togʻlarda tarqalgan. D. bilan temir, mis, oltin konlari genetik bogʻliq (Ural, Sibir, Qozogʻiston).

Xarakterli belgilar:

Tuzilishi kristalli-donador, ko'pincha nozik taneli, kamdan-kam porfiritli. Tekstura magma oqimi tufayli massiv yoki tarmoqli. Plagioklaz (50-60%) va shoxli (30-35%)dan iborat. Ba'zida piroksen yoki biotit paydo bo'ladi. Kvarsning past miqdori (10% gacha) bo'lishi mumkin. Rangi kulrang, to'q kulrangdan qora ranggacha, ba'zan o'zgarish mahsulotlari tufayli yashil rangga ega. Zoti qattiq, bardoshli. Diorit porfirit - mayda donali tuproq massasi va plagioklaz, shoxli yoki biotitning mayda (1-3 mm) fenokristallari bo'lgan dioritning porfirit navi.
Ta'lim va qolish shartlari:

U zahiralar, lakkolitlar, tomirlar va boshqalarni hosil qiladi.Magmatik kelib chiqishi: asosiy magmaning differentsiatsiyasi paytida yoki temir, magniy, kaltsiy (gabro, ohaktosh) ga boy jinslarning materialini qisman o'zlashtirgan dastlabki kislotali tarkibli magmaning kristallanishi natijasida. , dolomitlar) bostirib kirish vaqtida. Bunday hollarda dioritlar yirik granit massivlarining chekka zonalarini tashkil qiladi va massiv markaziga qarab granitlar bilan almashtiriladi. O'tish asta-sekin sodir bo'lib, kvarts (kvars diorit) miqdorining ko'payishi, ortoklazning paydo bo'lishi va andezinning oligoklaza (granodiorit) bilan almashtirilishi bilan ifodalanadi.

Graviy. Shag'al (kamdan-kam hollarda xaftaga) - tabiiy vayronagarchilik (ekzogen jarayonlar ta'sirida) natijasida hosil bo'lgan yumaloq tog 'jins bo'laklaridan (ba'zan 2-10 mm o'lchamdagi minerallar bo'laklarini o'z ichiga oladi) tashkil topgan bo'sh qo'pol donali (psefit) cho'kindi jinsi. qattiq jinslardan.Bo'laklarning ustun o'lchamiga qarab, shag'al quyidagilarga bo'linadi: qo'pol (5-10 mm), o'rta (2,5-5 mm) va mayda (1-2,5 mm). Shag'al toshlari orasidagi bo'shliqlarda nozik taneli materiallar
mavjud bo'lishi mumkin.Kelib chiqishi boʻyicha shagʻal turlari: togʻ
(jarlik), daryo, dengiz, koʻl, muzlik.Tog'li shag'al qo'pol sirtga ega va
odatda qum, loy va organik moddalarning aralashmalarini o'z ichiga oladi. Daryo va dengiz shag'allari tog 'shag'allaridan ko'ra toza, ammo

uning donalari silliq sirtga ega bo'lib, betonda tsement-qum ohaklariga yopishishini buzadi.

Shvetsiyada shag'al qazib olish.
Shag'al beton ishlab chiqarishda, yo'l qurilishida (xususan, shag'alli yo'llarni qurish uchun), yo'laklarni, plyajlarni, dam olish joylarini va sun'iy suv havzalarini tartibga solish uchun ishlatiladi.Shag'al qazib olish maxsus uskunalar yordamida ochiq konlarda amalga oshiriladi.