Mavzu: populyatsiyalar va ekotizimlar ekologiyasi

Populyatsiyaning etologik tuzilishi.

Populyatsiyaning etologik tuzilishi, uning a’zolari o’rtasidagi qonuniy aloqalar bo’lib, uning asosida hayvonlar xulqlarini o’rganadigan ish yotadi. Hayvonlarni xulqi-bu populyatsiya a]zolarining birining ikkinchisiga bo’lgan munosabatidir. Hayvonlar turlari yakka-yakka va guruh (koloniya, gala, poda) bo’lib yashashga moslashgan.

Qushlar galasi asosan fasllar bo’yicha o’tadigan migratsiya davrida qishlash joylarida paydo bo’ladi. Bo’rilar galasi faqat qishki ov qilish vqtida hozir bo’lib, ular katta tuyoqli hayvonlarga ham hujum qiladi. Shunday galalar chiyabo’rilar, itlar va koyotlar populyatsiyasida ham hosil bo’ladi. Poda-hayvonlar populyatsiyasining uzoq va doimiy birligi bo’lib, ularni ozuqa topish, yirtqichlardan saqlanish, bir joydan ikkinchi joyga ko’chish, yosh avlodni tarbiyalsh kabi biologik xususiyatlari birlashtiradi. Poda ichidagi asosiy qonun: populyatsiya a’zolari farqi va dominantlik-boqinish munosabatidan kelib chiqadi. Poda tuzilishi-bu guruh ichida vaqtincha yoki doimiy lidr (boshliq)ning bo’lishi va poda bir butun birlik sifatida liderga boqinishidir. Masalan, shimol bug’ulari podasini tajribali sardorlar boshqarib yuradi. Populyatsiyada kuchsiz vakillar kuchlilar (A>B>V>S) oldida “bosh egish”, ozuqaga hammadan keyin kelishi, yaxshi joydan chiqib ketishi kabi holatlar kuzatiladi. Maymunlar ichida bir-biriga iyerarxiya bo’yicha boqim bo’lish ikki qatorda, ya’ni, bir-qator-otaliklar,ikkinchi qator-onalik vakillari ichida bo’ladi. Hayvonlar podasi dam olish uchun (masalan, arxarlar to’xtagan joylarda), populyatsiya ichida ma’lum saqlanish tashkil qilinadi (15-16-rasm; Baskin, 1970) Maymunlarda esa oldida yetakchi, orqada onalik vakillari, poda o’rtasida eng yosh vakillar o’rab boriladi. Otlarda yetakchi populyatsiyaning butun harakatini boshqaradi, xavfli joylardan olib ketadi, yirtqichlardan saqlaydi, otlar o’rtasidagi “kurash-janjal”ni to’ztatadi, ozuqali, suvli joylarni topadi, yosh toychoqlarni qo’riqlab yuradi. Guruhlar ichidagi kelishmovchiliklarning yetakchi hal qiladi yoki uning qatnashishida janjal hal bo’ladi. Guruhning effekti ham ma’lum darajagacha bo’ladi, populyatsiya vakilarining soni, qalinligining ortishi bilan joy va ozuqa zaxiralarining yetishmasligi tufayli populyatsiyaning soni, qalinligi, tug’ilishi darajasi keskin kamayib ketadi va hk. Hayvonlarning ancha yirik birlashmalari koloniyalar, galalar va podalar hisoblanib, ularning shakllanishida populyasiyalardagi xulqiy munosabatlar yanada murakkablashadi.